“Sohani uch omil rivojlantiradi: kadr, darslik va zamonaviy laboratoriya. Ammo shu paytgacha O‘zbekistonda bularning boshi birikmadi”. Yaponiyada Namangan viloyati tuproqlari bo‘yicha ilmiy tadqiqot olib borayotgan tuproqshunos bilan suhbat

Tuproqshunoslik – hammayam tanlayvermaydigan yo‘l. Negaligini so‘rasangiz: “Tuproqqa belanib, dala-dashtda yer kovlab, laboratoriyada changga ko‘milib o‘tiramanmi?”, deydi ko‘pchilik. Lekin bor manzara shuginadan iborat emas. Butun dunyoda yer sho‘rlanishi, tuproq unumdorligi pasayishi, dalalar ifloslanib, hosildorlik kamayayotgani bu kasb egalariga talabni oshirmay qo‘ymaydi. Buni rivojlangan davlatlar tasdiqlaydi.

Ammo dehqonlari yer ilmida bilimdon O‘zbekistonda bu soha negadir rivojlanmay, bir joyda depsinib turgandek tasavvur uyg‘otadi. Kimdir buni laboratoriyalardagi tahlil natijalari soxtalashtirilganiga bog‘lasa, boshqasi raqamlar noto‘g‘ri ko‘rsatilgani bilan izohlaydi. “Daryo” yerdan unumli foydalanish va tuproq sifatini oshirishda bizga nima kerak, muammoning qaysi uzvini to‘g‘rilasak, ko‘proq yutamiz va boshqa savollar bilan tuproqshunos Shavkat Xoldorovga yuzlandi. 

— Tuproqshunoslik bir qaraganda zamonaviy kasblar oldida boshqachadek – go‘yo eski davr kasbidek turadi. Lekin mazmun-mohiyatiga chuqurroq kirilsa, jamiyatga foydali, insoniyat rivojiga eng zarurlaridan biri bo‘lib chiqadi. Siz tengi avlodning aksari IT etagini tutganda, tuproqshunoslikni tanlashingiz mubolag‘a bo‘lsa ham qahramonlikdek gap. Bunga nima sabab bo‘lgan?

— Yashirmayman, avval boshida shifokor bo‘laman deb tabiiy fanlar yo‘nalishida akademik litseyda o‘qiganman. O‘sha yillari tibbiyot akademiyasiga kirish bali yuqori edi va raqobat ham kuchli bo‘lardi. Shundan xavfsirab, agrar yo‘nalishga hujjat topshirganman. Baxtga qarshi, 171 ball bilan 5-o‘rinda grant asosida talablikka qabul qilinganman. Keyin bilsam, shu ball bilan tibbiyot akademiyasiga ham kirsa bo‘larkan. Tan olaman, universitetda o‘qish imkoniyatini boy bermaslik niyatida dastlab shu yo‘nalishni tanlaganman.

Vaqt o‘tib, o‘qish yoqib qoldi. Ustozlarimning daldasi bilan sohani astoydil, chuqurroq o‘rganishga kirishdim. Ba’zan o‘ylab qolaman, ehtimol, abituriyentlarning ko‘pi o‘zlari istamay shu yo‘nalishni tanlagani uchun ham soha rivojlanmas...

Rosti, ayanchli manzara bu. Ilgari ish bilan bog‘liq muammolar haddan tashqari ko‘p edi, lekin ishining ustasiga 1000 dollardan 2000 dollargacha to‘layman degan korxonalar bor O‘zbekistonda. Sohaning o‘rnini topishida eng avval uning obro‘sini oshirish shart, keyin qiziqqan odam o‘zi izlab kelib, hujjat topshiraveradi.

— Bir kimyogar “o‘zimizda ham ilm qilish mumkin, chetga ketibgina ilmda o‘rnimni topaman deyish – bu stereotip”, degandi. Bu fikrga nima deysiz? Yaponiyaga ketmasdan turib ham ilmiy ishlaringizni shu yerda davom ettira olarmidingiz yoki yo‘q?

— Bu savolga har bir tadqiqotchi o‘z tadqiqoti yo‘nalishidan kelib chiqib javob beradi. Kimyo sohasida yurtimizdagi laboratoriyalar, ehtimol, juda zamonaviydir. Bu haqida ma’lumotga ega emasman. Balki shu so‘zlarni aytgan olim faqat adabiyotlarnigina sharhlab, nazariy yondashgandir ilmiy ishiga. Uning ilmiy ishi murakkab uskunalardan foydalanib tadqiqot o‘tkazishni talab etmas.

Ilm-fanda allaqachon ilg‘or bo‘lgan, yuqori cho‘qqida turgan davlat tadqiqotchilari ham xorijiy yurtlarda, chet el laboratoriyalarida ilmiy ishlarini qilishmoqda. Bu faqat qulay sharoit, mo‘may daromadga bog‘liq bo‘lmasligi mumkin. Tadqiqotchi tanlagan yo‘nalishida yetuk olimlar jam o‘lkani tanlashi ham bor. Bunday tanlov sabab u ko‘zlagan niyatiga tajribali ustozlar maslahati orqali tezroq yetishadi.

Ilmda olimning O‘zbekiston yoki chetda o‘rnini topishi haqidagi fikri bir yoki muayyan guruhning xulosalari orqali qat’iy fikr bildirish sal noto‘g‘ri. Masalan, o‘zim xorijda, ayniqsa, ilm-fani rivojlangan davlatlarda tadqiqotchi o‘rnini topib, yo‘lini aniq-ravshan belgilab olishda O‘zbekistondagidan mushkul deb o‘ylayman. Raqobat o‘ylaganingizdan-da kuchli.

Aytaylik, Germaniyada ilm qilish uchun dunyodan yuzlab olim yig‘iladi. Agar yurtingizda faqat bir hovuch odam bilan raqobatlashib, tadqiqot qilsangiz, bu yerda o‘zingizdan salohiyat, tajriba, bilimda bir necha barobar yuqori kishilar bilan ham baqamti ishlaysiz, ham kurashasiz. Yangilik uchun albatta kurashiladi. Ulardan ustun bo‘lsangizgina nimagadir erishasiz. Lekin buning mashaqqati, zahmatini hammayam bilavermaydi – chetdan jozibali ko‘rinadi barchasi.

Yaponiyaga Human Resource Development Scholarship (Inson resurslarini rivojlantirish uchun stipendiya dasturi) — JDS granti orqali kelganman. JDS loyihasi kelajak rahbari sifatida o‘z davlatining ijtimoiy-iqtisodiy rejalarini amalga oshirishda ishtirok etishi kutilayotgan yuqori malakali yosh xodimlarga, hukumat idoralari vakillariga qaratilgan.

Bu yerda ilmiy ish barobarida Yaponiya davlatining boshqaruv tajribasini o‘rganyapman. Ilmiy tadqiqot obyektim esa Namangan viloyatining Mingbuloq tumanida joylashgan. Fikrimcha, ilmiy ishni aynan siz tanlagan yo‘nalishda tadqiqot olib borayotgan, turli davlatlardan kelgan tadqiqotchilar bilan davom ettirishning ahamiyati yuqori. Negaki, ish yakunida yaratgan ilmiy yangiligingiz o‘z yurtingiz, yana dunyo uchun ham kutilmagan hodisa bo‘lishi mumkin.

Ilmiy muhit har qanday tadqiqotchini tinmay ishlashga undaydi. Men o‘qiyotgan universitet laboratoriyalari 24/7 rejimida ishlaydi. Kunning qay paytida borsangiz ham bir-ikki tadqiqotchining bandligini ko‘rasiz. Laboratoriyadagi sharoit va uskunalar eng so‘nggi rusumda. Yana bir jihatni aytay: magistr bosqichidan boshlab har bir talabaning o‘z ish stoli bo‘ladi. Ya’ni talaba o‘zini universitet xodimidek tasavvur qiladi. Shuncha sharoit, imkoniyatdan keyin har qanday vijdonli inson faqat ilmiy ishi ustida bosh qotiradi.

Ilm yo‘lida sobit qolish uchun stipendiya miqdorining ham roli katta. Siz va oilangizning bir oylik ehtiyojini to‘liq qoplaydi. Ro‘zg‘or kamini o‘ylamay, kundalik muammolarni chetga surib, bor e’tiboringizni ishingizga qaratasiz. Shaxsiy fikrim quyidagicha: xorij tajribasi har qanday soha vakili uchun kerak. 3-4 yil boshqa dunyo tajribasi, tadqiqot usullari va past-balandini o‘rganib, yurtga qaytgach, bilganlarini boshqalarga ulashish eng to‘g‘ri yo‘l.

— Ilm-fanni jadal siljitish maqsadida Innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etdik. Jamiki tadqiqotchilarimiz va xalqaro ekspertlar, nufuzli olimlar o‘rtasida hamkorlik bo‘layotganini ham tan olish kerak. Ilm-fan natijasi bugun yoki ertaga tezda bilinadigan, hammayam tushunaveradigan jabha emas. Lekin Singapur tajribasi, janubiy-sharqiy Osiyo o‘lkalari natijasini kuzatsangiz, bizga berilgan vaqtdan qisqa muddatda fanda ilgariladi, mamlakatini chinakamiga mutaraqqiy o‘lkaga aylantiroldi. Ulardan ortda qolishimiz sababiga negadir qiziqaveraman.

— Siz keltirayotgan davlatlarga berilgan vaqt va O‘zbekistondagi mas’ul idoralarga ajratilgan muhlat teng deb o‘ylamayman. Hali erta, menimcha. Masalan, Singapur 2005-yildan ilmga katta e’tibor qaratdi va oradan 10 yil o‘tib mevasini ko‘rdi. Siz ta’kidlagan vazirlik ochilganiga besh yil ham bo‘lmadi. Natija olish uchun sal vaqt kerak.

Bundan tashqari, ilm faqat bir yoki ikkita vazirlik faoliyati bilan o‘lchanmaydi, rivojlanib ketmaydi. Eng avval, laboratoriyalarning moddiy-texnik bazasini yangilash, olimlarga qulay sharoit yaratib berish kerak. Ularni hujjatbozlikdan qutqarib, o‘z ishinigina qilishga imkon bersak, ko‘zlagan maqsadga tezroq erishamiz.

Bizdagi fundamental bilim sobiq ittifoq davrida shakllangan ilmiy maktablar yaratgan bazaga bog‘langan. Biz hozir Yevropa davlatlari, AQSH yoki janubi-sharqiy Osiyo davlatlaridan ilm o‘rganishga intilyapmiz. Aslida sharoitimizga mos bo‘lmagan davlat tajribasini o‘rganish biroz qiyin va u bilimlarni O‘zbekiston sharoitida amalga oshirishga vaqt kerak.

— Bugun internet orqali jahonning istalgan, ulkan kutubxonalariga kirish, adabiyotlardan foydalanish imkoni yangilik emas. Izlangan odam hammasini topishi mumkin. Ammo ko‘pincha yangi adabiyotlar qolib, eskisini talabaga tutqazadigan o‘qituvchilar ishini tushunolmayman. Universitetlardagi darsliklar qachon oxirgi marta yangilanganini ham birov bilmaydi.

— O‘quv adabiyotlarini yangilash vaqt va mablag‘ga taqaladi. Lekin adabiyot yo‘q ekan, deb o‘n yil avvalgi kitobni talaba ongiga singdirish — noto‘g‘ri. Misolni yana Yaponiyadan keltiraman.

Har bir o‘qituvchining laboratoriya a’zolari, ya’ni talabalari bo‘ladi. Ilmiy rahbar o‘nga yaqin talabasi bilan haftada bir kun ilmiy tadqiqot ishlari taqdimotini muhokama qiladi. Bunda dunyoda yetakchi ishonchli ilmiy bazalar — Elsevier, Science Direct va Springer kabilarda indeksatsiyalangan ilmiy maqolalarni har bir talaba mavzusi doirasida tanlab, taqdimot ko‘rinishida guruhdoshlariga yetkazadi. Ilmiy sohada bo‘layotgan eng so‘nggi yangiliklarni yetkazishning oson, qulay va hammabop yo‘li bu.

Agar shugina tajriba bizda qo‘llansa, bormi!

— Tanlagan sohangiz bizda, menimcha, haligacha chuqur o‘rganilmagan. Tuproqshunoslik fan va amaliyot sifatida qachon biz kutgan natijalarni berishi mumkin? Nimalarda xato qilyapmiz deb o‘ylaysiz?

— Tuproqshunoslik O‘zbekistonda chuqur o‘rganilmagan degan gapingizga e’tirozim bor. Bundan 40-50 yil ilgari aynan biz yashab turgan hududlar tuproqlari juda mukammal tarzda ilmiy tahlildan o‘tkazilgan. Buning isbotini ilmiy adabiyotlardan ham bilish mumkin. Savolga quyidagicha javob berishim mumkin: avlodlar almashinuvida o‘rtada bo‘shliq vujudga keldi, natijada, sohada oqsoqlanib qoldik. Qanchalik achinarli bo‘lmasin, ortdaligimizni ham inkor etmayman. Buni sohada poydevor bo‘lmaganidan emas, boshlangan ishlarni davom ettira olmaganimizdan deb bilaman.

Sohani qanday rivojlantirish mumkin? Bunda e’tibor bergulik 3 omil bor: kadr, darsliklar va zamonaviy laboratoriya.

Aytaylik, professional kadrni tayyorlash uchun ta’lim maskani, o‘quv qo‘llanmalari, darslik va ilm qilishi uchun sharoit hozirlanadi. Tuproqshunoslikda negadir shularni ham o‘rinlatishimiz qiyin kechyapti. Soha faqat nazariy bilimlarga tayanish yoki dalaga chiqib tuproq kesmasini qazib, vizual tekshirishdan iborat emas. Buning uchun universitet o‘qituvchisi zamonaviy laboratoriya uskunalaridan foydalanishni avval o‘zi bilishi va uqqanini talabaga “yuqtira olishi” shart.

Sohaga oid adabiyotlarimiz, tuproqshunoslik, agrokimyo darsliklarimiz ham eskirgan. Zamon o‘zgarayotganini hisobga olib, ularni yangilash zarur. Masalan, butun O‘rta Osiyo hududi suv muammosi girdobida qolayotganda adabiyotlarni mintaqadagi mavjud ekologik va tabiiy resurslarning ayni hozirgi holatidan xulosa chiqarib, yangilash shart.

Dunyo amaliyotida tuproqshunoslikka oid mutlaqo bo‘lak texnologiyalar allaqachon kirib bo‘lgan. Endi kitoblarimizni cover crop, no-till, precision agriculture, smart agriculture, regenerative agriculture, desert agriculture, soil less agricluture, organic farming va hokazo kabi texnologiyalar bilan boyitishimiz kerak.

Qolaversa, bugun jahon laboratoriyalarida tuproqni tahlil qilishda “ho‘l kimyoviy tahlil” va “quruq tahlil” degan tushuncha va bunga aloqador zamonaviy spektorkopik uskunalardan allaqachon foydalanilmoqda. Biz esa klassik usullardan hali ham voz kecholmayapmiz. Bu klassik usullar yomon, degani emas. Ammo yangi uskuna va metodlar resurslarni tejash, vaqtdan yutish, natijalar aniqligini oshirish imkonini beradi.

Yuqorida zamonaviy laboratoriya ham asosiy lokomotivlardan dedim. Xususiy sektor vakillari va ayrim ishlab chiqarishga moslashgan davlat tashkilotlari tashkil qilgan laboratoriyalar oliy ta’lim yoki ilmiy-tadqiqot laboratoriyalaridan ancha zamonaviy, eng so‘nggi uskunalar bilan jihozlangan. Xo‘sh, ularni kim ishlatadi? Agar kadrlarimiz talabaligida 4 yoki 6 yil davomida umuman foydalanmagan, biror marta ham ushlab ko‘rmagan bo‘lsa-chi?

Ish jarayonida o‘qishni endi bitirib kelgan talaba zamonaviy laboratoriyaga kirgach, dovdirashi, boshqa olamga tushib qolgandek angrayishi, hisobchilikni tugatib kelgan mutaxassisdek bo‘lib qolishini kuzatganman. Aslida qanday bo‘lishi kerak? Oliy ta’limni tugatgach, jarayonga yangiliklarni tatbiq qiladigan tayyor kadr zarur. Biz esa kadr ish o‘rgangunicha hech o‘ylamay, bemalol bo‘lib 2-3 yil kutaveramiz.

— Hozir qilayotgan tadqiqotingiz haqida batafsil ma’lumot bersangiz va uning natijasi qanday bo‘lishi biz uchun ham muhim.

— Tadqiqotim mavzusi — “Sug‘oriladigan maydonlarning tuproq sho‘rlanishini masofadan turib kosmik raqamli suratlarni tahlil qilish orqali baholash va monitoringini olib borish”. Buni batafsil izohlasam, barcha uchun ham tushunarli bo‘lmasa kerak. Lekin ishning mazmuni shunday: zamonaviy dasturiy ta’minotlar, raqamli algoritmlar va modellarni qo‘llab, sun’iy yo‘ldoshning raqamli suratlarini qayta ishlash orqali katta hajmdagi maydonlarning meliorativ holatini muntazam kuzatish ustida ish olib boryapman.

Tanlagan mavzuyimning ilmiy-amaliy ahamiyati katta deb o‘ylayman. Misol uchun, respublika maydonlarining tuproq sho‘rlanishini an’anaviy usulda tuproqdan namuna olib, laboratoriyada tekshirib, natijalarni xaritaga tushirish uchun ko‘p vaqt, katta resurs va ishchi kuchi kerak. Tadqiqotimda qisqa muddatda respublika tuproqlarining sho‘rlanish xaritasini tayyorlash imkonini beruvchi model ishlab chiqish ko‘zda tutilgan. Bu vaqt va resurslarni tejaydi.

Albatta, laboratoriya tahlilisiz tuproqqa tashxis qo‘yish biroz qiyin, aniqlik darajasi laboratoriyadagidek yuqori bo‘lmasligi mumkin. Lekin tezkor qarorlar chiqarish, umumiy jarayonni kuzatib, monitoring qilishda ahamiyati baland. Chunki butun dunyo shu amaliyotdan foydalanayotganda nega biz buni ishlab chiqarishga joriy etmasligimiz kerak...

— G‘alati voqeani kuzatdim: gumanitar yo‘nalishda PhD qilayotganlar orasida (O‘zbekistonda) ilmiy-tadqiqot ishini tezda bitirib, darajasiga barvaqt ega chiqayotganlar oxirgi paytlari ko‘p uchrayapti. Mavzusi, ishining sifatini sinchiklab o‘qisangiz, aytgulik yangilik, sohada o‘rnini topadigan ish yozilganini deyarli ko‘rmaysiz. Bu esa aksar yosh, bo‘lajak tadqiqotchilarda “PhD olish oson, qilish ham” degan dogmatik tushunchani shakllantirib qo‘yayotgani yomon.

— O‘ylashimcha, gumanitar fanlarda ko‘pincha mavjud manbalarni tahlil qilish orqali ilmiy izlanishlar olib borishadi va bu qaysidir ma’noda osonlik berishi ham mumkin. Yo‘q, bu gapim bilan gumanitar fanlarda ilmiy ish qilish oson, degan qarashdan yiroqman. Tadqiqot mavzusi va tadqiqot uchun qo‘yilgan savollar, ularning yechimlari qanchalik murakkabligiga bog‘liq hammasi. Oson yoki qiyinligini bilmayman. Lekin bugun hukumatimiz tomonidan PhD darajasini olishga qo‘yilgan talablarni to‘la va haqqoniy bajarilishi yetarli deb o‘ylayman. Menimcha, sohasidan qat’iy nazar PhD darajasini olmoqchi bo‘lgan tadqiqotchi oz bo‘lsa-da, O‘zbekiston ilm-faniga hissa qo‘shishi zarur.

— Nega yosh olimlarimiz xalqaro tadqiqotlarda kam ishtirok etadi? Qatnashgani ham yo o‘sha yurtda ilm qilayotgan, yoki shu yerdan ustozining ortidan ergashib borgan bo‘lib chiqadi.

— Eng og‘riqli muammo — xorijiy tilni bilmaslik. Iqtidorli, yosh olimlarimiz ko‘p, ammo aksari chet tillarida erkin muloqot qilolmasligi sabab xalqaro grant, seminar-konferensiyalarda ishtirok etolmaydi.

— O‘zbekistonga qaytgach nimalarni bajaraman, qanday o‘zgarish-yangiliklarni sohaga olib kiraman, deb rejalashtirib qo‘ygansiz?

— Yaponiyaga kelishdan avval boshlab qo‘ygan ishim — “O‘zbekiston tuproqshunoslari tarmog‘i”ni rivojlantirishni davom ettirmoqchiman. Ushbu tarmoq yagona maqsad yo‘lida yurtimizdagi tuproqshunoslarni birlashtirib, o‘zaro fikr almashish, ilmiy loyihalar amalga oshirish, xorijlik hamkorlar bilan aloqa o‘rnatishda platforma vazifasini o‘taydi. Keyin tarmoqni davlat ro‘yxatidan NNT shaklida o‘tkazib, faoliyatini rasmiy ravishda yo‘lga qo‘ymoqchiman. Shu orqali O‘zbekistonni ham Xalqaro Tuproqshunoslar Ittifoqi (IUSS)ga a’zo davlat sifatida qabul qilishlariga, xalqaro hamkorlikni davom ettirishga kirishmoqchiman. Aynan shu qadam yurtimiz tuproqshunoslarining jahonga chiqishlari uchun yaxshi imkon bo‘lar edi.

Bundan tashqari, qishloq xo‘jaligida agrosavodxonligimiz yetarli darajada emas. Shu bois, ilmga asoslanib hosil yetishtirishni targ‘ib etuvchi “Agro-Laboratoriya” Telegram kanalimda agro maslahatlarimni obunachilar bilan bo‘lishib kelyapman. Kelgusida ushbu yo‘nalishda professional konsalting xizmat ko‘rsatuvchi korxona ochish niyatidaman.

Tuproqshunoslik ishlab chiqarish bilan uzviy bog‘liq soha. Faqat ilmiy tarafdan yuqori natijalarga erishib, ishlab chiqarishga nafi tegmaydigan tadqiqotlarni qilaverish ham yaramaydi. Har bir tadqiqot natijasi inson manfaatlariga xizmat qilishi kerak, menimcha.

— Tanlagan sohangiz nima uchun muhim, deb o‘ylaysiz?

— Iste’mol qilayotgan 90 foiz iste’mol mahsulotlari bevosita va bilvosita tuproqda yetishtiriladi yoki olinadi. Dunyo olimlari 2050-yilga borib yer yuzi aholi soni 10 milliardga yetishini tusmollamoqda. Shuncha aholini qanday boqish, birlamchi ehtiyojini qondirish mumkin?

Ilm-fan va aloqador sohalar yuqoridagi savolga javob topish, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash bilan bosh qotirayotgan bir paytda har besh soniyada bitta futbol stadioni kattaligidagi maydon tuproqlari eroziyaga uchraydi. Aynan shu eroziya sayyoramizdagi hosil yetishtiriladigan tuproqlar uchun birinchi darajali xavflardan. Bundan tashqari yer sharining 950 million gektarga yaqin yer maydonlaridagi tuproqlar sho‘rlanish xavfi ostida. Shuning qariyb 77 million gektari kishilarning tuproqdan oqilona foydalanmasligi ortidan paydo bo‘lgan.

Dunyo bo‘ylab qishloq xo‘jaligi 27,3 milliard dollarga teng miqdordagi hosilni har yili yo‘qotmoqda. Dunyoni qo‘yaylik, O‘zbekistonda 100 ga yaqin tumanda olib borgan so‘nggi tadqiqotlarimizda sug‘oriladigan yer maydonlarimizning deyarli 50 foizi turli darajada sho‘rlangani aniqlandi. Buning farqi va ahamiyatini tushunmaganlar: “Nima bo‘libdi, tuproqdan ko‘pi bormi?”, deyishi mumkin. Kechirasiz-ku, 2-3 santimetr qalinlikdagi unumdor, ya’ni urug‘ qadab, hosil olish mumkin bo‘lgan tuproq yaralishi uchun ming yil (!) sarflanishini fan isbotlab bo‘lgan.

Sizga tag‘inam bir-ikki muammolarni sanab beryapman. Tuproqning turfa kimyoviy va organik moddalar, plastik va qattiq chiqindilar bilan ifloslanishi, cho‘llanish haqida hali og‘iz ochmadim. Bir suhbatda ularning salbiy oqibatini yoritib berish qiyinroq.

Aynan men faoliyat olib borayotgan yo‘nalish yuqoridagi muammolarni bartaraf qilishda asosiy drayver vazifasini o‘taydi. Xulosa shuki, yer yuzida oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda aynan o‘sha oziq-ovqat yetishtirishda eng asosiy resurs bo‘lgan tuproqni asrash, himoya qilish va unumdorligini muntazam oshirib borish zarur.

— Shu kungacha dunyoning 10 ga yaqin davlatida bo‘lib, malaka oshirgansiz. Tuproqshunoslik ko‘proq qaysi davlatlarda rivojlanganini kuzatdingiz va ularning qay bir amaliyotini o‘zimizga tatbiq etisak bo‘ladi?

— Germaniya, Italiya, AQSH, Fransiya, Yaponiya va Janubiy Koreyani hammasidan oldinga qo‘ysam, adashmayman. Ular chinakamiga maqtasa, arzigulik. Bu davlatlar nafaqat tuproq bilan tillasha oladigan kuchli mutaxassis-u tashkilotiga ega, yana tuproq tahlillari uchun zarur, yuqori aniqlikda ishlaydigan laboratoriya uskunalarini ishlab chiqarishda ham ilg‘or.

Xorij tajribasini o‘zimizda ham qo‘llash bo‘yicha menga eng ma’quli — Germaniya tajribasidir. Masalan, u yerdagi dehqonlar ekinini ekishdan avval tuproqning kimyoviy tarkibini o‘rganish uchun albatta laboratoriyalarga boradi. Tahlil natijalari va mutaxassislar maslahatidan keyin ekin turini tanlashi mumkin. Mineral ozuqa me’yorlarini belgilash amaliyotida bir necha o‘n yillik tajribasi bor. Bunda laboratoriyalarning o‘rni katta. Birgina shuni yurtimizda keng qo‘llaylik-a, nimalar bo‘lmaydi, deysiz.

Nazarimda, eng katta muammoyimiz — tuproq resurslaridan samarali foydalanishda dehqonlarimizda yetarli bilimning yo‘qligi. Lekin xuddi shu nuqtada biz mutaxassislar va ushbu sohada faoliyat olib boruvchi tashkilotlarning hissasi bor. Zarur bilimni dehqonlarga sodda, xalqchil tilda yetkazib berishda oqsayapmiz.

Sifatli laboratoriya tahlil xizmatlarining yetarli emasligi esa keyingi muammo.

— O‘zbek ilm-fanining ertasini qanday tasavvur etasiz?

— Yurtimiz yoshlari juda bilimga chanqoq va intiluvchan to‘g‘ri bugun imkoniyatlar orzu qilganchalik bo‘lmasligi mumkin lekin yaxshi sharoit yaratib berishga davlatimiz harakat qilmoqda. Bu borada biz singari xorijda ta’lim olayotgan yoshlar yoki o‘qishini tamomlab ishlayotganlar ortga qaytishlari kerak, menimcha. Xorijdan turib kamchiliklarni aytish, tanqid qilish oson, lekin o‘sha vaziyatni yaxshilash uchun o‘z hissasini qo‘shishga har kimning irodasi yetmasa kerak. Shaxsan men o‘qishimni tamomlab, yurtimizga qaytmoqchiman.

Charos Nizomiddinova suhbatlashdi.