Tilimizni bilamizmi: so‘zga aylangan odamlar — aslida kishilarning ismi bo‘lgan 15 ta so‘z

Ismingiz vaqt o‘tib biror tushunchani ifodalaydigan atamaga aylanishini tasavvur qilasizmi? Ha, tasavvurga sig‘maydi. Balki, quyida sharhlanadigan so‘zlarga ma’no-mazmun baxsh etgan odamlar ham bunday o‘yga bormagandir.

“Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday qiziq tarix, hayot yo‘liga ega so‘zlar haqida hikoya qiladi.

Befstrogan

Bu so‘z fransuzcha Bœuf Stroganoff – Stroganov usulida pishirilgan mol go‘shti degan ma’noni anglatadi. Rus oshxonasining dunyoga mashhur bu taomi graf Aleksandr Stroganov (1795–1891) sharafiga nomlangan. Bir talqinga ko‘ra, mayda go‘sht bo‘laklarini qayla bilan qovurib tayyorlanadigan bu ovqatni Stroganovlarning fransuz oshpazi Andre Dyupon o‘ylab topgan.

Boshqa talqinga asosan esa, Aleksandr Stroganovning oshpazlaridan biri fransuz va rus oshxonasini an’analarini omixtalashtirib, shunday taom tayyorlagan. Bu ovqat tezda ommalashib, butun dunyoda shuhrat topdi. U o‘zbek oshxonalari va restoranlari ro‘yxatidan ham muntazam joy olib keladi. Uni jonli tilda qisqaroq qilib bistrogan deb qo‘ya qolamiz. Lug‘atga ko‘ra, o‘zbekchada befstrogan shaklida qo‘llanadi.

Blyutus

Shaxsiy simsiz tarmoq turini anglatadi. U inglizcha blue – ko‘k va tooth – tish so‘zlaridan. U aslida dan tilidagi Blåtand – ko‘k tishli so‘zining tarjimasi. Hozirgi Daniya va Norvegiya hududlarida X asrda hukmronlik qilgan Harald I ni shunday atashgan. U tarqoq dan qabilalarini bir qirollikka birlashtirgan. Blyutus ham shu shaklda ishlaydi: u bir necha qurilmalarni bitta tarmoqqa jamlaydi. Ma’lumotlarga ko‘ra, blå so‘zi qadimda qora degan ma’noni bergan. Qirol Harald birinchining old tishi qora rangda bo‘lgani uchun unga shunday nom berganlar. Blyutusning logotipi skandinav yozuvlaridan olingan, u Harald I Ko‘ktishli ismining bosh harflarini anglatadi.

Boykot

Alohida shaxs, tashkilot yoki davlatni nazar-e’tibordan chetda qoldirish, yakkalab qo‘yish maqsadida u bilan munosabatlarni to‘liq yoki qisman to‘xtatishdan iborat siyosiy va iqtisodiy kurashni anglatadi. Bu so‘z o‘zbek tiliga rus tili orqali kirgan. Ruschaga nemis tili vositasida o‘tgan. Asli – inglizcha.

1880-yili Irlandiyada yerlarni ijaraga berishda adolat o‘rnatish, yerni erkin oldi-sotdi qilish uchun kurash boshlanadi. Irlandiya milliy yer kengashi hukumatga ta’sir ko‘rsatish uchun mahalliy ishchilarni chaqirib oladi. Hosil yig‘ish to‘xtatiladi. Britaniyalik yer agenti Charlz Kanningem Boykot (Charles Cunningham Boycott) bu ish tashlash jarayoniga faol qarshilik qiladi. Kengash Boykotni yakkalashni boshlaydi. Qo‘shnilar u bilan muomala qilishni, do‘konlar esa amaldorga narsa sotishni to‘xtatadi. Odamlar Boykot bilan ko‘rishmaslikka va jamoat joylarida unga yaqin o‘tirmaslikka harakat qila boshlaydi.

Boykotga qarshi bu kampaniya Britaniya matbuotida katta shov-shuv ko‘taradi, gazetalar G‘arbiy Irlandiyaga muxbirlarini jo‘natadi. Hukumat hosil yig‘ishga muntazam armiya va politsiyani jalb qiladi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 500 funt-sterling turadigan hosilni yig‘ish kamida 10 000 funt-sterlingga tushadi. Boykot esa Irlandiyani shu yili tark etadi.

Shunday qilib, boykot qilish siyosiy norozilik va tinch qarshilikning standart uslubiga aylanadi.

Xuligan

O‘zbekchada bezori degani. Bu so‘zning kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Shulardan biriga ko‘ra, bu so‘z XIX asrda Londonda yashagan asli irlandiyalik Patrik Hulihan (Patrick Houlihan) ismidan kelib chiqqan. U ko‘chabezorilik, o‘g‘rilik va kissavurlik bilan shug‘ullangan. Muxtasar Oksford lug‘atiga ko‘ra, xuligan 1890-yillarda mashhur bo‘lgan bir qo‘shiqdagi to‘polonchi irland oilasi nomiga borib taqaladi.

Ushbu so‘z ilk bor 1894-yili London politsiyasi hisobotlarida paydo bo‘lgan. Londonning Lambet tumanida bezorilik qiladigan bolalar to‘dasi the Hooligan Boys (Huligan bolalari), keyinroq esa O’Hooligan Boys (O’Huligan bolalari) deya atalgan.

Keyinchalik bu so‘z turli to‘dalarga qo‘shilib, bezorilik qiladigan, lekin o‘g‘irlik qilmaydigan yigitlarga nisbatan qo‘llangan. XX asrda xuligan juda ko‘p tillarga ko‘chib o‘tib, baynalmilal so‘zga aylandi.

Vatman

Yuqori sifatli oq qog‘oz. Dastlab 1750-yillar o‘rtalarida Angliyada tadbirkor Jeyms Uatmanga qarashli qog‘oz fabrikasida ishlab chiqarilgan. U yangicha uslubni qo‘llaydi va qog‘oz varaqlaridan to‘r izlari yo‘qoladi. Uatman o‘z qog‘ozini wove paper – mato qog‘oz deb ataydi. Rus tilida bu qog‘ozni uning ixtirochisi bilan atash urf bo‘ladi. Ruslar ko‘proq A1 va ba’zan A2 formatdagi qog‘ozni vatman deb ataydilar. Bu so‘z o‘zbek tiliga rus tili orqali kirib kelgan.

Vokzal

Yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatiladigan bino va binolar yig‘indisi. U inglizcha Vauxhall – Voks koshonasi, Voks zali so‘zidan olingan. O‘zbekchaga rus tili orqali kirgan. London atrofida Vauxhall nomli shaharcha va shu nomdagi ommaviy bog‘ bo‘lgan. XVII asr o‘rtalaridan bu so‘z turdosh otga aylanib, omma uchun mo‘ljallangan bog‘ va sayilgohlarni ifodalashni boshlagan.

Inglizcha toponim tarixi uzoq XIII asrga borib taqaladi. Ingliz qiroliga xizmat qiluvchi normand qo‘mondoni Folk de Breat boy bir ayolga uylanadi. Unga katta yerlar meros qolgandi. Bu joydagi mulklar Faukes hale deb atala boshlanadi. Keyinchalik ushbu hududda paydo bo‘lgan qishloq ham shu nomni oladi. XVII asrda bu yerlarga Jeyn Voks ismli ayol egalik qiladi. Natijada nom ham biroz o‘zgarishga uchraydi: Vokshol.

Vokzal so‘zining temiryo‘l stansiyadagi bino ma’nosi 1838-yili qurilgan Pavlov vokzali bilan bog‘liq. Unga “Voksal” deb nom berishadi. Vaqt o‘tib bu so‘z har qanday transport stansiyasi binosiga nisbatan ishlatila boshlaydi.

Rus tilida dastlab foksal shaklida qo‘llangan bu so‘z keyinchalik vokzalga aylanadi. Mutaxassislar fikricha, bunday o‘zgarish zal so‘zi ta’sirida yuz bergan.

Derbi

Bu so‘z musobaqa, do‘nonlar (3–4 yoshli otlar poygasi), bir hudud yoki shahardagi jamoalar o‘rtasidagi bahs kabi ma’nolarni anglatadi. So‘zning kelib chiqishi haqida turli talqinlar bor. Ot poygasi bilan bog‘liq holatda uni lord Edvard Smit-Stenli Derbi (1752–1834) nomi bilan bog‘lashadi. U Derbi graflar oilasining 12-grafi bo‘lgan. Lordlar palatasi a’zosi, kansler lavozimlarida ishlagan Derbi 1780-yili otlar poygasi tashkil qiladi va keyinchalik bunday musobaqalar uning nomi bilan atalishni boshlaydi. Bir shahar futbol jamoalari o‘rtasidagi kurashni derbi deb atash ham ana shu poygalarga qiyosan urfga kirgan.

Kardigan

Odatda yoqasiz, bo‘yi uzun, cho‘ntakli kamzul. O‘zbek tili lug‘atlariga kirmagan bu so‘z jonli tilda faol ishlatiladi. Uning kelib chiqishini ingliz generali Jeyms Bradnell Kardigan (1797–1868) nomi bilan bog‘lashadi. Yoqasi xuddi yaktaknikiga o‘xshash baliqchilar kiyimi olis XI asrda ham bo‘lgan.

Deyarli sakkiz asr davomida uni oddiy fransuzlar va britaniyaliklar kiygan. Biroq XIX asrga kelib u hozirgi nomi bilan atala boshlagan. Did bilan kiyinishni xush ko‘radigan qo‘mondon Jeyms Kardigan buni kiyishni o‘z qo‘shinida ommalashtiradi. Issiq tutadigan, mundir ostidan deyarli ko‘rinmaydigan, formani “buzib” qo‘ymaydigan ushbu kamzulga askarlar general Kardigan nomini beradi. Shunday qilib, bu so‘z 1868-yildan iste’molga kiradi.

Keyinchalik kardiganning turli fasonlari ishlab chiqiladi va u butun dunyoda shuhrat qozonadi.

Mavzoley

Qabr ustiga ishlangan mahobatli, ulug‘vor yodgorlik; maqbara. Hozirgi tilda kam ishlatiladi. Uning ildizi yunoncha Mausoleion so‘ziga borib taqaladi. Miloddan oldingi IV asrda Kichik Osiyoda Kariya shohi Mavsol uchun qurilgan mashhur maqbara nomidan olingan. Uning qabri hozirgi Turkiya hududidagi Halikarnas shahrida bo‘lgan. Bu shahar o‘rnida Bodrum shahri qad ko‘targan. Mavzoley so‘zi ommalashishiga Mavsol maqbarasining o‘ta mahobatli va hashamdorligi sabab bo‘lgan. U “qadimgi dunyoning yetti mo‘jizasi” qatoriga ham kiritilgan.

Mansarda

Bino chordog‘idagi xona, boloxonaning bir turi. Fransuz me’mori Fransua Mansar (1598–1666) sharafiga nomlangan. Mansar 1630-yili tom ostidagi chordoqdan yashash va xo‘jalik maqsadlarida foydalanishni o‘ylab topgan. “Nozik bo‘lmagan” mehmonlar uchun mo‘ljallangan chordoq-xona Parijda dovruq qozongan. Parij hukumati bir necha qavatli uylarning egalaridan qo‘shimcha soliq undirgan, biroq chordoq alohida qavat hisoblanmagan. Ustiga ustak arzon ham bo‘lgan mansarda urfga kirgan.

Hozir mansarda loyihasi ko‘pincha bir qavatli xususiy turar joy va dala hovli binolari qurilishida qo‘llanadi.

Metsenat

Ilm-fan va san’at rivojiga shaxsiy mablag‘lari hisobidan beg‘araz hissa qo‘shuvchi shaxs. O‘zbek tilida bu so‘z homiy, otaliqqa olish kabi iboralar bilan ifoda etiladi. Biroq so‘nggi paytlarda metsenat so‘zini qo‘llash ham birmuncha ommalashdi. Miloddan oldingi I asrda yashagan Gay Metsenat ismidan kelib chiqqan. U Rim imperatori Oktavian Avgustning yaqin kishisi bo‘lgan, uning muhim siyosiy, diplomatik va shaxsiy topshiriqlarini bajargan. Metsenat ilm-fan, san’at va adabiyot sohasi vakillariga homiylik qilgan.

Rizamat

O‘rtapishar mahalliy xo‘raki va mayizbop uzum navi. Milliy ensiklopediyaga ko‘ra, Shreder nomidagi ilmiy-tadqiqot institutining Samarqand filialida Kattaqo‘rg‘on va Parkent uzum navlarini chatishtirib chiqarilgan. Garchi chatishtirish ishlarini K. Smirnov va A. Gerasimova bajargan bo‘lsa-da, uzum naviga mashhur bog‘bon Rizamat Musamuhamedov (1881–1979) nomi berilgan.

Tokchilik bo‘yicha yirik mutaxassis Rizamat Musamuhamedov rahbarligida O‘rta Osiyo va Qozog‘istonda 3250 gektar namunali bog‘ va tokzorlar barpo etilgan. Agronom “Tokchilik bo‘yicha qo‘llanma” (1939), “Mo‘l uzum hosili yetishtirishdagi tajribalarim” (1959) kabi kitoblar yozgan. Rizamat uzumi O‘zbekiston va Tojikistonda mashhur.

Saksofon

Puflab chalinadigan musiqa asbobi. Uni 1840-yillarda belgiyalik usta Adolf Saks ixtiro qilgan. U 1846-yil 21-mart kuni Fransiyada sakkiz turli damli cholg‘u asboblariga patent olgan. Adolf dastlab bu musiqa asbobini naychali ofikleid deb atagan. Saksofon nomini bir necha yil o‘tib musiqa mutaxassisi Hektor Berlioz taklif qilgan.

Sendvich

Orasiga qiyma va boshqa masalliqlar solingan non bo‘lagi. Oksford lug‘atiga ko‘ra, bu so‘z manbalarda ilk bor 1762-yili qo‘llangan. Uning paydo bo‘lishi ingliz diplomati, lord Jon Montegyu Sendvich nomiga borib taqaladi. U yaxna go‘shtni qovurilgan non bo‘laklari orasiga solib yeyishni xush ko‘rgan. Bu turdagi taom Buyuk Britaniya va Amerikada hozir ham juda sevib iste’mol qilinadi.

Shovinizm

Millatchilikning tajovuzkor shakli. Napo­leon Bonapartga o‘lguday sodiq askar Nikola Shoven (Nicolas Chauvin) nomidan kelib chiqqan. U 1815-yildan so‘ng, ya’ni Bonapart taxtdan ketib bo‘lgach ham, sobiq imperatorga tarafdor ekanini namoyish qilib yurgan. Aytishlaricha, kambag‘alligi, mehnatga layoqatsizligi va tahqirlashlarga qaramay, Shoven o‘z xojasining ashaddiy tarafdori, uning istilochilik g‘oyalari yoqlovchisi bo‘lib qolavergan. U har qanday masalada Bonapartni haq deb bilgan, u bilan hatto butun dunyoga qarshi kurashishga ham tayyor turgan.

Shoven nomi asos bo‘lgan shovinizm so‘zi o‘zga millatlarni kamsitish, tahqirlash, o‘z millatini boshqa millat­dan ustun qo‘yish, milliy takabburlik, milliy xudbinlik illatlarini o‘zida mujassam et­gan mafkurani anglatadi.