“Og‘iz bo‘shlig‘idagi yaralar, singan tishlar, muddati o‘tgan protezlar og‘iz saratoniga sababchi bo‘lishi mumkin”. Og‘iz bo‘shlig‘i gigiyenasi haqida mutaxassislar bilan suhbat

20-mart — Butunjahon og‘iz bo‘shlig‘i salomatligi kuni. Og‘iz bo‘shlig‘i yeydigan taom-u, ichadigan suvimizning dastlabki o‘tar manzili. Tiriklik uchun zarur barcha ozuqalar shu nuqtadan o‘tar ekan, uning sog‘lom bo‘lishi baridan muhim. “Daryo” muxbiri og‘iz bo‘shlig‘i gigiyenasi, stomatitlar, milklarning qonashi, tishlarning kariyesga chalinishi-yu, bu organda uchraydigan onkologik o‘simtalarning oldini olish haqida stomatolog Shahbozbek Homidov, bosh va bo‘yin sohasidagi onkologik kasalliklar mutaxassisi Abduavaz G‘aniyevlar bilan suhbatlashdi.

Dastlab savollar bilan stomatolog Shahbozbek Homidovga yuzlandik.

— Qanday og‘iz bo‘shlig‘i sog‘lom hisoblanadi?

— Og‘iz bo‘shlig‘i gigiyenasi tish, til, milk, og‘iz bo‘shlig‘i shilliq qavatlari gigiyenasidan iborat. Turli dog‘lar-u, tish toshlarisiz, emal qavati buzilmagan, tiniq va oq rangdagi, kariyeslarsiz tishlar, och pushti rangli, qonamaydigan milklar, yoqimsiz hidlar, stomatit, toshmalar va yaralardan xoli bo‘lgan og‘iz boshlig‘i sog‘lom sanaladi.

— Tishlar gigiyenasi nimalardan iborat?

— Bola tug‘ilganidan bir necha oy o‘tib, sut tishlari chiqa boshlaydi. Ular odatda 20 tani tashkil qiladi. Doimiy tishlar esa 28 yoki 32 ta bo‘ladi. Ba’zilarda aql tishlari chiqmasligi ham mumkin. Zamonaviy stomatologiyada 28 ta tish ham me’yorida hisoblanadi. Bola esini tanishni boshlashi bilan ota-onasi tish cho‘tkasi yordamida yoki qo‘lda tishlarini yuvishini o‘rgatishi kerak. Tishlarga shakllanayotgan paytdanoq bo‘ladigan e’tibor juda muhim.

Kuniga ikki mahal — ertalab va kechqurun, ovqatlangandan keyin yuvish maqsadga muvofiq. Aslida juda oddiy va ajralmas kundalik ehtiyojimizga aylanishi kerak bo‘lgan bu qoidaga amal qilmaydigan, tishlarini faqat bir mahal yuvadigan yoki umuman yuvmaydiganlar ham talaygina.

Ayrimlar bu qoidaga noto‘g‘ri amal qiladi. Nonushtadan oldin tishlarini yuvishadi-da, shu bilan kunini davom ettirib ketishadi. Ertalab turganda tishlarni yuvish yomon emas. Kimdir estetika uchun, yana kimdir o‘ziga qulay bo‘lganidan bu tanlovni qilar. Ammo ovqatlangandan keyin yuvish tish asoslariga kirib qoladigan turli qoldiqlarni olib tashlashga yordam beradi. Tishda ovqat qoldiqlari qolib ketishi esa kariyesdan boshlanadigan turli tish kasalliklariga olib keladi.

Shuningdek, og‘izni turli mikroorganizmlardan himoyalaydigan maxsus suyuqliklar yordamida kunda 2-3 mahal chayish, ovqat qoldiqlaridan tozalovchi maxsus iplardan foydalanish ham tavsiya etiladi.

— Tish cho‘tkalarni tanlash mezoni bormi?

Tish cho‘tkasi yoshga va har bir shaxsning og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasi, tishlarining holatiga qarab tanlangani ma’qul.

Odatda o‘rtacha qattiqlikdagi tish cho‘tkalari tavsiya etiladi. Milk va tishlarida muammosi borlar esa bu tanlovda stomatolog maslahatidan foydalangani ma’qul.

Tish cho‘tkasi individual foydalanish asbobi bo‘lib, uni har bir kishining o‘zi asrashi kerak. Masalan, yangi tish cho‘tkasini ishlatishdan oldin yaxshilab yuvib, tuklariga sovun surtib, bosh qismini yuqoriga qilgan holda stakanga bir kechaga qoldirish, foydalanish oldidan esa oqar suvda yaxshilab yuvish tavsiya etiladi. Bitta cho‘tkani ikki oydan ortiq ishlatish mumkin emas. Ikki oy o‘tdimi, yangisiga almashtirish lozim.

— Pastalar-chi? To‘g‘ri kelganini ishlataveramizmi?

— Zamonaviy tish pastalarining gigiyenik, davolovchi xususiyatga ega turlari mavjud. Davolovchilari o‘z navbatida yallig‘lanishga ta’sir ko‘rsatuvchi hamda profilaktik xususiyatli tish pastalariga bo‘linadi. Yallig‘lanishga ta’sir ko‘rsatuvchilar tarkibida tuz saqlovchi va biologik aktivliga bo‘linadi. Profilaktik xususiyatdagilari esa ftor saqlovchi hamda mineral saqlovchi xususiyatlisiga bo‘linadi. Qolaversa, yana oqartiruvchi tish pastalari ham mavjud.

Odatda odamlar do‘konga kiradi-da, narxi va hajmi o‘zlariga ma’qul keladigan yoki ko‘zlari birinchi ko‘rgan pastani sotib olishadi. Aslida pastalar tishning holati, biror kasallik mavjud yoki mavjud emasligiga qarab shifokor maslahati bilan tanlash kerak. Tishida hech qanday muammosi bo‘lmaganlar oddiy gigiyenik pastalardan bemalol foydalanishi mumkin.

Ichayotgan suvimizdan tortib, yashayotgan hududimizgacha tishlar salomatligiga rol o‘ynaydi. Tish uchun kerakli asosiy modda — ftor. Uni biz yeydigan taomimiz, ichadigan suvimizdan olamiz. Qaysidir hududlarning suvi tarkibida ushbu modda bo‘lmasa yoki yetishmasa, ftorli tish pastalarini ishlatish tavsiya etiladi. Agar aksi bo‘lsa, bunday tish pastalari ishlatmaslik ham mumkin. Masalan, vodiy tomonlarning suvi yetarlicha ftorga ega.

— Tish yuvish qoidalariga to‘xtalsangiz.

— Tishlar qizildan-oqqa, ya’ni milkdan-emalga qoidasi bo‘yicha supurgisimon shaklda 2,5—3 daqiqa davomida yuvilishi kerak. Aksar odamlar faqat yon tomonini yuvishadi va jarayonni bir daqiqaga ham bormasdan tugatishadi. Bu esa tish asosining yetarlicha tozalanmasligiga sabab bo‘ladi.

— Og‘iz nega hidlanadi?

— Og‘iz hidlanishi (golitoz)dan ko‘pchilik qiynaladi. Bunga birinchi navbatda og‘iz bo‘shlig‘ining o‘zi bilan bog‘liq muammolar sabab bo‘ladi. Tishlarda mavjud sarg‘ish yoki qora dog‘lar (tish karashlari), tish toshlari og‘izning hidlanishga bevosita ta’sir qiladi.

Sigaret, nos chekish, tishlarni ovqat qoldiqlaridan tozalamaslik toshlar va karashlarni paydo qiladi. Tish toshlarining o‘zi ikkiga — milkusti va milkostiga bo‘linadi. Milkustilari tishlarning kariyesga moyilligiga sababchi bo‘lsa, milkostilari parodont kasalliklar (milklarning yallig‘lanishiga) olib keladi. Yallig‘langan milklar og‘izning hidlanishga moyilligini oshiradi.

Milklari yallig‘langan bemorda og‘zidan yoqimsiz hid kelishdan tashqari ovqatlanganda yoki tish yuvish vaqtida tishlarning qonashi ham kuzatiladi. Agar davolanmasa, asorati atrofiyaga sabab bo‘ladi. Bunda milklar so‘riladi va tishlarning ildizi ko‘rinib qoladi. Tishlar qimirlashni boshlaydi va asta-sekinlik bilan tushib ketadi.

Ikkinchi sabab — og‘izda mavjud tish kovaklari. Vaqtida davolanmagan kovaklarda ovqat qoldiqlari qolib ketadi va o‘sha yerda hidlanadi. Bu esa butun og‘iz bo‘shlig‘iga ta’sir etadi.

Uchinchi sabab — tishlarga qo‘yilgan protez va briketlar. Albatta, bu ulardan foydalanmaslik kerakligini anglatmaydi. Hidlanish ushbu ortopedik moslamalarni qo‘ydirgan odamlar gigiyenaga amal qilmasligidan kelib chiqadi.

To‘rtinchi sabab — oshqozon-ichak, o‘t qopi bilan bog‘liq muammolar. Iste’mol qilgan taomimiz yetarlicha hazm bo‘lmasa, og‘iz hidlanishiga olib keladi. Agar kimda ushbu simptomlar kuzatiladigan bo‘lsa, stomatologga borishidan oldin hazm sistemasi bo‘yicha mutaxassisga ko‘rinishi kerak.

Beshinchi sabab — og‘iz bo‘shlig‘ida so‘lak miqdorining me’yoridan kamligi. Qandli diabet, avitaminoz, botulizm, og‘izdan nafas olish kabi kasalliklar so‘lak miqdorining kamayishiga olib keladi. Ushbu miqdorning kamligi esa turli yoqimsiz hidlarni paydo qiladi.

Oltinchi sabab — zararli odatlar. Turli tamaki mahsulotlari, noslar chekkanda, spirtli ichimliklar iste’mol qilganda og‘iz hidlanadi. Ularning iste’moli boshlanganda tishlarni yuvish yoki turli suyuqliklar bilan chayish hiddan xalos etishi mumkin. Ammo davomiy ichish yoki chekish surunkali og‘iz hidlanishiga olib keladi va oddiy yuvish, chayqash ham ta’sir etmay qoladi. Boshqacha aytganda, yillar davomida yuzaga kelgan hidlanishdan qutulish uchun yana shuncha vaqt ketadi.

Shuningdek, OITS kasalligi ham og‘izda yoqimsiz hidlarni keltirib chiqaradi.

— Stomatit paydo bo‘lganda nima qilish kerak?

— Stomatitlarga virus, bakteriyalar sabab bo‘lishi mumkin. Bunday paytda etiologik va simptomatik davo qo‘llaniladi. Etiologik davoda avvalo bemor qon tahlillari topshiradi. Natijasiga qarab qaysi virus sababchi bo‘lsa, o‘sha virusga qarshi preparatlar qo‘llaniladi. Simptomatik davoda esa zamburug‘ga qarshi preparatlar, bemorning immun sistemasini ko‘taruvchi dori vositalari qo‘llaniladi.

Agar stomatitga gigiyenaga rioya etmaslik sabab bo‘lsa, og‘iz bo‘shlig‘ini furatsilin bilan chayish, tish toshlaridan to‘liq tozalash, antiseptik vositalar qo‘llash tavsiya etiladi. Bu davrda sho‘r, achchiq, issiq-sovuq mahsulotlarni iste’mol qilish mumkin emas. Odatda 5-7 kun ichida tuzalib ketadi. Agar kerakli muolajalar qilinmasa, kasallik surunkaliga o‘tib ketadi va milklarda qonash kuzatiladi.

— Stomatologga faqat tish og‘riganda borish kerakmi?

— Jahon stomatologiya amaliyotida tish kasalliklarining oldini olish, asoratlarini davolashdan ko‘ra 20 barobarga arzonroqqa tushishi isbotlangan. Har olti oyda bir marta stomatolog ko‘rigiga borish kerak. Afsuski, bu qoidaga juda kamchilik amal qiladi. Odamlar agar tishi chuqur kariyes bo‘lib qattiq og‘rimasa, milklari shishib ketib, og‘riq jonidan o‘tmasa, shifokorga ko‘rinmaydi. Juda sanoqli mijozlarim har besh-olti oyda kelib, profilaktika uchun ko‘rinib ketishadi.

Parvardigor 28 yoki 32 ta tishimizni bekorga bermagan. Agar birini yo‘qotsak, o‘sha tishning yonidagi tishlarga bosim miqdori oshadi. Ya’ni qaysidir tish ham o‘z vazifasini, ham yo‘qotilgan sherigining vazifasini bajaradi. Ishi ikki hissaga ortgan tish tezda mo‘rtlasha boshlaydi va biz ovqatni to‘liq chaynolmaymiz. Bu bilan oshqozondagi hazm bo‘lish jarayoni ham qiyinlashadi.

— Kariyes nimadan boshlanadi?

— Kariyes sog‘lom to‘qimaning yemirilishi bo‘lib, eng ko‘p uchraydigan tish kasalligidandir. Tishdagi juda ko‘p og‘ir kasalliklar kariyesdan boshlanadi. Uning o‘zi esa bittagina qora nuqtadan paydo bo‘ladi. Bu asosan ovqat qoldiqlarining tishlarda qolib ketishi natijasida kelib chiqadi. Boshlang‘ich kariyes og‘riqsiz o‘tganligi uchun ko‘pchilik tomonidan e’tiborsiz qoldiriladi.

Tishda ana shunday yashirin kasalliklar ko‘p bo‘lishi mumkinligini inobatga olib ham har olti oyda stomatologga borish lozim. U tishlarimizning hozirgi holatini boshdan oyoq o‘rganadi, nimadir o‘zgarish kuzatilayotgan bo‘lsa, keraklicha muolajalar qilib, tavsiyalar beradi. O‘sha oddiy qora nuqta e’tibor berilmagach, chuqurlasha boshlaydi. Emal qavati ichidan yemirilishda davom etadi. Har ovqatlanganda, issiq-sovuq ichganda, tunda turli darajada og‘riqlar bo‘ladi.

Statistik ma’lumotlarga qaraganda, shaharda yashovchilar qishloqdagilarga nisbatan ko‘proq kariyesga chalinadi. Bu ovqatlanishdagi tabiiylik bilan bog‘liq. Qanchalik ko‘p notabiiy mahsulotlar iste’mol qilinsa, tishlarning mustahkamligiga shuncha ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, davomiy stressda yuradigan odamlarning tishlarida kariyes bo‘lish darajasi yuqori bo‘ladi.

Ovqatlanish turi va tarkibi ham kariyesning kelib chiqishida muhim rol o‘ynaydi. Iste’mol qilinadigan ozuqada vitamin va oqsillar kamomadi aniqlansa, kasallikka moyillik paydo bo‘ladi. Tish karashi bo‘lganda, qand, glyukozali mahsulotlar ko‘p iste’mol qilinganda rivojlanish ehtimoli oshadi.

Kraxmalli ozuqalarda ham kasallik kelib chiqavermaydi. Lekin kraxmal va qand yoki faqat qand mahsulotlari iste’mol qilinganda aksi bo‘lishi mumkin. Himoya vazifasini yog‘lar bajaradi. Ayniqsa, pishloq. Chunki u tishning ustini nafis qavat bilan qoplaydi va kariyes hosil bo‘lishining oldini oladi.

— Og‘iz bo‘shlig‘ining sog‘lomligiga ta’sir ko‘rsatuvchi yana qanday omillar mavjud?

— Homilador ayollarga tetratsiklin antibiotik tabletkasini ichish qat’iyan taqiqlanadi. Ona ichiga kirgan bu dori rivojlanayotgan tish kurtaklariga ta’sir qiladi. Bola tug‘ilgach, sut tishlari odatdagi kabi oq rangda emas, sariq dog‘li ko‘rinishda chiqadi. Bunday tishlar tetratsiklinli tishlar deb nomlanadi. Hatto tishlar tushib, qaytadan chiqish davrida ham odatiy me’yorga qaytmaydi.

Agar e’tibor qaratsangiz, aksar odamlarda tish rangi tiniqligini yo‘qotgan bo‘ladi. Bunga ham nos, sigaret chekish, kofe, ko‘k va qora choy, rangli holda iste’mol qiladigan ichimliklar sabab bo‘ladi. Imkon qadar oddiy suv ichishni tavsiya etaman. Rangli qandaydir ichimlik iste’mol qildingizmi, gigiyenik qoidalarni ham qattiq ushlashingiz kerak.

Shuningdek, og‘izdan nafas olish tish qatorlari (o‘rni)ni o‘zgartirib yuborishi mumkin. Kimdir burundan nafas olishda qiynalyaptimi, birinchi navbatda LOR mutaxassisiga murojaat etib, nafas olishdagi muammolarni bartaraf etishi kerak.

Spirtli ichimliklar ichish, nos, tamaki chekish kabi zararli odatlarni tishda va og‘iz bo‘shlig‘idagi har bir nuqson kelib chiqishida sababchi deyish mumkin. Eng katta zarari esa og‘iz bo‘shlig‘i saratonining paydo bo‘lishiga olib kelishida.

Bosh va bo‘yin sohasidagi onkologik kasalliklar mutaxassisi Abduavaz G‘aniyevning aytishicha, kasallanish ayollarga qaraganda erkaklarda ko‘proq uchraydi. Oradagi farq 5-7 barobarni tashkil qiladi. Sababi esa saratonning bu turiga olib keluvchi zararli odatlarga erkaklar ko‘proq mukkasidan ketganligida.

— Tamaki, nos chekish, o‘tkir spirtli ichimliklarni ichish hamda ayrim kasb bilan bog‘liq holatlarda og‘iz bo‘shlig‘i saratoni kelib chiqadi. Asosan duradgorlar va tikuvchilarda uchraydi, deydi mutaxassis.

— Duradgorlar turli mix, vintlarni, tikuvchilar esa har xil ignalarni lablarning ichiga qo‘yib olib ishlashadi. Ularning tarkibidagi moylar og‘iz bo‘shlig‘i shilliq qavatini kuydirishi va saratonni paydo qilishi mumkin.

Doimiy ravishda og‘iz bo‘shlig‘ida infeksiya bo‘lishi, vaqtida tish kasalliklarini davolamaslik, qolib yoki sinib ketgan tishlarni o‘z vaqtida olmaslik, turli travmalar, masalan, protezlardan muddati o‘tsa ham foydalanish saratonga olib keladi.

Protezlar besh yilga qo‘yilsa ham undan 10-15 yillab foydalanish holatlari uchraydi. Kimki protezdan foydalansa, o‘ta ehtiyotkor bo‘lib, doimiy ravishda stomatolog nazorati ostida bo‘lishi kerak.

O‘zbekistonda saratonga chalinish ko‘rsatkichi yildan yilga oshib bormoqda. Buning ichida og‘iz bo‘shlig‘i saratoni ham bor. Bizga keladigan bemorlar odatda kasallikni ancha o‘tkazib yuborgan bo‘ladi. Bu nafaqat davolanish, balki ayrim hollarda yashab qolish uchun ham imkoniyat kamayadi degani.

Agar kimningdir og‘iz bo‘shlig‘ida biror yaralar paydo bo‘lsa, tishlari sinib yoki tushib ildizlari qolsa, protezlardan keyin yara paydo bo‘lib qolsa, zudlik bilan stomatolog yoki onkologga murojaat etishlari lozim.

Ammo aksar odamlar bunga e’tiborsizlik qilib uyda turli davo choralari ko‘rishadi, tabiblarga borishadi. Og‘iz bo‘shlig‘i saratoni qo‘rqinchli ham, davosiz ham emas. Faqat vaqtida e’tibor berish, o‘zida o‘zgarish sezgan odam shifokorga ko‘rinishi kerak.