Rossiya Ukrainaga bostirib kirishi ortidan Qo‘shma Shtatlar Vladimir Putinga yaqin bo‘lgan rossiyalik amaldorlarning oila a’zolari, Rossiyaning bir qator kompaniyalari, jumladan, “VTB”, “Sberbank” va “Alfa bank”ka qarshi bir qator sanksiyalarni e’lon qildi. Vashington AQShda yoki boshqa mamlakatlarda Amerika texnologiyasidan foydalangan holda yaratilgan, yuqori texnologiyali mahsulotlarni Rossiyaga eksport qilishga cheklovlar qo‘ydi. Ushbu sanksiyalar paketi orqali “Rossiya iqtisodiyoti, moliya tizimi va ilg‘or texnologiyalardan foydalanish imkoniyatiga” jiddiy ta’sir ko‘rsatish va “Rossiyani jahon moliya tizimidan yanada yakkalab qo‘yish” ko‘zda tutilgan. Meduza Rossiya iqtisodiyot maktabi rektori Ruben Yenikolopov bilan yangi cheklovlar rossiyaliklar hayotiga qanday ta’sir qilishi haqida suhbatlashdi. “Daryo” bu suhbatni o‘zbek tiliga o‘girdi.
— AQSh va boshqa davlatlar Rossiyaga qarshi yangi sanksiyalarni e’lon qildi. Ular asosan banklar va texnologik eksportga ta’sir ko‘rsatdi. Keling, banklardan boshlaymiz — sanksiyalar qanchalik og‘ir, ular banklar faoliyatiga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
— Eng og‘iri — “VTB”ga qarshi kiritilgan sanksiyalar. “VTB” mijozlari muammolarga duch keladi. Tushunishim bo‘yicha, AQShda yashayotganlar va uzoq muddatli vizaga ega bo‘lgan Rossiya fuqarolariga, hatto “VTB” hisob raqamidan foydalanishga ham ruxsat berilmaydi. Mijozlar bank kartalaridan faqat Rossiya hududida foydalanishlari mumkin bo‘ladi. Bu xorijda yashovchilarga muammo tug‘diradi: bankning dollarda ish yuritishi taqiqlangani sababli ular xalqaro operatsiyalarni amalga oshira olmaydi.
“Alfa bank” va shu kabi sanksiyaga uchragan boshqa banklarning mijozlari hozircha muammolarga duch kelmasa kerak. Sanksiyalar o‘zgarmasa, mijozlarga ta’sir qilmaydi, faqat banklar zarar ko‘radi. Xalqaro bozorlar ularga mablag‘ kiritmaydi, lekin shusiz ham 2014-yil Qrim anneksiya qilinganidan so‘ng aytarli mablag‘ kiritilmagan. Eng yomoni o‘shanda sodir bo‘lgan. Ular shu pullarsiz ham omon qolgan va bu haqida allaqachon bayonotlar bergan.
Xullas, bu unchalik og‘ir zarba emas. Rivojlanishga halol berishi aniq, lekin sindirolmaydi. Ayniqsa, yaqin kelajakda. Xususan, Markaziy bank ularni qo‘llashga va’da berayotgan bir vaqtda. Lekin sanksiyalar hali maksimal darajaga yetmagani aniq.
— “VTB” mijozi, masalan, Xitoydan biror nima sotib olmoqchi bo‘lsa, buni uddalay oladimi?
— Qiziq vaziyat. Bunga ishonchim komil emas, chunki rubl va yuan o‘rtasida konvertatsiyani amalga oshirish mumkin bo‘lgan tizim borligiga ishonish qiyin. Yevro va dollarni cheklab o‘tgan holda savdolarni amalga oshirish mumkindir, lekin kichik operatsiyalar uchun bunday tizim mavjudligiga shubham bor. AliExpress (Xitoydagi yirik elektron tijorat platformasi) Rossiya vakolatxonasiga ega, ya’ni ular bilan hech qanday muammo yuzaga kelmasa kerak. Bu masala bilan vakolatxona shug‘ullanadi — mijozlardan pulni rublda olib, keyin u yog‘ini o‘zlari hal qiladi.
— Qimmatli qog‘ozlar brokerlari foydalanadigan “VTB-investitsiyalar” — bankning moliyaviy bozorlardagi investitsiyalar uchun mo‘ljallangan ilovasi taqdiri qanday kechadi?
— Bu o‘zimga ham qorong‘i. Ayni damda odamlar egalik qilayotgan narsaga bu ta’sir qilmaydi, menimcha. Lekin xorijiy qimmatli qog‘ozlar savdosi uchun hisob-kitoblar dollarda yuritilishi kerak bo‘ladi. Shu narsa muammo tug‘dirishi mumkin.
— SDN sanksiyalari nimani anglatadi? “VTB” vakillari amerikaliklar bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri muloqot o‘rnata olmaydimi?
— Asli bularning barchasi “VTB” va xorijiy kontragentlar o‘rtasidagi har qanday aloqalarga nuqta qo‘yilishini bildiradi. Rasmiy ravishda taqiq qo‘yilmagan bo‘lsa-da, ular bilan nafaqat amerikaliklar, balki hech kim hamkorlik qilmaydi. 2014-yilda guvoh bo‘lganmiz: Xitoy ham ikkilamchi sanksiyalardan qo‘rqib, Rossiya banklari bilan ishlashdan bosh tortgan. Xitoy uchun bu katta yo‘qotish emas. Uning uchun Amerika bilan kelishmovchilik xavfi rus mijozlaridan ayrilishdan ko‘ra qo‘rqinchliroq. Xullas, “VTB” to‘liq izolyatsiya qilingan, u faqat Rossiya hududida faoliyat yuritmoqda.
— “Gazprombank”, “RSXB”, “Alfabank”, Moskva kredit banki kabi SDNga kiritilmagan banklar deyarli hech qanday zarar ko‘rmadimi shunda?
— O‘ta jiddiy xavf ostida qoldi. Mazkur banklarga navbatda ular turganini bildiruvchi qora belgi yuborilgan. Yangi eskalatsiya va sanksiyalar bo‘lsa, ularning boshiga ham “VTB”ning kuni tushadi.
— Sanksiyalar ko‘lami yanada kengayishi mumkinmi?
— Menimcha, “VTB”ga kiritilgan sanksiyalardan og‘irrog‘ini kutib bo‘lmaydi. Lekin “VTB”dagi cheklovlar boshqa banklarga ham joriy qilinishi mumkin.
— SWIFT’dan uzib qo‘yilish xavfi bormi?
— Amerikada buni amalga oshirish imkoniyati yo‘q: SWIFT ularning yurisdiksiyasiga kirmaydi. Lekin bitti masala bor — agar “VTB”dagi kabi cheklovlar kiritilsa, bu SWIFT’dan uzilishdan ko‘ra jiddiyroq muammo tug‘dirishi mumkin. SWIFT — bu aloqa tizimi. Bunday aloqani faks orqali ham o‘rnatish mumkin. Juda samarasiz usul bo‘lsa ham, nazariy jihatdan imkoni bor. Hozir faqat operatsiyalarga taqiq qo‘yilgan. Bu esa maqsadliroq va cheklovlar ko‘lami kengroq xatti-harakat hisoblanadi.
— Davlat banklarni qo‘llab-quvvatlash uchun mablag‘ ajratadimi, bu qanchaga tushishi mumkin?
— Rossiya bank tizimi hozir katta foydaga kirgan, juda katta mablag‘ga ega, shu sababli ularning ahvolini tang deyish mushkul. O‘ylashimcha, banklarda kapital bilan bog‘liq muammolar bo‘lmaydi. Baribir ularning asosiy bozori Rossiyada. Lekin eksport va import bilan bog‘liq hamma narsa — tashqi bozor bilan ishlaydigan barcha korxonalar boshqa banklar xizmatidan foydalanishga majbur bo‘lishi aniq.Agar dollar ayirboshlash bilan bog‘liq muammolar vujudga kelsa, Markaziy bank “VTB”ni dollar likvidligi bilan ta’minlashi mumkin. Bu moddiy qo‘llovdan ko‘ra, ko‘proq dollar likvidligini ta’minlash masalasi bilan bog‘liq. Sanksiyalar kuchaysa, vaziyat butkul o‘zgarib ketishi mumkin. Hozircha men Markaziy bank tomonidan qandaydir pul o‘tkazmalarini kutmagan bo‘lardim.
— Texnologik eksportni taqiqlash to‘g‘risida nima deyish mumkin, bu iste’molchilarga qanday ta’sir qiladi?
— Rossiyada iqtisodiy o‘sishni o‘ta sekinlashtirib yuboradi. Bu barchamiz birdaniga qashshoq bo‘lib qolamiz degani emas, lekin Rossiyaning iqtisodiy jihatdan tobora ortda qolib ketishini anglatadi.
Hozircha o‘rtacha darajadagi sanksiyalar qo‘llangan. Men bundan-da, kuchliroq sanksiyalarni kutishim mumkin edi. Voqealar rivoji salbiy tomonga qarab siljib borsa, ular yanada kuchaytirilishi mumkin.
— Nima uchun Jo Bayden yuqori texnologiyali eksportning aynan 50 foizini taqiqlamoqchi? Bunda qandaydir mantiq bormi?
— Menimcha, kelajakda sanksiyalar rejimini yanada kuchaytira olish uchun. Bundan tashqari, juda muhim bo‘lgan ba’zi shartnomalar mavjud. Masalan, amerikalik ishlab chiqaruvchilar Rossiyaga sotilishi kerak bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarib qo‘ygan bo‘lsa, ishni oxiriga yetkazib oladi. O‘ylashimcha, shu kabi manfaatlar ham inobatga olingan. Lekin yangi shartnomalar tuzish o‘ta qiyin kechadi degan gumondaman.
— Xitoy sanksiyalar tufayli cheklangan texnika o‘rnini qanchalik to‘ldira oladi?
— To‘liq emas. Xitoy ham bu borada Amerikaga qaram. Ular hali ilg‘or mikrosxemalarni ishlab chiqarishga qodir emas. Kelajakda ham uddasidan chiqa olishi dargumon. Ular bir muncha orqada. Texnologiyaning bir qismini Xitoydan olamiz, ammo kechikib, texnologiyaning eng yangi bosqichidan kamida besh yilga ortda qolamiz. Chunki Xitoy, taxminan, shuncha orqada.
— Ya’ni Xitoy bizga ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan eng katta yordam shumi?
— Ha, bu Xitoy bizga ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan eng katta yordam. Shu bilan birga “yordam” deb atab ham bo‘lmaydi. Xitoy boy berilgan texnologiya o‘rnini to‘ldirishi haqida gap ketganda bu bizga qimmatroqqa tushishini inobatga olishimiz kerak. Xitoy biz uchun hech qanday qurbonlik qilishni istamaydi. Bu gaz va neftga ham tegishli — gazni Xitoyga yuborishimiz mumkin, lekin arzonroq narxda sotib oladi.
— Rossiya bozori amerikalik importchilar uchun raqobat maydoni sifatida qanchalik muhim?
— Umuman olganda, bozorimiz u qadar katta rol o‘ynamaydi. Bu individual ishlab chiqaruvchilar uchun og‘riqli va yoqimsiz bo‘lsa-da, uncha ahamiyatli emas. Rossiya iqtisodiyoti dunyo iqtisodiyotining juda kichik qismini tashkil qiladi. Amerika standartlariga ko‘ra, bu arzimagan pul. Ayni damda Amerika ichida Rossiyaga nisbatan shunday salbiy munosabat shakllanganki, har qanday kompaniya o‘zining maxsus shartlarini o‘tkazishga harakat qilib ko‘radi. Nimadir sotib olishi mumkin, lekin minimal darajada. Ular uchun hech nimani qurbon qilmaydi.
— Rossiya sanksiyalarga avvaldan tayyor edi, deyish mumkinmi?
— Shunday desa ham bo‘ladi. Oxirgi yetti yil ichida, Qrim voqealaridan beri, Rossiya jahon bozoriga tobora kamroq integratsiyalashib borgan. Shu sababli u sekin sur’atlarda rivojlandi va iqtisodiy o‘sishda doim orqada qoldi. Lekin shu boisdan ham u mustaqilroq bo‘la boshladi.
Shartli ravishda aytganda, xorijiy investitsiyalar nolga tushirildi. Portfel investitsiyalari davlat qarzi hisobiga amalga oshirildi, lekin ular ham to‘xtatib yoki cheklab qo‘yilishi mumkin. Biroq, albatta, Rossiyaning jahon iqtisodiyotiga qaramligi ancha kamaygan. Hozir, masalan, rubl kursi qanchaga va qanday tushganini 2014-yilda qanday tushgani bilan taqqoslash mumkin.
Hozir hammasi boshqacha. Avvaldan tayyor bo‘lganimiz uchun ham shunday. Bu yerda asosiy muammo shundaki, Rossiya jahon iqtisodiyotidan yakkalab qo‘yilgani uchun ham sanksiyalarning yaqin kelajakdagi ta’siri u qadar katta bo‘lmaydi. Lekin o‘rta muddatli istiqbolda Rossiya jahon iqtisodiyotidan juda orqada qolib ketadi.
— Umuman olganda, Rossiyani qanday kelajak kutyapti? U ichki o‘sish yoki qo‘shni davlatlar hisobiga ichki zararni qanchadir miqdorda qoplay oladimi?
— Raqamlar bilan aytish qiyin. Hatto shu vaziyatgacha ham yalpi ichki mahsulotdagi o‘sish hajmi uch foizdan kam, deyish mumkin edi. Imkoniyat juda oz. E’tiborni, balki, Osiyo va Afrika davlatlariga eksport qilishga yo‘naltirarmiz, lekin bu yetarli bo‘lmasligi aniq. Bu hatto Yevropa va Amerikaning yopiq bozorlaridagi yo‘qotishlar o‘rnini ham to‘liq qoplamaydi.
Rossiya o‘z qobig‘iga yanada kuchliroq o‘ralib qoladi. Lekin bu sanksiyalarsiz ham yuz beradigan narsa. Rossiyaliklar bilan ishlash imkoni bo‘lgan taqdirda ham, hamkorlik qilishni hech kim istamaydi. Xavf juda yuqori. Ertaga jazo choralari hamkorlarga ham qo‘llanib, ular ham zarar ko‘rishi mumkin.
Inflyatsiya ko‘tariladi, daromad uni qoplashi dargumon. Iqtisodiyotda tizimli muammolar bor. Iqtisodiyot 2014-yildan beri turg‘unlikda. Turg‘unlik aslida bundan ham oldinroq boshlangan, lekin endi yuqori cho‘qqisiga chiqdi. O‘tgan yili daromad o‘sishi to‘liq davlat to‘lovlari hisobiga amalga oshirilgan. Bu iqtisodiyot emas.
Iqtisodiy ma’noda aholi daromadining kamayishidan boshqa narsani kutish qiyin. Erondan ko‘ra yaxshiroq yashaymiz, chunki mamlakatda rivojlanish ko‘rsatkichi avvaldan balandroq bo‘lgan. Lekin bu faqat o‘zi uchun ishlaydigan mamlakat bo‘ladi.
Shu bilan birga, energiya yetkazib beruvchilarga nisbatan hali sanksiyalar joriy etilmagan. O‘ylashimcha, bu hozir boshqa davlatlar uchun juda qimmatga tushadi. Chunki sovuq mavsum — qayta qurishga vaqt yo‘q. Ammo keyingi bir necha oy ichida ular Rossiyaga muhtojlik xavfini diversifikatsiya qilish va kamaytirish uchun barcha choralarni ko‘radi. Choralar energiya eksportiga ta’sir qilishi mumkin, bu esa ancha jiddiy muammo tug‘diradi.
— Shunday istiqbol kutayotgani aniqmi?
— To‘liq voz kechish imkonsiz, deb o‘ylayman. Lekin sezilarli darajada qisqartirilishi va talab eng minimal darajaga tushirilishi mumkin. Bu katta zarba bo‘ladi. Xitoyga nimanidir ko‘proq sotishimiz mumkin, lekin bu, umuman olganda, iqtisodiyotning qulashini anglatadi.
— Bir necha oy ichida sodir bo‘lishi mumkinmi?
— Yozlarga borib.
— Odamlarga ayni vaziyatda nima qilishni maslahat bergan bo‘lardingiz?
— O‘ylashimcha, vahima qilishga juda kech. Naqd pul yoki valyuta yechib olishdan ma’ni yo‘q. Markaziy bank sanksiyalarning oddiy odamlarga ta’sir qilmasligi uchun barcha choralarni ko‘radi, deb o‘ylayman. Shu sababli vahimaga berilmagan bo‘lardim, lekin ahvol yaxshilanishiga ham umid qilmasdim.
Izoh (0)