Til o‘z-o‘zicha boyib-rivojlana olmaydi. Boshqa tillarga ham murojaat qiladi. Biroq bunda chet so‘z tilda oldindan mavjud so‘zni siqib chiqarmasligi kerak. Tilga yaxshi singgan va o‘rinli kirgan xorijiy ibora, jumlaning muhim belgilaridan biri — begonaligining bilinmasligi, kirishimliligidir.
O‘tgan asrda o‘zbek tiliga rus tilidan juda ko‘p so‘zlar kiritildi. Shu sabab bugun o‘zbekcha matnlarda, muloqotda ruscha so‘zlarning ortiqcha yoki o‘rinsizligi bo‘rtib-sezilib turadi. Biroq o‘zbekchaga moslashib, uning “birodar”iga aylangan ruscha o‘zlashmalar ham bor. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday 15 ta qadrdon so‘z haqida ma’lumot beradi.
Adyol ruscha oдеяло so‘zidan. Oдеяло asliyatda yoping‘ich, o‘rangich ma’nosini anglatadi. Oдеяло’ning ildizi ruschada oдеть – kiymoq, kiyintirmoq, yopmoq fe’liga borib taqaladi. O‘zbekchada adyol ko‘rpa o‘rnida ishlatiladigan, yengil, uncha qalin bo‘lmagan yopinchiqni bildiradi:
Qo‘ltig‘idagi choyshab va adyollarni burchakdagi bo‘sh karavot ustiga qo‘yib, birin-ketin yozdi.Sh. Xolmirzayev, “Bodom qishda gulladi”.
Jarkop ruscha жаркое so‘zidan, o‘zbekchada talaffuz o‘zgarishlariga uchragan. Ruschada sirg‘aluvchi undosh bilan aytiladigan so‘z o‘zbekchada joy, jon, jo‘n kabi so‘zlardagi qorishiq dj tovushi bilan talaffuz qilinadi. Jarkop go‘sht va kartoshkadan tayyorlangan qovurma ovqatdir. Uning o‘zbekcha qovurdoq degan nomi ham bor:
Xotinim jarkop suzib keldi.T. Alimov, “Odamsiz uylar”.
Mayoq ruscha маяк so‘zidan. Маяк so‘zi asliyatda мaять — silkinmoq, tebranmoq so‘zidan yasalgan. So‘zma-so‘z olisda tebranib turuvchi degan ma’no beradi. O‘zbekchada kemalarga yo‘l ko‘rsatish uchun dengiz qirg‘og‘i yoki orollarga qurilgan, minora ko‘rinishidagi qurilmani anglatadi. Ko‘chma ma’noda o‘rnak, mash’al so‘zlari o‘rnida ham ishlatiladi:
Kema uchun mayoq, sayyoh uchun kompas, Yer uchun Quyosh aziz bo‘lgani kabi...Gazetadan.
Patnis tez-tez foydalaniladigan uy-ro‘zg‘or buyumlaridan biri. U ruscha поднос so‘zidan. Podnos подносить – olib kelmoq fe’lidan yasalgan. O‘zbek tilida uch xil ma’noda qo‘llanadi: narsa tashish yoki non, qand-qurs, meva-cheva kabilarni solib, dasturxonga qo‘yish uchun mo‘ljallangan idish; turli noz-ne’matlar bilan tuzalgan idish; duxovkaning narsa terib qo‘yiladigan yassi tunukasi:
Xoldorxon dasturxonga patnis qo‘yar ekan, engashib turib gapirdi.S. Zunnunova, “Olov”.
Cho‘t ruscha счёты so‘zidan. Asliyatda счёт – hisob, sanoq otidan, u esa cчитать – sanamoq, hisoblamoq fe’lidan yasalgan. Hisob-kitob moslamasini bildiradigan ushbu so‘z o‘zbekchaga tovush o‘zgarishlari bilan o‘tgan. Hozir bunday moslamalardan deyarli foydalanilmaydi. Uni ko‘proq sanashni yoki qo‘shish-ayirishni o‘rganayotgan bolalar ishlatadi. O‘zbek tiliga yaxshi o‘rnashib ketganidan bu so‘z ishtirokida cho‘t qoqmoq, cho‘tga solmoq, cho‘t bermaydi, cho‘t emas kabi iboralar ham paydo bo‘lgan.
Buxgalteriya xonasidagi cho‘tlarning shaq-shuqi, odamlarning uzuq-yuluq gaplari endi aniqroq eshitilardi.Gazetadan.
Piyon va piyonista. Piyon ruscha пьяный so‘zidan. O‘zbekchada ham asliyatga mos ma’noda qo‘llanadi: ichkilikdan kayfi oshgan, mast. Piyonista esa пьяница so‘zidan, u ham asliyatdagi kabi ichkilikboz degan ma’noda ishlatiladi. Har ikki so‘z talaffuzda o‘zgarishlarga uchrab, o‘zbekchaga moslashgan:
Piyon ulfat – bepoyon kulfat.Maqol.
Ey, sho‘ring qursin. Rosa piyonista ekansan.S. Ahmad, “Ufq”.
Pirog ruschada ham xuddi shu shaklga ega. U пир – ziyofat, bazm so‘zidan yasalgan, so‘zma-so‘z ziyofat noni degan ma’noni anglatadi. O‘zbekchada qiyma, meva, qiyom va shu kabilar solib, pishiriladigan yegulikni bildiradi:
Qovurilgan ko‘kdan ko‘k somsa, ko‘k chuchvara, ko‘k pirog kabi taomlar tayyorlanadi.K. Mahmudov, “O‘zbek tansiq taomlari”.
Pol rus tilida ham ayni shaklga ega. Qadimgi rus tilida yer; zamin, asos ma’nolarida ishlatilgan bu so‘z hozir ruschada ham, o‘zbekchada ham xonadagi oyoq bosib yuriladigan va o‘tiriladigan sathni anglatadi:
Qurbonboy, xotinlarning hayhaylashiga qaramay, polni ham o‘zi yuvdi, gilamni ham o‘zi ko‘chaga olib chiqib, qoqib keldi.S. Ahmad, “Saylanma”.
Pochin rus tilida ham ayni shaklga ega. U починать – boshlamoq, iste’mol qilishni yoki foydalanishni boshlamoq fe’lidan yasalgan. O‘zbekchada ish boshlash, tashabbus, biror ishning boshlamasi kabi ma’nolarda qo‘llanadi. Xalq tilida pochin qilmoq birikmasi mashhur. U savdoni ochish, boshlashni anglatadi. Bu birikma o‘rnida bay ochmoq birikmasi ham qo‘llanadi. Bay arabchadan kirgan, u savdolashish va kelishishni anglatadi.
“Pochinga arzonroq beraman, hali pochin qilganim yo‘q”, dedi sotuvchi.
Samovar ruschada ham ayni shaklga ega. U сaм – o‘zi va варить – qaynatmoq so‘zlaridan yasalgan. Choy qaynatishga mo‘ljallangan ro‘zg‘or anjomini anglatadi. Samovar tilga shu qadar singishib ketganidan hatto choyxona so‘zi o‘rnida ham ishlatilgan. Lekin hozir bu so‘zni ishlatish kamaydi, choyxona yana urfga qaytdi:
Samovarda qaynagan choying qani, yor-yor.“Qo‘shiqlar”.
Samovar to‘la odam. Ashula, askiya, hangoma, qahqaha avjida.K. Yashin, “Hamza”.
Qulupnay ruscha клубника so‘zidan. Klubnikaning o‘zi parcha, bo‘lak ma’nosidagi клубок so‘zidan yasalgan. Qulupnay o‘zbekchada rezavor ekin va uning pushti-qizil rangli shirin, xushbo‘y mevasini anglatadi:
Qulupnay yeb, ketidan xom sut ichib kasal bo‘lganlarida, kunlariga sen yaradingmi, men yaradimmi!S. Ahmad, “Yulduz”.
Yashik ruscha ящик so‘zidan olingan. Uning ildizi qadimgi slavyan tilidagi яск – savat so‘ziga borib taqaladi. Slavyan tillariga skandinav tillaridan o‘tgan. Yashik rus tilida XVII asrdan sandiq, quti ma’nolarida qo‘llanishni boshlagan. O‘zbek tilida narsa solish, saqlash uchun foydalaniladigan, odatda to‘rtburchak shaklidagi buyumni anglatadi.
Uning qo‘liga bog‘ichli yog‘och yashikchani tutqazib, Chorsuga tashlab o‘tishini tayinladi.A. Obidjon, “Akang qarag‘ay Gulmat”.
Pudrat va pudratchi. Ommaviy axborot vositalarida va me’yoriy-huquqiy hujjatlarda tez-tez ko‘zga tashlanadigan bu ikki so‘z ruscha подрядить – baylashib yollamoq, baholashib ish bermoq fe’liga borib taqaladi. O‘zbek tilida ma’lum bir ishni to‘lig‘icha bajarib berish majburiyatini olganlik haqidagi shartnomani va shu asosda bajariladigan ishni anglatadi. Pudratchi esa pudrat asosida ishlaydigan kishi yoki tashkilotdir.
Qurilishdagi pudrat ishlari hajmi 13 foizga ko‘paydi.Gazetadan.
Korxonamiz aksariyat qurilishlarda bosh pudratchi sifatida ishtirok etadi.Gazetadan.
Samokat ham ruschada ayni shaklga ega. So‘z yasalishi jihatidan самовар’ga o‘xshash: сам – o‘zi va кaтать – g‘ildiratmoq, uchirmoq so‘zlaridan hosil bo‘lgan. O‘zbekchada ham, ruschada ham ikkita g‘ildiragi yoki roligi bor, tik dastali bolalar o‘yinchog‘ini bildiradi.
Ruschada sam + fe’l ko‘rinishida yasalgan va o‘zbekchaga kirgan samolyot, samosval so‘zlari ham tilimizda tez-tez ishlatiladi.
Ko‘chada odam siyrak. Faqat nariroqda bolalar samokatda uchishar, g‘ildiraklarning vag‘illashi quloqni batangga keltirar edi.O‘. Hoshimov, “Qalbingga quloq sol”.
Ukol ruschada ham ayni shaklga ega. Asliyatda uchli, o‘tkir narsa bilan tegib og‘ritmoq ma’nosini anglatuvchi уколоть fe’lidan yasalgan. Rus tilida bir necha ma’nolarda qo‘llanuvchi bu so‘z o‘zbekchada badanga, teri ostiga yoki tomirga shpris vositasida suyuq dori yuborishni anglatadi:
Isitmam baland edi. Ustma-ust ukoldan ancha pasaydi.R. Azizxo‘jayev, “Yashil chayla”.
Izoh (0)