“Oyliklar O‘zbekistondagidek bo‘lib qoldi”. Liraning qadrsizlanishi Turkiyadagi o‘zbekistonlik muhojirlarning hayotiga qanchalik ta’sir qilmoqda?

Turkiya lirasining dollarga nisbatan kursi rekord darajada pasayishda davom etmoqda. Noyabr oyida turk valyutasi o‘z qiymatining qariyb 40 foizini yo‘qotdi, yil boshidan beri esa ikki baravardan ortiq qadrsizlandi.

Liraning tarixiy minimumga qadar tushib ketishi ortidan 23-noyabr kuni yirik shaharlarda yuzlab odamlar ko‘chalarga chiqib, prezidentning iste’fosini talab qildi. Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘on esa fuqarolarni sabrli bo‘lishga va hukumatning yangi iqtisodiy modeliga ishonishga chaqirdi, tovarlar narxining oshishidan foydalanib qolmoqchi bo‘lgan shaxslarga rahm-shafqat qilmasligini aytdi. Biroq vaziyat kundan kunga yomonlashib, mahsulotlarning narxi va dollar kursi oshib boryapti.

Turkiyada yashayotgan o‘zbekistonlik muhojirlar dollarning ko‘tarilishi ularning hayotiga qay darajada ta’sir qilgani haqida “Daryo”ga so‘zlab berdi.

 

Ismini oshkor qilmagan ayol, 31 yoshda. Buxoro viloyatidan.

Dollarning ko‘tarilib ketishi bizga katta zarba bo‘ldi.

Hamshiraman. Ikki yil oldin uy olish maqsadida Turkiyaga ishlashga kelgandim. Bu yerda xonadonda bir kasal ayolga qarayman.

Dollarning ko‘tarilib ketishi nafaqat menga, balki butun musofirlar uchun katta zarba bo‘ldi. Bunchalik bo‘ladi deb o‘ylamagandik. Yana oshadi deyishyapti. Lirada oylik olganimiz hisobiga bu pullar dollarda arzimas summaga aylanib boryapti. Maoshim avvalgi lira kursi bilan hisoblaganda 400 dollar bo‘lardi. Hozir deyarli 200 dollar bo‘lib qoldi. Ammo shukrki, yeb ichish va joyim shu oila hisobidan.

Buxoroda ota-onam bor. Ancha qarib qolishgan. Ularning kasal bo‘lishi, to‘y-ma’rakalar va boshqa xarajatlar bor. 200 dollarni hech biriga yetkazolmayman.

Narx-navo oshganidan so‘ng turklarning o‘zi ham chetga chiqib ketyapti. Yurtdoshlarimizga Turkiyaga ishlashga kelishni tavsiya qilmayman. Oyliklar O‘zbekistondagidek bo‘lib qoldi. Bu yerda ishlab endi biror maqsadimizga yetolmaymiz.

Ko‘pchilik yurtdoshlarimiz vatanga qaytib ketdi. Ammo shu 100-200 dollarni ham O‘zbekistonda topolmaymiz deb majbur ishlayotganlar ham bor.

Bir qancha shirkatlar bilan gaplashyapman. Germaniyaga ketishni rejalashtiryapman. Yangi yil bayramidan so‘ng hujjatlarimni topshiraman. Nemis tilini maktabda o‘rganganman, hozir yana shug‘ullanyapman.

Ali, 31 yoshda. Toshkent shahridan

Savdom 2-3 baravar tushib ketdi

Ikki yildan beri Istanbulda tadbirkorlik bilan shug‘ullanaman. Chetdan kofe va choy tonnalab olib kelib, qayta ishlab, bozorlarga tarqatamiz. Liraning qadrsizlanishi tufayli narx-navo oshib ketdi. Biz ham mahsulotlarimizning narxini oshirdik. Avvallari 100 gramm maydalangan kofeni 50 liraga sotgan bo‘lsak, hozirga kelib, 70 liradan pullayapmiz. Shuning hisobiga savdo 2-3 baravar tushib ketdi. Daromad ham ancha kamaygan.

Mahsulotlarni dollarda olganimiz uchun biz juda katta zararga kirdik.

Masalan, avvallari oyiga 35-40 ming lira foyda olardik. O‘sha paytdagi kurs bilan hisoblaganda taxminan 5-6 ming dollar bo‘lardi. Hozir esa 27 ming lira 1900 dollar atrofida bo‘lyapti. Oilam bilan shu yerda yashaymiz. Endi buyog‘i Allohga tavakkal. Boriga shukr qilib yashayveramiz.

Baxtiyor Alimuhamedov, 42 yoshda. Toshkent shahridan

Daromadim dollarda bo‘lgani uchun bu holat menga ta’sir qilgani yo‘q

2013-yildan beri Istanbulda Italiya kemasozlik korxonasida ishlayman. Xorijiy firma bo‘lgani uchun oylikni dollarda olaman. Maoshim 800-900 dollar atrofida.

Turkiyada dollar oshgani natijasida narx-navo, oziq-ovqat mahsulotlari 30-35 foizga ko‘tarilgan. Ochig‘ini aytsam, daromadim dollardaligi, qolaversa, turar joylarimizni ham kompaniya to‘lab bergani uchun hozircha bu holat menga unchalik yomon ta’sir qilgani yo‘q.

Ammo lirada ishlaydigan yurtdoshlarimizga qiyin bo‘lyapti. Tanigan-bilganlarimning ko‘pi Rossiyaga, Polshaga, Germaniyaga chiqib ketyapti.

Hozir dunyoning hamma joyida dollar ko‘tarilgan. Balki vaqtinchalikdir, bilmadim. Hozircha bir narsa deyish qiyin, vaqt ko‘rsatadi.

Ismini oshkor etishni istamagan yigit, 24 yoshda. Qashqadaryo viloyati Chiroqchi tumanidan

Vaqtida Turkiyadan ketish kerakligini his qildim

Kollejni bitirganimdan so‘ng oilamizda moliyaviy qiyinchiliklar bo‘lgani uchun universititetda o‘qish haqida o‘ylab ham ko‘rmadim. Oldimda ikkita yo‘l bor edi: biri Turkiya, ikkinchisi ko‘pchilik insonlar qatori Rossiyaga ketish edi. Turkiya tanlovi qiziqroq tuyuldi.

2017-yil sentabr oylarida Turkiyaga yetib bordim, til va ish bilmaganim uchun boshida ko‘pgina qiyinchiliklar bo‘ldi. U yerda restoranlar, qishloq joylarda podalarga qarash, bozorda esa yuk tashish va qurilish ishlarida ishlashimiz mumkin edi. Borgan vaqtim 100 dollar 340 lira atrofida edi va xalq bundan norozi edi. Hamma ayb amaldagi hukumatda deb o‘ylardi.

Chunki 2018-yilgi prezident saylovlarida shaffoflik bo‘lmaganini, amaldagi hukumat noqonuniy yo‘l bilan g‘alaba qilganini aytib kelishadi. Faoliyatimni restoranda baliq pishiradigan oshpazga yordamchilik bilan boshladim, keyinchalik o‘zim baliq pishirishga o‘tdim. Maoshim ham ko‘tarildi. Dastlab, 300 dollar, keyinchalik 400 dollardan oshiqroq oylik oldim. Kvartira va boshqa xarajatlarni hisoblasak, uyga o‘rtacha har oy 400 dollar yuborish imkoni bor edi.

Keyinchalik xorijiy kompaniyaga ishga kirdim. Ishim asosan onlayn savdo qilish edi. 2020-yilga kelib dollar kursi keskin yuqorilay boshladi. 100 dollar 650 liraga to‘g‘ri kela boshladi, tanqidlar bir on ham to‘xtamadi, kurs ham yuqorilashda davom etaverdi 700, 750, 800 ga chiqdi. Oylik maosh esa u qadar ko‘tarilmadi. Kommunal to‘lovlar, oziq-ovqat, kundalik ehtiyojlar ham borgan sari oshib ketaverdi. Bu hol 2021-yilda ham davom etdi, kurs 50 liraga ko‘tarilsa, hafta o‘tib 10 yoki 15 lira pastlab turardi. Bu holat insonlarni charchatdi, ayniqsa xorijdan kelgan muhojirlar uchun judayam qiyin davr edi. Turkmaniston, Qirg‘iziston va O‘zbekistondan kelgan insonlar kundalik ehtiyojlaridan ortib zo‘rg‘a 300 dollar yoki undan biroz ko‘proq pulni vataniga yuborishi mumkin edi.

2020 va 2021-yil pandemiya davrida ham muhojirlar ko‘p qiyinchilik ko‘rdi, qariyb 1,5 yil restoranlar faqat yetkazib berish yo‘nalishida faoliyat yuritdi. Keyinchalik sekin-asta ochila boshladi. Kurs esa yuqorilashdan to‘xtamadi. Kuz oylariga kelib 100 dollar 950 va 970 liraga qadar ko‘tarildi.

Bu holat tabiiyki vaqt qadrini bilgan insonni qoniqtirmasligi aniq edi, men ham shu vaqt qaytish harakatiga tushdim. Vaqtida keta olish muhimligini his qildim. Hozir O‘zbekistondaman. Toshkentda zamonaviy kasblarni o‘rganyapman. Maqsadim vatanimda o‘z biznesimni yo‘lga qo‘yib, oilam va yaqinlarim oldida qolish.

Mirzo Firdavs, 33 yoshda. Toshkent shahridan

Dollar oshishi bilan uylar narxi tushib ketdi

2015-yilda magistraturada o‘qish maqsadida Turkiyaga kelganman. O‘qish davomida ishlashimga to‘g‘ri kelgan. Dastlab mebel do‘konida ham sotuvchi, ham yig‘ib beruvchi bo‘lib ishlaganman. O‘sha payt Turkiyada eng kam ish haqi 1300 lira deb belgilangan edi. Men 1500 lira maosh olardim. 1 dollar o‘sha paytlar 3,25–3,40 lira edi. Ya’ni oyligim salkam 500 dollarga teng edi. 2016-yilda biroz kurs ko‘tarildi. Lekin mamlakat ichida barcha savdo-sotiq ishlari lirada bo‘lgani uchun oyliklarimiz deyarli oshirilmas edi. Ayni paytda aholining rasmiy eng kam ish haqi 2825 lira. 1 dollar esa 14,5 liraga teng.

Avgust oyidan buyon Turkiyada mustaqil tijorat bilan shug‘ullanaman. Chunki oylik maoshga qarab ishlash hozirgi sharoitga to‘g‘ri kelmaydi. Chetdan kelib uy, ko‘chmas mulk olayotganlarga yordam berish bilan shug‘ullanaman. Asosiy mijozlar Turkiyaga chetdan kelgani va dollarda savdo qilgani uchun kurs o‘zgarishining salbiy ta’siri menga kamroq sezilyapti. Ammo bu tirikchilik maqsadida ishlagani kelgan vatandoshlarimizni qiyin ahvolga solmoqda, chunki birlamchi oziq-ovqat mahsulotlarining narxi ko‘tarilib ketdi.

To‘rt oy avval eng kam ish haqi — 2825 liraga ishlayotgan vatandoshimizning maoshi 300 dollardan oshiq bo‘lgan, hozirgi kurs bo‘yicha u 195 dollarga ishlashiga to‘g‘ri kelyapti.

Ish topish ham qiyin, topilgan ishda ham liraning qiymati bo‘lmagani uchun biror nimaga orttirish qiyin. Chet el kompaniyalari bilan ishlaydiganlarda bu kamroq sezilyapti. Lirada ishlayotgan vatandoshlarimning ba’zilari bilet pulini chiqarib, o‘z vataniga qaytish, yoki Rossiyaga ketishga majbur bo‘layotganlar ham bor.

Liraning qadrsizlarinishi nafaqat muhojirlar balki, mamlakat aholisi uchun ham katta zarar bo‘lyapti. Masalan, o‘zimning faoliyatim misolida aytadigan bo‘lsam, dollar oshishi bilan uylar narxi tushib ketdi. Sababi uylar lirada baholanardi. Lira qadrsizlanganidan so‘ng chet elliklar yashaydigan ayrim tumanlar aholisi uylarning narxini dollarga “chaqib”, oshirib qo‘ymoqda.

Lekin aksar tumanlarda bu narsa deyarli kuzatilmaydi. Lirada narx belgilangan va o‘zgarmagan. Bu esa o‘z navbatida chetdan dollarda kirib kelayotganlar uchun qulay bo‘lib qolgan.

Aytaylik, 500 ming liralik uy ikki oy oldin dollar 9,43 liraga teng bo‘lgan paytida 53 ming dollarga to‘g‘ri kelayotgan edi. Hozirgi (15-dekabr holatiga ko‘ra) qiymatga ko‘ra 35 ming dollarga to‘g‘ri kelyapti. Ikki oy vaqt davomida bir uyning narxi 18 ming dollarga tushib ketyapti.

Shu sababli ham Turkiyada ko‘chmas mulk olishni istovchilar ancha ko‘paygan. Bular orasida arablar, o‘rta osiyoliklar va vatandoshlarimiz ham bor. Bu yerda xususiy mulkchilik qonun doirasida himoya qilingani sabab qo‘rqmay sotib olishyapti.

Hozir O‘zbekistondan Turkiyaga kelib o‘z biznesini yo‘lga qo‘ymoqchi bo‘lganlar ham bor. Ular bilan hamkorlik qilishni, qolaversa, arab davlatlariga mahsulot chiqarishni rejalashtiryapmiz. Agar Turkiyada dollarda valyuta kiradigan bo‘lsa, ahvol ancha yaxshilanadi deb o‘ylayman.

Elyor Abduvaliyev, 28 yoshda. Jizzax shahridan

Korxonada ishimiz to‘xtab qolgan, hozir inqirozdamiz

To‘rt yildan beri Turkiyada ishlayman. Bir turk tadbirkori bilan birgalikda tekstil firmasini ochgandik. Korxonaning ish boshqaruvchisi edim.

Turkiyada narxlar juda-juda oshib bormoqda. Vatandoshlarimiz hozirda chorasiz qolgan. Uylariga pul jo‘nata olmayapti. Uyga qaytamiz desa, aviakassalarda bilet narxlari ham oshib ketgan.

Narxlar ko‘tarilishi biz kabi tadbirkorlarga ham juda yomon ta’sir qildi. Ishlarimiz to‘xtab qoldi. Hozir katta zarardaman.

Men bu firma uchun sarmoya kiritgandim. O‘shanda dollar 8,50 lira edi. Hozir esa kurs 14 dan baland turibdi. Kiritgan pullarimning yarmining yarmi ham chiqmayapti. Hozir inqirozdamiz.2022-yildan niyatlarimiz juda katta edi. O‘zbekistonda ham ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yib, yurtdoshlarimizni ish bilan ta’minlamoqchi edik. Ammo hozirgi vaziyat sabab rejalarimizni to‘xtatib turibmiz. To‘g‘ri, kurs o‘ynashi qachondir to‘xtaydi, lekin eski holatiga endi qaytmaydi, deb o‘ylayman.

PS: Maqola tayyorlangunga qadar 16-dekabr kuni Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘on 2022-yildan boshlab mamlakatdagi eng kam oylik ish haqi 2825 liradan 4250 liragacha oshirilishini va maoshdan daromad solig‘i olinmasligini e’lon qildi. Turkiya markaziy banki esa asosiy stavkani 15 foizdan 14 ga tushirdi. Shundan so‘ng liraning qulashi davom etdi. 18-dekabr holatiga ko‘ra 1 dollar taxminan 17,1 liraga teng bo‘lib turibdi. Shu kurs mabodo 2022-yil boshida ham saqlanib qolsa, eng kam ish haqi (4250 lira) 250 dollardan ham pastroq bo‘ladi.

Muallif: Xonzodabegim A’zamova 

Muharrir: Dilshod Sharipov