Davr almashinuvi. Kommunizmning qizil bayrog‘ini qulatgan “baxmal inqilobi”

XX asrning ikkinchi yarmi insoniyat tarixidagi eng murakkab, butun dunyo faqatgina ikki qutbga bo‘lingan qaltis davr hisoblanadi. Kapitalistik mafkura hukmronlik qiluvchi AQSh va g‘arbiy Yevropa davlatlari kommunistik SSSR, Xitoy va sharqiy Yevropa davlatlari bilan har sohada raqobat olib boradi. Tarixda “Sovuq urush” deb nomlangan bu qarama-qarshilikning intihosini, ya’ni kommunistik mafkura tanazzulini boshlab bergan “baxmal inqilobi” haqida “Daryo” kolumnisti Muhammadqodir Sobirov hikoya qiladi.

Ancha oldinroq — “Praga bahori”

Sharqiy Yevropada birinchilardan bo‘lib kommunistik partiya va SSSR boshqaruviga chek qo‘ygan “baxmal inqilobi” yoki “yumshoq inqilob” Chexoslovakiyadagi birinchi kommunizmga qarshi harakati emasdi. Mamlakatda inqilobdan 19 yil oldin (1968) ham qizil bayroq sabab qon to‘kilgandi.

O‘shanda davlat rahbarligiga SSSR tomonidan tayinlangan Aleksandr Dubchek davlatda liberal islohotlar o‘tkazadi. Jumladan, iqtisodiy hamda ma’muriy islohotlar o‘tkazilib, OAV va fuqarolarga so‘z erkinligi beriladi.

Ammo Dubchekning bu islohotlari SSSR yuqori doiralariga yoqmaydi. Sovet rahbarlari Chexoslovakiyadagi jarayonlarni kommunistik partiya faoliyatiga tahdid sifatida ko‘radi. Qolaversa, KGB zobitlari islohotlardan so‘ng SSSRning Chexoslovakiyadagi ta’siri kamayishidan ham xavotirga tushadi. Shundan keyin rasmiy Moskva Chexoslovakiyadagi nazoratni yo‘qotmaslik uchun mamlakatga qo‘shin kiritishga qaror qiladi. 1968-yil 21-avgustda Varshava shartnomasiga a’zo davlatlarning yarim millionlik qo‘shini Chexoslovakiyaga bostirib kiradi. Sovet qo‘shinlari Praga ko‘chalariga kirib, talabalar namoyishini bostiradi.

Ittifoqchilar qo‘shiniga qarshilik ko‘rsatgan yuzlab insonlar o‘ldiriladi. Aleksandr Dubchek hokimiyatdan olinib, uning o‘rniga sovetparast Gustav Gusak tayinlanadi. Dubchek islohotlarining bahor faslida amalga oshirilgan va tezda tugatilgani uchun bu voqealar tarixda “Praga bahori” nomi bilan qoladi. Voqea izsiz ketmadi, chexlarda SSSR va kompartiyaga bo‘lgan nafrat kuchayib bordi.

Yan Opletal va xalqaro talabalar kuni

Yan Opletal Pragadagi Karl universitetining talabasi bo‘lib, Chexiyada u fashistlarga qarshi kurash ramziga aylangan.

1939-yil Chexoslovakiya respublikasi tashkil topganining bir yilligi munosabati bilan nemislarga qarshi o‘tkazilgan norozilik namoyishida yosh talaba Yan Opletal ham qatnashadi. Ushbu miting shafqatsizlarcha bostirilib, Opletal o‘q uzilishi natijasida qornidan jarohat oladi va kasalxonada vafot etadi.

15-noyabrda Yan Opletalning dafn marosimida minglab talabalar qatnashadi va bu Germaniyaga qarshi norozilik namoyishining ikkinchi to‘lqiniga aylanib ketadi. Bunga javoban Chexiyadagi barcha kollej va universitetlar yopiladi, 1 200 dan ortiq talaba konslagerlarga yuboriladi.

17-noyabr kuni Pragada namoyishlarda qatnashgan to‘qqiz nafar talaba qatl etiladi. Bu voqea butun dunyoni larzaga soladi. Qatl qilingan talabalar xotirasiga 17-noyabr Xalqaro talabalar kuni deb e’lon qilinadi. Chexiyaning o‘zida esa bu sana Ozodlik va demokratiya uchun kurash kuni sifatida nishonlanib kelinadi.

Inqilobning boshlanishi

Chex muxolifati 1985-yilda boshlangan SSSRdagi qayta qurish rejasidan so‘ng mustaqillik uchun dadil harakatlar amalga oshirishga qaror qiladi. 17-noyabr chex xalqining haqiqiy kurash kuniga aylanadi. 1989-yilning shu kunida Yan Opletal vafotining 50 yilligini xotirlash yurishi uyushtiriladi. Talabalar Yan Opletal halok bo‘lgan kun munosabati bilan Praga markazi — Vatslav maydoniga qadar xotira yurishi tashkil qilmoqchi bo‘ladi.

17-noyabr tongida 15 mingga yaqin talabalar ruxsat berilgan namoyish uchun Praganing Albertov tumanida to‘planadi. Ular Vishegrad qo‘rg‘onida Opletal tobutiga gullar qo‘yish va shamlar yoqish marosimidan so‘ng tarqala boshlaydi. Biroq minglab talabalar yurishni hukumatga qarshi namoyishga aylantirib, Vatslav maydoni tomon harakatlanadi. Talabalarga shahar aholisi ham qo‘shiladi.

Ammo politsiya namoyishchilarning Vatslav maydoniga yetib borishga ruxsat bermaydi va yo‘llarni to‘sib qo‘yadi. Politsiyachilar ko‘pchilikni kaltaklaydi hamda 40 daqiqalardan so‘ng barcha tarqatib yuboriladi.

“Buyuk maqsadlar uchun buyuk yolg‘onlar lozim”

17-noyabrdagi voqealar hukumatning aholi bilan muloqot qilishni xohlamasligini ko‘rsatadi. Xalq orasida politsiya aralashuvi natijasida insonlar qurbon bo‘ldi degan mish-mishlar tarqala boshlaydi.

Namoyishning ertasi kuni talaba Martin Shmidning (aslida davlat xavfsizlik xizmati xodimi Lyudovik Zifchak) halok bo‘lgani haqida yolg‘on xabar tarqaladi va bu tezda katta rezonansga sabab bo‘ladi. Yolg‘on o‘lim haqidagi xabardan so‘ng Praga universiteti talabalari hukumatga qarshi norozilik aksiyalarni boshlaydi, boshqa oliygohlar ham ularga qo‘shiladi. Praga teatri ishchilari boshlagan ish tashlash butun mamlakat bo‘ylab yoyiladi.

19-noyabr kuni Chexiyada barcha muxolifat kuchlarni birlashtirgan “Fuqarolik forumi”, Slovakiyada esa “Zo‘ravonlikka qarshi kurash jamiyati” tuziladi. “Fuqarolik forumi”ga atoqli chex siyosiy arbobi, liberal Vatslav Gavel rahbarlik qiladi.

Norozilik va ish tashlashlar butun respublika bo‘ylab davom etadi. 25-noyabr kuni bo‘lib o‘tgan Pragadagi mitingda 800 ming kishi ishtirok etadi.

G‘alaba va bo‘linish

Nihoyat 28-noyabr kuni kommunistik hukumat hokimiyatni topshirishni e’lon qiladi va ertasi kuni Chexoslovakiya parlamenti Konstitutsiyadan kommunistik partiyaning yetakchi roli haqidagi moddani olib tashlaydi. Oradan roppa-rosa bir oy o‘tib qayta tashkil etilgan parlament Vatslav Gavelni prezident, Aleksandr Dubchekni esa parlament raisi etib saylaydi. Shu tariqa tarixga “baxmal inqilobi” yoxud “yumshoq inqilob” nomi bilan kirgan chex inqilobi hech qanday qon to‘kishlarsiz amalga oshadi. Qattiq to‘qnashuvlar va qon to‘kishlarsiz amalga oshirilgani uchun bu inqilob yuqoridagi nomni oladi. SSSR bu voqealarga hech qanday tarzda aralashmaganligi chex inqilobi g‘alabasida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Sovet davlatining o‘zi bu paytda ichki muammolar girdobiga tushib qolgan edi.

1990-yil Chexoslovakiyda bo‘lib o‘tgan demokratik saylovlarda Vatslav Gavel g‘alaba qozonadi. U Chexoslovakiyaning ikkiga — Chexiya va Slovakiyaga ajralishiga hech qanday qarshilik qilmaydi va buni demokratik jarayon sifatida ko‘radi. 1993-yil 1-yanvardan Chexoslovakiya rasman ikki mustaqil Chexiya va Slovakiya davlatlariga ajraladi. Bo‘linish ham yumshoq tarzda bo‘lib, barchasi tinch o‘tadi.

Shunday qilib chex va slovak xalqlarini kommunistik rejim va SSSR boshqaruvidan xalos qilgan “baxmal inqilobi” deyarli hech qanday zo‘ravonliklarsiz o‘tkazilgani sabab tarixdagi eng mashhur inqiloblardan biriga aylandi. Ko‘p o‘tmay kommunistik mafkura quyoshi bo‘lmish SSSRning o‘zi ham parchalanib ketadi. Slovakiyaga nisbatan Chexiya davlati juda tez taraqqiy etdi va katta iqtisodiy o‘sishga erishdi. Bugungi kunda 17-noyabr Chexiyada ozodlik va demokratiya uchun kurash kuni sifatida nishonlanib kelinadi.