14-noyabr — Xalqaro logopedlar kuni. Bolalikdagi nutqiy buzilishlarga e’tiborsiz qarash gapirishdagi bir umrlik nuqsonlarga sabab bo‘lishi mumkin. Kamchiliklarni to‘g‘ri va samarali usullar bilan bartaraf etish esa logopedlarning zimmasida.
“Daryo” muxbiri bolalarda uchraydigan nutqiy kamchiliklarga sabab bo‘luvchi omillar, ularni bartaraf etish yo‘llari, farzandlarining gapirishida nuqsonlarni sezgan ota-onalar qanday yo‘l tutishi kerakligi haqida logoped Mavjuda Maxamatova bilan suhbatlashdi.
Homiladorlik, tug‘uruq va undan keyingi davr. Nutqiy kamchiliklarni paydo qiladigan omillar
Bolalarda uchraydigan nutq nuqsonlari tug‘ma yoki orttirilgan bo‘lishi mumkin. Homiladorlikning dastlabki uch oyligida onaning virusli kasalliklar bilan qattiq shamollashi, ularni davolamasdan oyoqda o‘tkazishi, o‘zboshimchalik bilan turli dori-darmonlarni qabul qilishi, ota yoki onaning giyohvand moddalar, alkogol va tamaki mahsulotlarini iste’mol qilishi, radiatsiya, tos suyagining torligi natijasida tug‘uruqda bola miyasining lat yeyishi, kindigiga o‘ralishi, bo‘g‘ilib qolishi, yo‘ldosh ko‘chib qolishi natijasida bolaga kislorod yetib bormaslik holatlari uchraganda bolada nutqiy nuqsonlar kelib chiqishi mumkin.Shuningdek, bola tug‘ilgandan to uch yoshga to‘lgunga qadar og‘ir infeksion kasalliklarga chalinishi, turli miya jarohatlarini olishi, bolaning ilk rivojlanish paytidan unga gapirmaslik, so‘zlarni to‘liq va o‘z nomi bilan aytmaslik, tilga kira boshlaganda savollariga javob bermaslik, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilmaslik ham nutqdagi kamchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin.
Ota-ona, bobo-buvilar farzandi yo nevarasining har bir harakatidan suyunib, unga “bola tilida” gapirishni xush ko‘radi. Nonni “nana”, mushukni “miyov”, kuchukni “vov-vov” deb aytganda bola ularning nomini shu holda eslab qoladi. Natijada esa bolada nutqning kechikishi kuzatiladi.
Bulardan tashqari, ota-ona e’tibor berishi kerak bo‘lgan jihatlardan yana biri — bolaning ovqatlanish ratsioni. Tishlari chiqa boshlagandan keyin bo‘tqa va pyurelar, oson yutiladigan ovqatlar qatoriga chaynaladigan taomlar-u meva-sabzavotlarni ham qo‘shish kerak. Ko‘p hollarda ota-onalar bolam qattiq narsani tishlab qiynalib qolmasin deb, mevalarni ham qirg‘ichdan o‘tkazib beradi.
Ammo doimiy ravishda bunday yo‘l tutish noto‘g‘ri. Bola chaynashni o‘rganolmaydi. Tishning vazifasi chaynash va chiqqandan keyin buni bajarishi kerak. Chaynash tishlar qatorining va jag‘larning to‘g‘ri rivojlanishiga, til harakatchanligi yaxshilanib, bola tovushlarni o‘zining yoshiga mos talaffuz qilishiga yordam beradi.
Nutq rivojlanishidagi me’yor — ikki yoshda 80 ta, besh yoshdan keyin 3000 ga yaqin so‘z
Eshitish va miya faoliyati me’yorida bo‘lgan bolalar 1,5-2 oylikdan boshlab “agu-gugu” lashni boshlaydi. Yaqinlari u bilan gaplashganda, bola “agu-gugu” deb javob qaytaradi. 5-6 oylikdan to 8-11 oylikkacha talaffuzi oson bo‘lgan lab-lab tovushlari, lab-til tovushlarini talaffuz qiladi.Sog‘lom bola bir yoshida o‘ntacha so‘zni osonlik bilan talaffuz qila olishi kerak. Umuman olganda, bir yosh ruhiy, nutqiy va jismoniy rivojlanishlar parallel holda boshlanadigan payt. Bola bilan ko‘p gaplashish shu davrdan kechikmasligi kerak.
Masalan, mashinada birga ketayotgan bo‘lsa, “bu mashina, u bizni manzilimizga olib boradi” deb mashina haqida kam bo‘lsa ham tasavvur berish kerak. Yoki bolaga olma kesib berayotganda uning shakli, rangi, ta’mi, qayerdan olib kelingani va foydalari haqida aytib yedirish lozim. Bular bolaning xotirasida o‘rnashib, leksik lug‘at boyligini tobora oshiradi.
Bir yosh-u sakkiz oylik — ikki yoshda bola sodda gaplarni tuza oladi. Sababi bu davrda uning nutqida fe’llar paydo bo‘la boshlaydi. Ikki yoshgacha bola ishlata oladigan so‘zlar miqdori 60-80 taga yetishi kerak. Ana shundan keyin u x, y tovushlarini ayta boshlaydi. Bu paytda u hali r, sh, j, l, ch kabi ayrim tovushlarni aytmasligi mumkin va bu me’yor sanaladi.
Umuman olganda, ikki yoshligida bolaning nutqida tovush talaffuzidan ham oldin gapirish muhim o‘rinda turadi. Ya’ni tovushlar talaffuzida kamchiliklar bo‘lishi mumkin, ammo bo‘g‘inlar, so‘zlar, sodda gaplarni gapira olishi kerak.
Ikki yoshga to‘lganda ham gapirmasligi tashvishlantiradigan holat. Bunga yuqorida sanab o‘tgan omillardan tashqari, nevrologik, eshitish organlaridagi kasalliklar ham sabab bo‘lishi mumkin. Shunda bolani logopedga olib borish zarur. U esa qayerida muammo borligini tekshirib, audiolog, nevropotolog, psixonevrolog, lor kabi mutaxassislarga yo‘naltiradi.
Bola uch yoshdan to‘rt yoshgacha — 1000 ta, to‘rt yoshdan besh yoshgacha — 2000 ta, besh yoshdan oshganda esa 3000 ga yaqin so‘zni bilsa va qo‘llay olsa, uning nutqiy rivojlanishi me’yor darajasida bo‘ladi. Besh yoshli bolada barcha tovushlar talaffuzi shakllangan bo‘lib, u rasm asosida biror hikoyani qayta gapirib bera oladi.
Haftada uch kun, 45 daqiqadan. Logoped mashg‘uloti maktab darslariga xalal bermaydi
Nutqdagi kamchiliklarni bartaraf etish bolalik davrida nisbatan osonroq kechadi. Shuning uchun nutqida ma’lum nuqsoni bor bola bilan bog‘cha va maktablardagi logopedik shoxobchada mutaxassis tomonidan mashg‘ulotlar olib boriladi.Logoped O‘zbekiston bo‘yicha hamma maktabda bor yoki yo‘qligini bilmayman, ammo Toshkent shahridagi deyarli barcha maktablarda bo‘lishi kerak.
Ma’lumot o‘rnida: Xalq ta’limi vazirligi matbuot xizmatining “Daryo” ga ma’lum qilishicha, 2015-yildan beri har yili tumanlarda bitta, viloyatlar markazida esa ikkitadan logopedik shoxobchalar tashkil qilib kelinmoqda. 2021/2022-yilgi o‘quv mavsumidagi logopedik shoxobchalar soni 894 tani tashkil etmoqda.
Bu shoxobchalar 27 732 sinfni qamrab olgan bo‘lib, unda 1016 nafar logoped 46 304 nafar bola bilan mashg‘ulot olib borishi ko‘zda tutilgan. Qayd etilishicha, bitta shoxobchaga yaqin joylashgan bir nechta maktab biriktirilgan va ehtiyojdan kelib chiqib bu raqamlar ortib boradi.
Aslida nutqiy kamchiliklar bog‘chada — bola birinchi sinfga chiqqunga qadar bartaraf etilishi kerak. Ammo ota-ona farzandini bog‘chaga bermasligi yoki logopedik mashg‘ulotlarga olib bormasligi natijasida bu jarayon maktabda ham davom etishi mumkin.
Nutqiy rivojlanishdagi kamchiliklar aksar hollarda birinchi sinfga qabul qilingan o‘g‘il-qizlarda sezilsa, ba’zan 2-, 3- va hatto 4-sinf o‘quvchilari orasida ham uchrab turadi. Odatda ular ham birinchi sinfligida logopedi bo‘lmagan maktabda o‘qigan va boshqa turli sabablar bilan kamchiligi qolib ketgan o‘quvchilar bo‘ladi. Lekin shu davrda ular mashg‘ulotlarni kanda qilmasa, boshlang‘ich sinflik paytidayoq kamchiliklarni bartaraf etish mumkin.
Mana bu yili o‘zim ishlaydigan 209-maktabda jami 44 nafar, 211a-maktabda esa 39 nafar bolaning nutqida turli darajadagi kamchiliklarni aniqladim. O‘quvchilarning ota-onalari bilan majlis qilib, farzandlarining logopedik mashg‘ulotlarga qatnashi kerakligi, darslar qay tartibda, qachon va qancha muddatga olib borilishini tushuntirdim.
Hozircha 209-maktabdagi 44 bolaning yigirma yetti nafari logopedik mashg‘ulotlar bilan qamrab olingan. Darslar nutqiy jarayon bilan bog‘liqligi va har bir bolaning alohida kamchiliklari bo‘lgani sabab bir guruhda sakkiz-o‘n o‘quvchining bo‘lishi me’yor hisoblanadi.
Bir paytda hamma bola bilan shug‘ullana olish uchun hozirda uchta alohida guruhlarda sakkiz nafardan, jami 24 bola bilan nutqning turli nuqsonlari bo‘yicha shug‘ullanaman. Duduqlanish nuqsoni bor uch bola bilan alohida guruhda mashg‘ulot olib boraman.
Darslarga qamrab olinmagan o‘quvchilar ham qolib ketmaydi. Har chorak yakunida nutq nuqsonlari bartaraf etilgan, o‘rgangan tovushlarini keyinchalik ham to‘g‘ri talaffuz etishiga ko‘zim yetgan o‘quvchilarni guruhlardan chiqaraman va ularning o‘rniga navbatda turgan bolalarni kiritaman.
Haftada uch kun va 45 daqiqadan davom etadigan logopedik mashg‘ulotlar maktab darslariga xalal bermaydi. O‘quvchilar tuzilgan dars jadvaliga asosan mashg‘ulotlarga keladi. Ushbu jadvaldan ota-onalarning xabari bo‘ladi.
“Bolam erkalanib gapiradi-da. O‘tib ketar-a? Darslarga kelishi shartmi?’’
Farzandi biror tovushni aytolmasa, ayrim ota-onalar buni erkalanishdan deb o‘ylaydi. Logopedik darslarga qatnashi kerakligini aytsak, bu erkalanib gapiradi, kelishi shartmi, o‘tib ketmasmikan, deb so‘rashadi.Ularga bolaning nutqi yetti yoshgacha har tomonlama shakllangan bo‘lib, maktabda o‘qish va bilim olishga tayyor bo‘lgan bo‘lishi, erkaliklar esa tovushlarni noto‘g‘ri talaffuzi uchun sabab bo‘lmasligini tushuntiraman. Agar shunda ham mas’uliyatni his qilishmasa, tajribamizda bo‘lgan turli holatlarni misol qilib keltiraman.
O‘zim maktablardagi darsimdan tashqari xususiy logopedik markazda ham konsultantlik qilaman. Nafaqat yosh bolalar, balki o‘rta va yuqori yosh vakillari ham turli nutq nuqsonlari bilan maslahat olish uchun keladi. Nutqiy kamchiliklarni istalgan yoshda to‘g‘rilashning imkoni bor. Ammo yosh qancha katta bo‘lsa, nuqsonlarni to‘g‘rilash shuncha ko‘p vaqt va mehnatni talab qiladi. Buning uchun o‘sha odamning o‘zida kuchli ishonch va xohish ham bo‘lishi kerak.
Sakkiz yoshli bolaning nutqida kamchilik paydo bo‘lganiga hali ko‘p yil o‘tmagan bo‘ladi. Nuqson shu yoshda bartaraf etilmasa-yu, o‘n sakkizga kirganda o‘sha odamning o‘zi bunga ehtiyoj sezib kelganda qay birini bartaraf etish osonroq bo‘lardi deb o‘ylaysiz? Yosh katta bo‘lavergan sari tovushlarning mustahkamlanishi shuncha ortadi.
Qolaversa, nutqdagi kamchiliklar bolalik paytida bo‘lsa-yu, vaqtida bartaraf etilmasa, unga ruhiy tomondan salbiy ta’sir qilib, bolaning jamiyatga moslashishiga xalaqit beradi.
Maktabdagi logopedik darslar mutlaqo bepul. Agar shulardan keyin ham logopedik mashg‘ulotlarimizdan bosh tortishsa, o‘zlarining xohishiga ko‘ra rad etishgani haqida ariza olaman.
Tovushni to‘g‘ri shakllantirish va mustahkamlash ota-onaga ham bog‘liq
Majlisda ota-onalarning har biriga farzandlarining vaqtida, qoldirmasdan mashg‘ulotlarga kelishini ta’minlashi shartligini tayinlayman. Logoped sifatida qo‘yadigan eng asosiy talabim ham shu.
Dars turli interaktiv usullar va animatsion roliklar orqali olib borilsa, bolaning qiziqishi ortib, o‘zlashtirishi oson kechadi. Bolada qaysi tovushda kamchilik bo‘lsa, u ishtirok etgan bo‘g‘in, so‘z, sodda va murakkab gaplar va katta matnlar, she’r-u topishmoqlar ayttiriladi. Biz o‘rgatgan tovushlar faqat sinfdan chiqib ketgungacha qo‘llanmasligi kerak. Bolalarga bilimlarini mustahkamlash va amalda qo‘llash uchun ota-onaning ko‘magi ham zarur.
Bitta guruhda sakkiz o‘quvchi bo‘lsa, logopedning ko‘zi bir paytning o‘zida ularning hammasiga qarab turishi kerak. Mashg‘ulot jarayonida har bir bolaning partasida oynalar turadi. Nutq kamchiliklarini bartaraf etish uchun “kosa”, “qo‘ziqorin”, “arg‘imchoq” va boshqa bir qancha mashqlarni bajaramiz. Oyna bolaning o‘ziga mashqni qanday bajarib turganini ko‘rsatib turuvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Bolalar artikulyatsion mashqlarda o‘zini boshqa tengdoshi bilan taqqoslash holatlari kuzatilib turadi. Birida tez o‘xshasa, birida bu jarayon sekin bo‘ladi. Mashqni bajarishda qiynalayotganlar nega unda o‘xshaydi-yu, menda o‘xshamayapti deb so‘rashni boshlaydi. Shunday paytda sportchilarning mushaklari doimiy shug‘ullangani uchun baquvvat bo‘lgani kabi, sizlar ham ko‘p mashq qilsangiz, o‘xshaydi deb ko‘ngillarini ko‘tarishga harakat qilaman.
Til mashqlarini qilishda maxsus zondlardan ham foydalanish mumkin. Ammo bizda bir martalik zondlarni ishlab chiqarish hali yo‘lga qo‘yilmagani uchun foydalanmaymiz. Kerakli paytda o‘rniga bir martalik paxtali tayoqcha, bolaning o‘zi uyidan idishchada olib keladigan so‘rg‘ichlarni ishlatamiz.
Ayrim bolalarning nafas olish tizimida kamchiliklar bo‘lib, gapini bir nafasda tugatolmaydi. Ota-onalarga bunday paytlarda tavsiya etadigan, uyda bajarish samarali bo‘lgan mashqlar ham bor. Masalan, qoshiqda ovqat yoki suvni to‘kmasdan uzoq vaqt davomida puflab turish, ko‘pigi puflanadigan o‘yinchoqlarni ishlatish mumkin.
Nutqida kamchiligi bor bola bilan vaqtini o‘tkazadigan hamma — o‘qituvchi, ota-ona, bobo-buvi, amma-xolalar tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganganda uni maqtashi, rag‘batlantirishi kerak. Shunda bolada o‘rganganlarini qo‘llash uchun xohish paydo bo‘ladi.
Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolaga bir necha tilni o‘rgatish va turli tilda muloqot to‘g‘ri ish emas
Nutq kechikishi kuzatilayotgan bolalarda bog‘cha darslari, uydagi va boshqa muloqotlar ham bitta tilda bo‘lishi kerak. Bola bilan kam gaplashish natijasida uning nutqi yaxshi rivojlanmaydi. Ayrim ota-onalar ko‘p til o‘rgansa yaxshi bo‘lib ketadi deb, hatto maktabga chiqmagan farzandini til to‘garaklariga beradi.Hali o‘zbek tilida tovushlarni aytolmaydigan bola bog‘chada ruscha, to‘garakda inglizcha, uyida esa o‘zbekcha gapirishi va tinglashi nutqning yanada kechikishiga sabab bo‘lishi mumkin. Til o‘rgatishni bolaning nutqi to‘liq chiqqandan keyin maslahat beramiz.
Nutqiy kamchiliklar: Talaffuzdagi nuqsondan — so‘lakning oqib ketishigacha
Dislaliya, disgrafiya, alaliya, afaziya, rinolaliya va dizartriya — ko‘p uchraydigan nutqiy nuqsonlardir. Dislaliyada tovush talaffuzida turli nuqsonlar bo‘lishi kuzatiladi. Agar dislaliya vaqtida bartaraf etilmasa, bu yozishdagi harf kamchiliklari — disgrafiyaga olib keladi. Alaliyada nutqning to‘liq rivojlanmaganligi yoki kechikishi kuzatilsa, afaziyada bosh miyaning organik jarohatlanishi natijasida shakllangan nutqning yo‘qolishi sodir bo‘ladi.
Duduqlanish og‘zaki nutq jarayonida artikulyatsion apparat a’zolari mushaklarining tortishuvi natijasida kelib chiqadigan nuqson bo‘lsa, rinolaliyada artikulyatsion apparat a’zolarida tug‘ma yoki orttirilgan nuqson paydo bo‘ladi. Bunda burun, halqum sohalarida turli falajliklar, suyakning qiyshiq bo‘lishi, burun sohasida har xil o‘smalar, tanglay, lab yoriqlari bo‘lishi kuzatiladi.
Dizartriya — artikulyatsion nutq apparati inervatsiyasining organik jarohatlanishi nuqsoni. Uning natijasida miyadan nutq apparatiga signal uzilib-uzilib keladi va bolaning so‘laklari oqib ketishi, doim og‘izda nimadir bordek gapirish, ovqat chaynolmaslik holatlari kuzatiladi.
Nutqiy kamchiliklardan eng ko‘p uchraydigani va bartaraf etish osonrog‘i — dislaliya hisoblanadi.
Jarrohlik amaliyoti ham qo‘llaniladi
Til yuganchasi juda kalta, qalin bo‘lsa, jarrohlik amaliyoti yaxshiroq chora bo‘lishi mumkin. Yuganchaning kalta yo qalinligi tilning tepaga ko‘tarilishiga imkon bermaydi va tovushlar talaffuzi ham nuqsonli bo‘lib chiqadi. Yigirma bir yillik logopedik tajribamga asoslanib, birinchi ko‘rganimdayoq bola til yuganchasining holati haqida xulosa qila olaman.
Faqat jarrohga yuborishga shoshmayman. Chunki til yuganchasi cho‘ziluvchan bo‘lib, mashqlar orqali ham me’yor darajasiga kelib qolishi mumkin. Ular ham foyda bermasagina, ota-onalarga jarrohlik amaliyotidan foydalanishlarini aytaman. Shunda ham o‘z xohishlariga ko‘ra jarrohga olib borishlari mumkin.
Bundan tashqari, yuqorida aytib o‘tilgan rinolaliya nuqsonini jarrohlik amaliyotisiz bartaraf etishning imkoni yo‘q.
Duduqlanishga sabab bo‘luvchi omillar: qo‘rqish, immunitetning pastligi, nerv sistemasidagi kamchiliklar
Duduqlanuvchi bolalar gapirganda havo yetmay qoladi. Ko‘z oldingizga o‘pka tasvirini keltiring. Tepa qismi kichikroq, pasti esa keng va kattaroq bo‘ladi. Duduqlanuvchi bolalar ana shu o‘pkaning faqat tepasidan nafas oladi. Bu nafas yuzaki bo‘lib, olinganda yelkalar ham ko‘tariladi.
Duduqlanuvchi bolalar gapirayotganda nafasini yetkazolmay qoladi. Nafasni tez olib, sekin chiqarish me’yor bo‘lsa, ular tez olib, tez chiqaradi. Ota-onalar farzandida duduqlanishni sezgan zahoti logoped, nevropatolog, psixonevrolog mutaxassislarga olib borishi va ularning tavsiyalariga doimiy amal qilishi kerak.
Duduqlanishi bor bolalar bilan nafas mashqlarini bajarish yaxshiroq samara berishi mumkin. Nafas nozikroq bo‘lgani uchun mashqlarni mutaxassis nazorati ostida bajarilishi kerak.
Duduqlanish o‘g‘il bolalarda ko‘proq uchraydi. Bu kasallik qo‘rquv va stress natijasida paydo bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, hamma qo‘rqishi mumkin, ammo hammada ham duduqlanish kuzatilavermaydi. Bu immunitetning pastligi, nerv sistemasining noto‘g‘ri ishlashi natijasida kelib chiqadigan kasallik.
Har qanday holatda ota-onalar ham yosh bolalariga iloji boricha qo‘rqinchli o‘yinlarni o‘ynash, filmlarni ko‘rishga imkon bermasligi lozim. Bu duduqlanishning oldini olish uchun ular tomonidan tashlanadigan qadamlardan biri bo‘lishi mumkin.
Izoh (0)