Muammolar bir talay

Oshkoralik va demokratiya asosida qayta qurishning boshlanishi hayotning barcha sohalarida, jumladan, fan muammolarini hal etishda ham qulay sharoit yaratmoqda. Milliy tillarga davlat maqomini berish, milliy an’analarni rivojlantirish, millatlararo munosabatlarni takomillashtirish kabi masalalarning kun tartibiga qo‘yilishi shundan dalolatdir.

Darhaqiqat, o‘zbek tilshunosligi oldida turgan, shuningdek, respublikamizdagi milliy tillarning rivojlanishi bilan bog‘liq muammolar anchagina. Shu o‘rinda ana shu muammolarni hal etishga e’tibor berilishi, amal qilinishi lozim bo‘lgan vazifalardan ba’zilari haqida to‘xtalmoqchimiz.

O‘zbek tilshunosligidagi asosiy nuqsonlardan biri — til hodisalarini bevosita faktlardan kelib chiqib baholamaslikdir. O‘zbek tili hodisalarini yoritish va ta’riflashda bevosita shu til asosidagi tahlildan kelib chiqmay, rus tiliga oid ilmiy adabiyotlar, grammatikalardan nusxa olib, o‘zbek tilidan ularga misol keltirish yo‘li bilan ish olib borilyapti. Bunday yo‘l bilan ishlash o‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyatlarini to‘la va to‘g‘ri yoritishga imkon bermaydi. Chunki o‘zbek va rus tillari butunlay boshqa-boshqa turkumga oid tillar bo‘lib, tuzilish jihatidan o‘ziga xosliklarga ega. Binobarin, rus tiliga oid adabiyotlarda, masalan, kelishikning olti turi qayd etilar ekan, o‘zbek tilida ham oltita kelishik bor demasdan, uning nechta ekani va har bir kelishikning mohiyati shu til dalillarining tahlili asosida belgilanishi lozim.

Bevosita dalillarning tahlilidan kelib chiqmay, quruq da’vodan iborat xulosalarning, shuningdek, kimdir tomonidan aytilgan, lekin isbotlanmagan gaplarni takrorlayverish faqatgina tilshunosligimizga emas, o‘zbek adabiyotshunosligi uchun ham xosdir. Buni, ayniqsa, ayrim shoir va yozuvchilarning ijodini, o‘zbek tilining rivojiga qo‘shgan hissasini baholashda yaqqol ko‘rish mumkin.

O‘zbek sovet adabiyotining, shuningdek, hozirgi o‘zbek adabiy tilining shakllanishi va rivojlanishida Hamza Hakimzoda Niyoziyning o‘ziga xos katta xizmati borligi hammaga ma’lum va hozirda bu isbot talab etmaydi. Lekin o‘zbek sovet adabiyoti va hozirgi o‘zbek adabiy tiliga Hamza asos soldi, degan fikr isbot talab gap. Vaholanki, Hamza faoliyatiga nisbatan adabiyotshunoslikda ham, tilshunoslikda ham aytilayotgan bunday fikr yetarli dalillar bilan asoslangani yo‘q. Bu fikrga qo‘shilmayotganlar ham asosli dalillar keltirayotganlari yo‘q. Buning o‘rniga bor gapni takrorlayverishdan nariga o‘tilmayapti.

Til hodisalarining mohiyatini yoritishda, jumladan, o‘zbek milliy adabiy tilining rivojlanishi, me’yorlarining shakllanishi, boshqa tillar bilan munosabati va boshqa masalalarni yoritishda tilning taraqqiyot qonuniyatlaridan kelib chiqib, shu qonuniyatlar asosida ishlash va xulosa chiqarish kerak bo‘ladi. Aks holda to‘g‘ri xulosalarga kelish mumkin bo‘lmaydi. Birgina misol keltiramiz.

Hozirgi kunda ko‘pchilikning e’tiborini tortayotgan, qizg‘in bahslarga sabab bo‘layotgan masalalardan biri o‘zbek adabiy tilining, ayniqsa, lug‘atining rivojlanish yo‘llari va bunda ahamiyatli omillar masalasidir. Bu muammo o‘zbek tilshunosligida hanuz to‘la va to‘g‘ri yechimini topgani yo‘q.

Har bir tilning lug‘at tarkibi shu tilning ichki imkoniyatlari asosida va o‘zga tildan so‘z o‘zlashtirish yo‘li bilan boyib, rivojlanib borishi hammaga ma’lum. Lekin ana shu ikki omilning til taraqqiyoti jarayonidagi o‘rni, ahamiyati o‘zbek tilshunosligida hanuz to‘g‘ri va aniq bahosini topmay kelyapti. Ayniqsa, rus tilidan so‘z o‘zlashtirish masalasida zid ikki xil nuqtayi nazar davom etib kelmoqda. Ayrim o‘rtoqlar rus tilidan so‘z o‘zlashtirish ortiq tarzda, hatto, keraksiz holda ham bo‘layotganini aytsa, ba’zilar rus tilidan so‘z o‘zlashtiraverish kerak bo‘lgani holda, asossiz ravishda, ular o‘rnida eskirgan, faol bo‘lmagan so‘zlar qo‘llanayotganini ro‘kach qilib ko‘rsatadilar. Lekin har ikki nuqtayi nazar ham o‘zbek tili lug‘at tarkibining rivojlanish jarayoni mohiyatini to‘g‘ri aks ettirmaydi.

Bunday asossiz da’volar ko‘pchilikni chalg‘itadi, matbuot, radio, televideniye va boshqa joylarda uzoq vaqtlargacha cho‘ziladigan ortiqcha, keraksiz munozaralarga sabab bo‘ladi. Hatto, o‘zbek adabiy tili so‘z tarkibining to‘g‘ri yo‘lda, me’yorli rivojlanishiga ma’lum darajada salbiy ta’sir etadi. Afsuski, bunday gaplar o‘zbek tilining hozirgi holatini, lug‘at tarkibining boyish yo‘llarini baholashga oid shu kundagi ishlarda ham ko‘zga tashlanib turibdi.

Aslida ahvol qanday? O‘zbek tilining lug‘at tarkibi til tabiatidan kelib chiqadigan qonuniyatlarga muvofiq, ichki va tashqi imkoniyatlar asosida boyib, rivojlanib keldi va shunday yo‘l bilan rivojlanishda davom etyapti. Endi, rivojlanishdagi ana shu ikki omil — ichki va tashqi imkoniyatlar haqidagi nuqtayi nazarlarga munosabat bildirmoqchimiz.

O‘zbek adabiy tili lug‘at tarkibi asosan o‘z ichki imkoniyatlari asosida boyib rivojlanmoqda. Ya’ni o‘ziga xos so‘z yasash usul va vositalari yordamida yangi-yangi so‘zlar yasash, shevalardan so‘zlar o‘zlashtirish va eskirgan yoki iste’moldan chiqqan so‘zlarni yana ishga solish yo‘llari bilan boyib, rivojlanib kelyapti. Lekin shuni unutmaslik kerakki, bu imkoniyatlar cheksiz emas, ya’ni hayotda paydo bo‘ladigan yangi-yangi tushunchalarni hamma vaqt ham shu tilning o‘z imkoniyatlari bilan (yangi so‘z yasash, dialektal yoki eskirgan so‘z bilan) ifodalash imkoni bo‘lavermaydi. Ana shunday hollarda yangi tushunchani ifodalaydigan o‘zga tildagi so‘z o‘zlashtiriladi. O‘zbek tiliga rus tilidan so‘z o‘zlashtirish ham xuddi shu qonuniyat asosida yuz beryapti.

U yoki bu yangi narsa-hodisani o‘zbek tilida bor bo‘lgan, dialektal hatto eskirgan, iste’moldan chiqqan so‘z bilan ifodalash imkoni bo‘lmagan taqdirda, shuningdek, uning ifodasi uchun yangi so‘z yasash (yaratish) imkoni bo‘lmagan taqdirdagina rus tilida shu narsa-hodisani ifodalovchi so‘zning o‘zi qabul qilinyapti (rus tilidan o‘zlashgan so‘zlarning hammasi xuddi shunday sabab bilan qabul qilingani uchun misollar keltirib o‘tirmaymiz). Ana shu qonuniyat o‘zbek tiliga ruscha so‘zlarning o‘rinsiz, asossiz o‘zlashuviga yo‘l qo‘ymaydi. Afsuski, o‘zbek tiliga ruscha so‘zlarni noo‘rin, keraksiz qabul qilish hollari ko‘pligi, bu narsa kuchayib borayotgani haqida shov-shuv ko‘tarayotgan o‘rtoqlar til taraqqiyotiga oid ana shu qonuniyatdan bexabarlar, ular o‘z gaplarini dalillar bilan asoslash o‘rniga quruq da’volardan nariga o‘tmayaptilar. Rus tilidan so‘zlarning keraksiz holda qabul qilinayotgani haqida gapirayotgan o‘rtoqlar qaysi so‘zning o‘rinsiz qabul qilingani va uning o‘rnida o‘zbekcha qaysi so‘zni qo‘llash kerakligini aytmaydilar.

“Rus tilidan o‘zbek adabiy tiliga juda ko‘p so‘zlar keraksiz holda, rus tilining tazyiqi bilan kirib kelyapti”, deyish uchun hech qanday asos yo‘q. Bu jarayon, ya’ni rus tilidan so‘z o‘zlashuvi til tabiatidan kelib chiqadigan qonuniyatlar asosida yuz beryapti — qonuniyatning o‘zi bu jarayonni boshqarib boradi. Rivojlanayotgan, teng huquqli tillar hech vaqt bir-biriga tazyiq o‘tkazmaydi. Bu qonuniy hol.

O‘zbek adabiy tili lug‘atining boyishida rus tilining katta ahamiyat o‘ynayotgani ma’lum. Bu o‘zbek adabiy tili lug‘at tarkibining tashqi imkoniyat hisobiga boyishi, rivojlanishi bo‘lib, bu imkoniyatning ham chegarasi bor, ya’ni, yuqorida aytilganidek, o‘zbek tilining o‘z imkoniyatlaridan foydalanish imkoni bo‘lmagan taqdirdagina rus tilidagi so‘zning o‘zi qabul qilinadi. Lekin ana shu qonuniyatni tan olmaydigan yoki tushunmaydiganlar ham borki, ular bu masalada nomaqbul fikr-mulohazalar bildirayaptilar. Bu narsa ham o‘zbek adabiy tili so‘z lug‘atining boyishi, rivojlanish jarayonini noto‘g‘ri talqin qilishga, oqibatda o‘rinli e’tirozlarga sabab bo‘lyapti.

Qizig‘i shundaki, yuqorida ko‘rib o‘tilgan birinchi xil qarash ko‘proq tilshunos bo‘lmagan kishilarga oid bo‘lsa, keyingi (ikkinchi xil) qarash shu masalaga maxsus bag‘ishlangan ilmiy ishlarda ham uchraydi. Bunga aynan misol N. G‘. G‘ulomovaning “Русские лексические заимствования в узбекском языке” (“O‘zbek tilida ruscha leksik o‘zlashmalar”, “Fan” nashriyoti, Toshkent, 1955-yil) nomli ishidir. Muallif bu risolada 60-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab chet so‘zlardan voz kechish, ular o‘rniga arxaik bo‘lsa-da, “o‘z so‘z”ni kiritish tarzi yuzaga kelganligi, buning oqibatida ruscha o‘zlashmalarning miqdori ko‘paymagani, vaholanki, rus tilidan so‘z o‘zlashtirishni davom ettirish qonuniy bo‘laverishini aytadi (26-6et).

Birinchidan, 60-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab har qanday chet so‘zlardan voz kechish, ular o‘rniga arxaik bo‘lsa-da, “o‘z so‘z”ni kiritish tarzi yuzaga kelgani yo‘q. Ikkinchidan, yangi narsa-hodisalarni ifodalash uchun eski so‘zlardan foydalanilar ekan, bu narsa qonuniy va uni qoralab bo‘lmaydi. Uchinchidan, o‘zbek tili lug‘at tarkibining boyishi qonuniy yo‘li bilan davom etadi. Ruscha so‘zlarning ko‘payaverishi bu jarayonni belgilovchi omil emas. Nihoyat, to‘rtinchidan, rus tilidan so‘z o‘zlashtirish davom etyapti, ya’ni bu jarayon biron vaqt to‘xtagani yo‘q. Ko‘rinib turibdiki, N. G‘ulomova til taraqqiyoti jarayonida amal qiladigan qonuniyatlardan mutlaqo bexabar. Shuning oqibatida u inqilob, tibbiyot, risola, muallif kabi juda ko‘plab so‘zlarning ishlatilishini o‘rinsiz deb biladi. Umuman, u kishi eskirgan, iste’moldan chiqqan so‘zlarni yana iste’molga kiritish yo‘liga, hatto, hali iste’moldan chiqmagan, eskirmagan ko‘pgina so‘zlarning qo‘llanishiga tamomila qarshi. Uning nazarida “Tayyor so‘zlarni o‘zlashtirish oson, qulay, shuning uchun so‘z lug‘atini tashqi imkoniyatlar yordamida boyitish hozirda asosiy o‘rinni tutadi” (38-bet).

Avvalo, “o‘zlashtirish oson va qulay” deganda muallif nimani nazarda tutadi? Qolaversa, har qanday til so‘z lug‘atining rivojida ichki imkoniyatlarning asosiy ahamiyat o‘ynashi fanda tasdiqlangan va hammaga ma’lum narsa. N. G‘ulomova o‘zbek tiliga ruscha so‘zlarni ko‘plab o‘zlashtiraverish tarafdori. Uning nazarida shunday bo‘lyapti ham, ya’ni uningcha “so‘nggi yillarga oid materiallar o‘zbek tili so‘z lug‘atining jadal ravishda internatsionallashayotganidan guvohlik beradi” (25-bet). Shunday bo‘lishi “qonuniy va nazariy asoslangan” (64-bet). Ajabo, jadal internatsionallashish ketayotgan bo‘lsa, yaqin vaqtlar ichida o‘zbek tili lug‘at tarkibida qanday manzara sodir bo‘larkin?

Xullas, yana ta’kidlaymizki, hozirgi o‘zbek adabiy tili lug‘at tarkibining boyishi, rivojlanishida ichki va tashqi imkoniyatlardan har birining foydalanish o‘rni bor. Har ikki imkoniyat asosida yangi so‘z paydo bo‘lishi, shu so‘zning maqbul yoki maqbul emasligi til tabiatidan kelib chiqadigan talab, qonuniyat bilan belgilanadi, asoslanadi. Bu jarayonda ichki imkoniyatning cheksiz emasligini tan olmaslik to‘g‘ri bo‘lmaganidek, rus tilining ahamiyati bo‘rttirilishi ham to‘g‘ri xulosalarga olib kelmaydi. Ana shu ikki narsani anglab yetmaslik natijasida uni noto‘g‘ri talqin etish o‘zbek tili so‘z lug‘atining boyishi masalasida hozirgi vaqtda davom etayotgan o‘rinsiz hatto, zararli bahs-tortishuvlarga sabab bo‘lyapti.

Qayta qurish sharoitidagi asosiy vazifalardan yana biri — tilni o‘rganish va o‘rgatish bilan bog‘liq barcha ishlarning uzoq yillarga mo‘ljallangan yaxlit rejasini, ko‘p jihatli programmasini ishlab chiqishdir. Shu vaqtga qadar ilmiy-tekshirish ishlarining, shuningdek, tilni o‘rganish-o‘rgatish bilan bog‘liq ishlarning yagona programma asosida olib borilmaganligi boy berilgan imkoniyatlarning, yo‘l qo‘yilgan xato va nuqsonlarning asosiy sababidir. Masalan, respublikamizda o‘zbek tilshunosligining barcha sohalari bo‘yicha muhim muammolarni hal eta oladigan kadrlarga egamiz. Biroq, afsuski, o‘zbek tilshunosligining ishlanishi kerak bo‘lgan muhim masalalari yaxlit holda rejalashtirilib, unga respublikadagi barcha ilmiy kuch to‘la jalb etilmayapti, aniqrog‘i, jalb etib bo‘lmayapti. Buning asosiy sababi — shu vaqtga qadar ilmiy ishlarni va o‘zbek tilini o‘rganish-o‘rgatish bilan bog‘liq barcha ishlarni tashkil etish va uni nazorat qilishda yagona boshqaruvning yo‘qligidir.

To‘g‘ri, bu sohadagi ishlarni respublika Fanlar akademiyasi ilmiy xodimlari bilan oliy o‘quv yurtidagi olimlarning hamkorligida bajarish haqida juda ko‘p gapirildi, rasmiy hujjatlarda takror-takror qayd etildi va maxsus qarorlar ham qabul qilindi. Amalda esa deyarli hech narsa bo‘layotgani yo‘q. Sababi, aytilganidek, yagona boshqaruvning yo‘qligi, ya’ni bu ishlarni bajarishda Fanlar akademiyasi oliy o‘quv yurtlaridagi ishlarni boshqarish, uning ustidan nazorat o‘rnatish kabi huquqlarga ega bo‘lmaganidek, Xalq ta’limi ministrligi ham yuridik jihatdan Akademiyadagi ishlarni boshqarish, nazorat qilish, bu ishlar yuzasidan tadbirlar ko‘rish huquqiga ega emas.

Ko‘rinib turibdiki, ilmiy ishlarni, shuningdek, o‘zbek tilini o‘rganish-o‘rgatish bilan bog‘liq barcha ishlarni bajarishning yagona boshqaruvi yo‘qligi tufayli, avvalo, qilinadigan ishlar to‘la holda kun tartibiga qo‘yilmayapti. Shuningdek, kun tartibiga qo‘yilgan ishlarning o‘ziga ham tegishli ilmiy muassasalar to‘la jalb etilmayapti. Bunday holatda hozirgi kun talablariga javob beradigan ishlarni amalga oshirish mutlaqo mumkin emas.

Demak, til sohasidagi ishlarning tarqoqligiga, o‘zicha rejalashtirish va ishlashga qat’iy chek qo‘yish, bu sohada bajariladigan ishlarning uzoq muddatga mo‘ljallangan programmasini ishlab chiqish va shu programma asosida ish olib borish, bu ishlarning barchasida yagona boshqaruv va nazoratni amalga oshirish qayta qurish borasidagi eng asosiy vazifalardan bo‘lishi lozim. O‘zSSR Fanlar akademiyasi A. S. Pushkin nomidagi Til va adabiyot instituti oliy o‘quv yurti olimlari bilan hamkorlikda o‘zbek tilshunosligiga oid ishlar va o‘zbek tilini o‘qish-o‘qitish bilan bog‘liq barcha ishlarning 2000-yilgacha mo‘ljallangan har jihatlama programmasini ishlab chiqishga kirishdi. Bu programmaning har jihatdan mukammal bo‘lishi, shubhasiz, bu sohadagi ishlarimizning muvaffaqiyat bilan yakunlanishini ta’minlaydi.

Biz o‘zbek tilshunosligi oldida turgan ishlarni bajarish va respublikada til muammolarini hal etishda amal qilinishi lozim bo‘lgan asosiy vazifalar xususida mulohaza yuritdik.

Azim Hojiyev, filologiya fanlari doktori“Guliston” jurnali 1989-yil 8-son