Fotogalereya: “Tolibon” hukumat tepasiga kelganidan keyin Afg‘onistonda hayot qanchalik o‘zgardi?

Afg‘onistonda “Tolibon” harakati vakillari hokimiyat tepasiga kelganiga ham bir oydan oshdi. “RBK” nashri Afg‘onistonning toliblar hukumati boshqaruvi ostidagi hayoti haqidagi fotogalereyani taqdim etdi.

“Tolibon” avval 1996–2001-yillar davomida ham mamlakatni boshqargan. O‘shanda jangarilar musiqa chalish va tinglashni, tasviriy san’at bilan shug‘ullanishni, internetdan foydalanishni taqiqlagan. Ayollarning ishlashi va ta’lim olishi ham taqiqlangan, erkaklarning esa soqol olmasdan yurishiga ruxsat berilgandi. Ushbu tuzumga qarshi chiqqanlar ayovsiz jazolanar va hatto ommaviy qatl qilinardi. Toliblar bu safar hokimiyat boshqaruviga kelganda oxirgi 25 yil ichida keskin o‘zgarganliklarini ma’lum qildi, biroq mahalliy aholi vakillari o‘tmishdagi tuzum yana qaytayotganini aytgan.

Toliblar 15-avgustda Kobulga kirganidan keyin bankomatlar oldida turnaqator navbatlar kuzatildi, shaharda avtomobil tirbandliklari kuzatilgan — odamlar mamlakatdan chiqib ketishga harakat qilgandi. “Tolibon” mamlakatni boshqara boshlaganidan keyin oradan olti hafta o‘tgach, trafik bilan bog‘liq vaziyat keskin o‘zgargani yo‘q. Kobul hali ham transportda harakatlanish og‘ir bo‘lgan shaharlardan biri bo‘lib qolmoqda. Toliblar hukumat tepasiga kelgach, poytaxt va boshqa ma’muriy hududlarda, chegara yaqinida nazorat o‘tkazish nuqtalarini (postlar) o‘rnatdi. Afg‘onistonning O‘zbekiston bilan chegaradosh hududlarida jami 16 ta nazorat o‘tkazish punkti joylashtirilgan. Toliblar mamlakatdan kirib-chiqayotganlarning hujjatlarini tekshirib, ularning qayerdan kelgani va qayoqqa ketayotgani borasida savol-javob qilmoqda. Ayrim guvohlar nazorat o‘tkazish punktlarida toliblarning boshqa mamlakatlar hukumatlari bilan hamkorlik qilgan odamlarni aniqlashga urinayotgani haqida gapirgan.

Toliblar 2021-yilda Afg‘oniston hukumati tepasiga kelgach, mamlakatda benzinning narxi keskin oshdi. Global Petrol Prices servisi bergan axborotga ko‘ra, iyun oyi oxirida Afg‘onistonda bir litr benzin narxi, taxminan, 52 afg‘oniy (taxminan, 58 sent) bo‘lgan, endi yonilg‘ining bir litri Kobuldagi ayrim zapravkalarda 70 afg‘oniyga (taxminan, 76 sent) ko‘tarildi. Shaharda ko‘chalarda benzin sotadigan chayqovchilar soni ham ko‘paydi. Ular sotayotgan benzinning sifati pastroq, lekin bir litr yonilg‘ini 47–54 afg‘oniyga (taxminan, 53–60 sent) xarid qilish mumkin.

Afg‘oniston iqtisodiyotining holati ham yomonlashgan. 2017-yilda mamlakat aholisining 55 foizi qashshoqlik yoqasida edi, 2020-yilda umumiy aholi sonidan olingan kambag‘allar ulushi 72 foizga yetgan. 2022-yil o‘rtalariga borib, BMT taraqqiyot dasturining prognozlariga ko‘ra Afg‘onistonda aholining 97 foizi qashshoqlik chegarasiga tushib qolishi mumkin.

Ayni vaqtda mamlakatda aralash buyumlar sotiladigan bozorchalar ko‘paygan, ularda odamlar mebel, uy-ro‘zg‘or anjomlarini, ortiqcha har qanday buyumni pullamoqda. Hashamdor restoran va do‘konlar deyarli xaridorlarsiz qolgan, deya qayd etgan Al-Jazeera.

Dex Sabzdagi g‘isht korxonasidagi ishchilar ishlab chiqarish to‘xtab qolmagani, biroq mahsulotni sotib olish hajmi kamayib ketganini aytgan. Ushbu hududda bir oy davomida o‘rtacha 700 mingta, yarim yil davomida esa 4,2 million dona g‘isht ishlab chiqariladi. Bu kabi korxonalarda, asosan, yollanma ishchilar ishlashadi, ularning ayrimlari voyaga yetmagan bolalar, deya axborot bergan Associated Press. Bunday ishchilarning maoshi ishlab chiqarish hajmiga qarab belgilanadi. Nangarhor viloyatida ishchilarga kuniga 1000–1500 afg‘oniy (taxminan, 11–16 dollar) maosh beriladi.

Toliblar Afg‘onistonni o‘z qo‘l ostiga olganidan beri yuz va tanani yopib turadigan ayollar kiyimlari narxi ham qimmatlashgan. Jangarilarning avvalgi hukmronligi vaqtida ayollarning paranji yopinmay ko‘chaga chiqishi taqiqlangandi, ushbu qoidaga bo‘ysunmagan ayollar ommaviy ravishda toshbo‘ron qilib o‘ldirilardi. “Tolibon” avgust oyida yana hukumat tepasiga kelgach, harakat vakillari ayollarning hijob kiygan holda o‘qishi va ishlashiga ruxsat berilishini e’lon qildi. Shundan keyin an’anaviy ayollar liboslari narxlari 900 afg‘oniydan (10 dollar) 1,5 ming afg‘oniyga (17 dollar) yetdi.

Toliblarning va’da berganiga qaramay Hirot viloyatida yuqori sinf o‘quvchi qizlari uchun maktablar yopilgan, oliy ta’lim muassasalariga talaba qizlar va ayol o‘qituvchilar kiritilmayapti. Kobul ma’muriyati xodimlariga uyda qolish tavsiya qilingan. Kobul universitetida mafkuraviy o‘zgarishlar boshlangan — ayol o‘qituvchilarning yarmidan ko‘pi ishdan haydaldi yoki o‘z xohishi bilan ketganini e’lon qildi, deb yozgan The New York Times. Toliblar dastlab hukumat tarkibida ham ayollarga o‘rin ajratilishini va’da qilgandi, biroq keyinchalik ayollarning ishi farzandlarni dunyoga keltirish va islom arkonlari bo‘yicha ularni tarbiyalash ekanligi aytilgach, ushbu va’da quruq gap bo‘lganligi oydinlashdi.

Toliblar yetti yoshdan katta qizlar uchun maktablarning yopilgani vaqtinchalik holat ekanligi, o‘quvchi qizlarning ta’lim olishi uchun zarur sharoitlar tez fursatda yaratilishini va’da bergan, degan Afg‘onistondagi Save Children tashkiloti vakili Kristofer Nyamandi. Oxirgi 20 yil ichida mamlakatda maktablarga boradigan o‘quvchi qizlar soni keskin ko‘paygan va toliblar ushbu jarayonni to‘xtata olmaydi, degan Nyamandi. Tashkilot vakili Afg‘onistonda “Tolibon” vakillari ushbu masalada moslashuvchan siyosat olib borayotgani, biroq ayrim viloyatlarda ayollarning o‘qishi va ishlashiga qarshi chiqish holatlari kuzatilayotganini qayd etgan.

“Tolibon”ning avvalgi hukmronlik davrida Afg‘onistonda deyarli barcha sport turlari bilan shug‘ullanishi taqiqlab qo‘yilgandi, lekin 2000-yilda jangarilar kriket o‘yinlarini o‘tkazishga ruxsat bergan. Ushbu sport turi XIX asr oxirida britaniyaliklar tomonidan Afg‘onistonda ommalashtirilgan, 1995-yilda mamlakatda Kriket milliy federatsiyasi tuzilgan, oradan olti yil o‘tgach toliblar hukumati davrida ushbu federatsiya Xalqaro kriket kengashi a’zoligiga qabul qilingan. 3-sentabrda Kobulda toliblar hokimiyat tepasiga kelganidan keyin kriket bo‘yicha ilk uchrashuv o‘tkazildi. Tribunada 4 ming nafar muxlis o‘tirgan ushbu o‘yinni o‘yingohda tomoshabinlar qatorida birorta ham ayol kuzatmagan.

Toliblar kriket va boshqa sport turlari bo‘yicha erkaklar terma jamoalarning faoliyatiga ruxsat bergan, kriket bo‘yicha jamoaning noyabr oyida Avstraliya bilan uchrashuv o‘tkazishini ham qo‘llab-quvvatlagan. Ammo afg‘onistonlik ayollarning ommaviy tarzda kriket bilan va umuman, sport bilan shug‘ullanishi taqiqlangan. Bu haqda “Tolibon”ning madaniyat bo‘yicha kengashi sobiq rahbari Ahmadulloh Vosiq ma’lum qilgan. Uning so‘zlariga ko‘ra, sportning ushbu turida yuz va tananing boshqa a’zolari ochiq turadi, islom me’yorlari bo‘yicha esa nomahramlar nigohi ayollarga tushmasligi zarur.

Hozirda toliblar kriket o‘ynagan ayollarni izlamoqda, sportchilar esa ularning ta’qibidan yashirinishga majbur, deya xabar bergan BBC. Xalqaro kriket kengashi tashkilotga a’zo barcha mamlakatlarning ayollar terma jamoasi ham bo‘lishi talabini qo‘ygan, test uchrashuvlarida kengash a’zoligi talablarini bajargan jamoalar ishtirok etishi mumkin. Oqibatda Avstraliya Afg‘oniston bilan o‘yinni mamlakat hukumati ayollar sportiga bo‘lgan munosabatini qayta ko‘rib chiqquniga qadar vaqtincha boshqa muddatga qoldirdi. Afg‘oniston Kriket federatsiyasi rahbari Azizulloh Fazli toliblarning ayollarning mazkur sport turi bilan shug‘ullanishini rasman taqiqlash yoki ushbu qarorni o‘zgartirish borasida bir to‘xtamga kelmagani, dekabr oyida erkaklar terma jamoasining Avstraliya bilan o‘rtoqlik o‘yini o‘tkazishiga umid qilayotganini bildirgan.

Toliblar hukumat tepasiga qaytgach tashqi ko‘rinish bo‘yicha sport talablarini taqiqlash erkaklarga nisbatan ham tatbiq qilindi. Ular g‘arb uslubidagi liboslarni deyarli kiymay qo‘ydi, deya qayd etgan Al-Jazeera. Avval davlat xizmatchilari ham g‘arb uslubida kiyinardi, endi ular ham an’anaviy libos shalvor-kamzul, uzun ko‘ylak va shimda yura boshladi. “Tolibon” vakillarining o‘zi ham shunday uslubda kiyinadi, lekin yo‘llarda transport harakatini boshqaradigan, shuningdek, nazorat o‘tkazish punktlaridagi jangarilar moviy kamuflyaj maxsus kiyimida faoliyat olib boradi.

“Tolibon”ning erkaklarga nisbatan qat’iy qoidalari faqat kiyinishni o‘zgartirish bilan cheklanmadi. G‘ilmon viloyatida sartaroshlarga mijozlarning soqolini olish va ish vaqtida musiqa qo‘yish taqiqlandi, deya xabar bergan CNN. Kobuldagi eng katta salonlardan birining egasi ham faoliyatiga nisbatan shunday taqiqqa uchragan.

“Tolibon” Afg‘onistonda boshqaruvni o‘z nazoratiga olgach, minglab odamlar o‘z uylarini tark etgan, BMT bergan ma’lumotlarga ko‘ra ichki qochoqlar soni 550 ming nafarga yetgan. Iyul oyidan beri Kobul hamda boshqa katta shaharlarga kelayotgan afg‘onistonliklar ko‘payib bormoqda, qochoqlarning aksariyati G‘azni va Logar viloyatlaridan qochib kelmoqda, deya axborot bergan BMT. Ichki qochoqlar joylashtiriladigan lagerlarda plastik bo‘laklaridan ishlangan chodirlarda bir necha kishi yashashi mumkin. Bu joylarda ichimlik suvini topish juda qiyin, gigiyenik masalalarni ham hal etish mushkul. COVID-19 koronavirus pandemiyasi boshlanganidan beri Afg‘onistonda kasallik yuqtirib olish bilan bog‘liq 155 mingta holat kuzatilgan, 7,2 mingdan ziyod odam halok bo‘lgan, ammo real olib qaraganda ushbu raqamlar ichki qochoqlar lagerlaridagi muhit tufayli yana o‘sishi mumkin. Chodirlarda odamlardan ommaviy ravishda test olishning imkoni yo‘q.