2001-yilning 11-sentabri XXI asr ostonasidagi eng fojiali kun sifatida tarixga muhrlandi. Nyu-Yorkdagi ikki yirik savdo markazi quladi-yu, oilalar parokanda bo‘ldi, minglab bolalar yetimga aylandi, taqdirlar chalkashib ketdi. O‘sha voqeada ota-onasini yo‘qotgan o‘g‘il-qizlar bugun voyaga yetdi, yo‘lini topdi, lekin ko‘nglidagi jarohat har yilning 11-sentabrida qayta-qayta yangilanaveradi. The Guardian Amerika tarixidagi qonli terakt sabab qon-qarindoshi, yaqinlarini yo‘qotgan o‘g‘il-qizlarning (ularni “11-sentabr bolalari” deb atashadi) o‘tgan yigirma yillik armonlarini e’lon qildi.
Robin Higli sentabrni yomon ko‘radi. Bu oyda hammasi chappa aylanadi. Yilning boshqa payti quvnoq va ko‘tarinki kayfiyatda yursa-da, aynan shu oy ichiga chiroq yoqsa yorishmaydi, shashti pasayadi.
Nega shundayligini bilmasa-da, sentabrda doim g‘am-iztirobda qolaveradi. 11-sentabr fojiasiga 20 yil to‘larkan, bu yilgisi o‘tgan 19 tasidan-da yomonroq, og‘riqliroq o‘tishini biladi. Ommaviy axborot vositalari o‘sha mash’um kunni tinmay takrorlayveradi, vatanparvarlik tuyg‘ulari jo‘sh uradi, qizgina esa o‘tgan yillardagidan-da, ko‘proq diqqat markazida bo‘ladi.
“Umuman olganda, bularning hech birini jinim suymaydi. Ha, qatnashaman, 20 yil — bu katta gap. Lekin o‘zimni qanday his qilayotganimni kutadiganlar ham topiladi. Odamlar bu mitti, qayg‘usi zo‘r qizaloqning yuragi chil-chil singanini o‘zlaricha tusmollashadi. Ammo men qariyb 20 yoshdaman. Ulg‘ayyapman”, — deydi u.11-sentabr voqealari atrofida Robin Higleyning bo‘lishi juda og‘ir. Umrida bir bora ko‘rmagan otasi uchun qanday qayg‘ursin? Fojia ro‘y bergan joyda o‘zi bo‘lmagan esa-da, hayoti poyonigacha “11-sentabr bolasi” yorlig‘ini qanday ko‘tarib yursin?
2001-yilning 11-sentabrida qizning otasi Robert (ko‘pchilik Robbi deb ataydigan) Higli Jahon savdo markazining 92-qavati, janubiy qanotida joylashgan ishxonasiga ketgandi. Bu binoda atigi uch oy avval sug‘urta ma’muri bo‘lib ish boshlagan va aynan fojia kuni menejer bo‘lib faoliyatini davom ettirishi so‘ralgandi.
Shimoliy binoga tonggi 08:46 da hujum uyushtirilgach, Robbi rafiqasi Vikiga qo‘ng‘iroq qilib, qo‘shni binoda nimadir ro‘y bergani, lekin u bilan hammasi joyida ekanini aytadi. “Hozir ortimga qarasam, bu eng iztirobli, qisqa suhbat bo‘lgan ekan”, — deydi Viki Hagli.
Keyin nimalar ro‘y berganini anglashga Vikiga vaqt kerak bo‘ldi. Turmush o‘rtog‘i 12 nafar hamkasbiga evakuatsiyada ko‘maklashib, United Airlines 175 reysi soat 09:03 da janubiy qismga kelib urilgunicha, yonidagilarning eng oxirgisi birinchi qavatga liftda tushishigacha bosh-qosh bo‘ladi, o‘zi esa qochishga kechikadi. “Boshqaruvchiga xos yo‘lni tutib, uning o‘zi liftga chiqib jon saqlashni tanlamaydi, aksincha, hammaning sog‘-salomatligiga ishonch hosil qilishni xohlaydi”, — deydi Viki.
11-sentabr kuni Viki bevaga, 4 yashar qizi Amandani tarbiyalab, voyaga yetkazadigan yolg‘iz onaga aylanadi. Qornida esa hali tug‘ilmagan Robin bor edi.
Robin oradan yetti hafta o‘tib, 2001-yilning 3-noyabrida tug‘ilgunicha “11-sentabr bolasi” yorlig‘i tillarga tushib bo‘lgandi. Egizak binolar hujumi qurbonlarining yangi tug‘ilgan chaqaloqlari odamlarda shu qadar qiziqish uyg‘otadiki, ABC News hatto tug‘ruqxonada qizaloqning dunyoga kelishida hozir-u nozir bo‘ladi.
“Juda kulgili-ya. Onam dard bilan, to‘lg‘oq tutib kasalxonaga borsa-yu, ABC News uni kutib turgani ustidan chiqsa”, — deydi Robin.
Robin Higli terrorchilar Nyu-York, Vashington, Shanksvilli va Pensilvaniyaga hujum qilganda otalari o‘lib, ona qornida bo‘lgan 105 go‘dakning biri. “Favqulodda noyob klub” a’zosi sifatida u dunyoga keldi va o‘zi uchun allaqachon tuzib qo‘yilgan muhitda o‘sib-ulg‘aydi.
Otasi o‘lgan kuni u hayotida ulkan voqea sodir bo‘lganini bola tasavvuri bilan anglay boshladi, ammo buni qanday hazm qilishni bilmasdi. “11-sentabr nimaligini yaxshi bilar, biroq nimalarni his etishni hecham tushunolmasdim. Besh yashar qizaloq uchun murakkab savollar juda ko‘p berilardi”, — deydi u.
Viki boshi berk ko‘cha — ikki murg‘ak qizni ulg‘aytirish muammosi qarshisida ojiz turardi. Ularga nima ham desin?
“Birov birovga jo‘yali gap ham aytmadi”, — deydi u. “Dahshatli fojiada otasidan ayrilgan ikki yosh go‘dakni qanday voyaga yetkazish borasida bizga so‘zlab turguvchi durustroq qo‘llanmadan asar ham yo‘q edi”.
Robinning opasi Amanda bilan uncha murosasi to‘g‘ri kelmasdi. Ular qadrdon do‘st, sirdosh-u, 11-sentabr voqealari bo‘yicha ko‘rgan-bilganlari bir-biriga hadeganda to‘g‘ri kelavermasdi. Amandaning o‘shanda 4 yoshligi, Robinning hali dunyoga kelmagani ziddiyat va tushunmovchiliklarni o‘rtaga tashlardi.
“Ikkisining o‘rtasida rashkka o‘xshash tuyg‘u bor. Otasi o‘lgach, 11-sentabr yorlig‘ini olgan Robin OAVning nazariga tushdi, bu esa Amandani juda g‘azablantirdi. Robin ham rashkchilikda qolishmaydi. Amandaning otasi bilan o‘tkazgan to‘rt yili bor, singlisida esa yo‘q”, — deydi Viki.Har yilning 11-sentabrida Robin ko‘pchilikning diqqat markazida bo‘ladi. “Maktabdaligimda bu juda dahshatli o‘tardi. Hatto tanimagan odamlar ham oldimga kelib: ‘Hoy, ahvollar yaxshimi? Tuzukmisan?’ deganga o‘xshash gaplarni aytishardi. Go‘yo ulardan hamdardlik so‘rashimni va afsuslanib turishimni kutishardi”, — deydi Robin.
Ba’zi paytlar atrofdagilar uning big‘illab yig‘lashi yoki behad g‘am-g‘ussaga botishini xohlashi qizginani azoblar, yuragiga og‘riq solardi. “Ular holdan toyishimni xohlashadi. Har yili 11-sentabr sanasida, birinchi bino qulagan soat e’lon qilinganda, go‘yo bor voqea ko‘z oldimda gavdalanayotgandek harakat qilishim kerakdek”.
Bu yil Robin, Amanda va Viki ilk marta Ground Zero’da o‘tkaziladigan “9/11”ning rasmiy marosimida ishtirok etadi. Butun dunyo bo‘ylab tasvirga olish shu qadar ko‘pga cho‘zilganidan Viki “bu yilgisiga ham shunchaki chidab berish kerak” degan qarorga kelgan.
Robin sal tushkunlikda. Marosimning 20 yilligi o‘tkaziladigan sanadan yetti hafta o‘tib o‘zi ham 20 ga to‘ladi va 29 yoshga yaqinlashayotgani (otasi halok bo‘lgan yosh) haqida o‘ylay boshlaydi.
“Otam o‘lgandagi yoshga tobora yaqinlashyapman. 30 ga kirganimda otam qilmagan ishlarni qilmoqchiman, ya’ni bolamni bog‘chasiga o‘zim eltib qo‘yaman. Bu haqda o‘ylasangiz, juda chalkashib ketasiz”.11-sentabrning 105 go‘dagi (gohi bundanam ko‘p deyishadi) egizak binolar, Pentagon, Shanksvilldan uncha uzoqqa tushmagan United Airlines reysiga qilingan hujum oqibatida ota-onasini yo‘qotgan. Umumiy manzarada 3051 nafar bola yaqinlaridan ayrildi — 11-sentabr fojiasidagi sakkiz qurbondan yetti nafari otalar hissasiga to‘g‘ri keladi.
O‘tgan yigirma yilini Terri Sirs “11-sentabr bolalari” dunyosini to‘ldirishga bag‘ishladi. U hujumdan keyin tashkil etilgan “Seshanba bolalari” notijorat tashkiloti rahbari bo‘lib, ortda qolgan yetim bolalarni qo‘llab-quvvatlash, ta’minlashga bosh-qosh bo‘lib kelmoqda.
Marosim arafasida Sirs eski kadrlarni — xayriya tashkiloti dastlabki yillari bolalarni sayohatga olib chiqqan lavhalarni takroran tomosha qildi. Unga og‘ir botgani — yo‘qotishlarning ko‘pligi edi.
“Nyu-Jersida yoki Long Aylenddagi qirg‘oq bo‘yida tadbir uyushtirib o‘tirarkansiz, minglab bolalarning bari bir kunda ota-onasidan ayrilganiga o‘rtanib ketasiz. Bu shunchalik dahshatli yo‘qotishki... Bugungi manzaraga qarasangiz ham, bari og‘riqli, izi o‘chmagan”.
Sirs yillar bo‘yi bolalar orasida ko‘rgan-bilganlarini bo‘lishishga harakat qildi. 11-sentabr fojiasining eng yomon tarafi — sen undan ming urinib qochma, baribir, ta’qibidan qutulolmaysan.
“Har kuni yangiliklarda shu gap bo‘lardi. Darsdan kelib, shunchaki televizorni yoqsang, qulab tushayotgan binolar tasviri yana qalqib chiqaverardi. Shu zayl, 11-sentabr bolalarining ayanchli hikoyalari uzoq yillar omma oldida qayta-qayta qo‘yilaverdi”.
Sirs ham xuddi Robin Higlidek, boshqalarning zulmi, sendan nimalar kutilishini ta’kidladi. “11-sentabr bolalari”ning juda ko‘pi yillar bo‘yi o‘zlari bilan o‘zlari qolishga urinishayotganini aytardi”, — deydi Sirs. “Birortasi endi ish boshlab, yangi jamoaga qo‘shilsa, kimdir to‘ppa-to‘g‘ri kelib: ‘Eshitdim, otangizni yo‘qotgan ekansiz-a!’ desa juda xafa bo‘lishar, ko‘ngli cho‘kardi. Chunki ularning ko‘pi achinishlarini emas, shunchaki oddiy odamlardek hayot kechirishni istashardi”.
Mayk Fridman 11-sentabr voqeasi bolalar ustiga qanday soya solganini juda yaxshi biladi. U va egizagi Den otalari o‘lgani kuni 11 ni to‘ldirishgandi.
“11-sentabr maxsus kun bilan bog‘liq yagona fojia. Shuning uchun hech birimiz unutolmaymiz. Voqea yangiliklar, televizor, internetda tinimsiz aylanadi. Sen esa bundan sira qutulolmaysan. 11-sentabr haftasi yaqinlashgani sari o‘zimni boshqacha sezaman, avvalgidek bo‘lolmayman negadir”, — deydi Mayk.
Jahon savdo markaziga qilingan hujumdan oldin aka-ukalarning bino bilan aloqador bog‘liqliklari bor edi. Bu egizaklarning juda antiqa tomoni — bo‘yi bilan bog‘liq bo‘lib, Mayk 2 metr-u 10 santimetr, Den esa 2 metr-u 5 santimetrga yetardi.
Yillar bo‘yi ikkisi o‘qituvchilarniyam qo‘shganda, sinfda eng baland o‘quvchi edi va bu ularga hurmatga to‘la taxallusni ham keltirgandi. Nomni mashhur basketbol yulduzi Mejik Jonson (bolalar sportchini onalarining ish bilan bog‘liq bir tadbirida uchratib qolishgandi): “Ikki egizak binoga omad yor bo‘lsin!” deb dastxat yozib berganida qo‘ygandi.
Taxallus yopishdi-qo‘ydi. Ancha yillar avval 44 ga kirgan, aksiyalar sotadigan otalari xuddi shu kuni ishga jo‘nab, binoning shimoliy tarafidagi 92-qavatda halok bo‘lgan imoratdek Mayk bilan Den bugun haqiqiy egizak minoralarga aylandi.
Robin Hagli va egizaklar o‘rtasidagi tajribada juda katta farq bor. Qizginadan farqli o‘laroq, aka-uka o‘sha kuni voqealar soyasida hozir bo‘lishgan. Ikkisini maktab ma’muriyati shoshilinch chaqirtirib, otalari ishlaydigan binoga samolyot kelib urilgani, lekin xavotirlanishga hojat yo‘qligi, otalari sog‘-salomatligini aytadi.
Ular kunning qolgan qismini go‘yo hech qanday hodisa ro‘y bermagandek o‘tkazadi. Qo‘shnining hovlisida o‘ynab-kulishgani, hovuzda cho‘milib, qo‘rada pishirilgan go‘shtdan rohatlanishganini eslashadi.
Lekin hammasi ertasiga, onalari Liza Fridman Klark ikkisini o‘tirg‘izib: “Bolalar, otangiz qaytib keladi deb o‘ylamayman” deyishi bilan barham topadi.
11-sentabr bolalari orasida aloqadorlik yo‘q emas. Robinga o‘xshab egizaklar ham uzoq yillar otalariga nima bo‘lganini bilish payida yuradi. Liza esa eng og‘riqli, yurakni o‘rtaydigan tafsilotlarni o‘g‘illari voyaga yetib, mohiyatni tushungunlaricha tish yorib aytmaydi.
Shuning uchunmi, ikkisi ham binoning shimoliy qismi yiqitilmagunicha otalari sog‘-salomat bo‘lgani, onalari Liza aytganidek, “havo yetarlicha edi” deb ulg‘aydi. Den esa voyaga yetgunicha 92-qavat mutlaqo xavfsiz, voqealar tugagunicha sokin joy bo‘lgan degan tasavvurda edi.
Egizaklar 20 ni to‘ldirganda onalari bor haqiqatni aytib beradi. “Onamiz bizga otamning bir yarim soat yerga qapishib, do‘zaxda qolib ketganini aytdi. Onam qo‘ng‘iroq qilganida otam tinmay yo‘talayotgan ekan. Ichkarida tutun, devorlar qulayotgan, zinapoyalar yaroqsiz, odamlar qiy-chuv ko‘targan va binodan tashqariga sakrayotgan bo‘lgan. Bularni eshitish azob”.
11-sentabr bolalarning barchasi yillar bo‘yi shunday xotiralar bilan kurashdi. Fridmanlarga bolalar terapevti alamli og‘riqlardan o‘tib olishda yordam berdi.
Robin bolaligida bir necha marta paranoya (kamdan kam uchraydigan ruhiy kasallik)dan qiynaldi. Onasidan ajralib qolish o‘yidan siqilar, kinoteatrga kirgudek bo‘lsa ham, kimdir binoni tekshirib, xavfsiz degandan keyingina ko‘ngli joyiga tushardi.
“Otamning bir kuni ishga ketib, sira qaytib kelmaganini bilib ulg‘aydim. Bu esa meni har qanday joyga borishdan qo‘rqitadi”.
Xotiralar, yodgorliklar vafot etgan otalari bilan mustahkamroq aloqa o‘rnatishda ularga yordam berdi. Oregonlik bir kishi Endryuning eski-tuski ko‘ylaklari, kollejdagi libosidan egizaklarga ko‘rpa tikib bergan, Den esa otasining golf tayog‘ini Long Aylenddagi klubda saqlaydi.
Robinda somon tiqilgan pushti quyoncha o‘yinchog‘i bor. Otasi tug‘ilajak farzandi qizligini bilgach, rafiqasi Viki bilan sotib olgan ekan. O‘yinchoq uni yillar bo‘yi yupantirdi, achchig‘i chiqqanda jahlini bosishga yordamlashdi. Otasi esa uning kimligini ham bilolmadi.
“Anchagacha otam mening kimligimni bilolmay ketganidan qiynaldim. Lekin mening qiz farzandligimni bilgan. Menga deb o‘yinchoq olganining o‘ziyoq sal taskin beradi. U mening kimligimni bilgan. Meni o‘ylab quvongan”.11-sentabr bolalarining kutilmagan quvonchli onlari ham bo‘ladi. 2011-yilning mayida Usoma bin Lodinning o‘ldirilishi hech biriga teng kelmagan. Robin oilasi bilan opasi Amandaning 14 ga kirganini nishonlayotgan payt uning Pokistonda AQSh “Dengiz mushuklari” (US Navy Seal)ning olti guruhi tomonidan o‘ldirilgani e’lon qilinadi. “Biz buni shokoladli tort bilan nishonladik. Yangilik haqiqatda quvonchli edi”, – deydi u.
Yillar o‘tgani sayin Robin sira ko‘rmagan otasiga nisbatan hurmati oshib borardi. Bolaligida otasining shamoyili shunchaki suratlari orasida turardi, endi esa uning tasavvurida to‘liq inson gavdalanib ulgurgan.
Agar jamiki hodisotlarni hisobga olsak, Robin 11-sentabr bolasidan qanday qilib mustaqil kuchli ayolga aylanganidan hayron qoladi. “Ba’zan o‘zimga qarshi shuncha to‘siq ro‘parasida qay tariqa yaxshi tomonga o‘zgara oldim, deb hayron bo‘laman”, — deydi u.
Uning bor-yo‘g‘i ikki armoni bor. Otasi uning naqadar ochilib-sochilib borayotganini ko‘rishini xohlaydi. “O‘zimdan nechog‘lik faxrlanishimni otam ko‘rishini istardim”, — deydi.
Boshqa armoni 11-sentabr voqeasi bilan bog‘liq. Gohi otasi o‘z hayotini qurbon qilish evaziga boshqalar jonini saqlab qolgani haqida o‘ylaydi. “U qahramon va bu ishini qadrlayman. Lekin meni g‘ussaga cho‘mdiradigan daqiqalar bor — nega otam o‘sha liftga o‘ziyam chiqa qolmadi?”, — deydi u.
Izoh (0)