Toshkentga kelgan mehmon ish-yumushini bitirgach, vaqti qolsa, poytaxt ko‘chalari, diqqatga sazovor joylarni aylangisi keladi. Agar san’at shinavandasi bo‘lsa, teatr, muzeyga yo‘l oladi. Bir kuni Alisher Navoiy metro bekatida poyezd kelishini kutib o‘tirarkanman, yoshi elliklardan oshgan, ikki qo‘lida to‘la yo‘lxalta ko‘targan amakining bekat noziridan devorlardagi bo‘rtma suratlarni kim, qachon chizganini so‘rab-surishtirayotgani quloqqa chalindi. Nima derkin, deb nozirga tikildim. “Shu... bir rassom-da. Metro ochilgan yillari-da” dedi xushlamay yo bilmasligini shunday xaspo‘shladi-qo‘ydi. Amaki yana og‘iz juftladi-yu, lekin indamadi. Bo‘rtma suvratlarga tikilganicha qotdi-qoldi...
Atrofga qarasam, hammayam metro bekati devorlaridagi bezaklarga ahamiyat beravermas, yo‘nalish poyezdni kutish bilan “band” bo‘larkan. Vaqtini topib, soatlab tomosha qiladigan, monumental suvratlar muallifi kimligi bilan astoydil qiziqadigan yo‘lovchi kam ekan. Bu tabiiy. Ajablanish ham noo‘rin. Har kuni qayergadir shoshib ketayotganingda kimning nima chizgani, metroning qanday bezatilgani qiziq emasdek. Lekin buning ortida butun boshli umr, sermashaqqat yillar yotgani... sal o‘qib-o‘rganishga chaqiradi. Eng qizig‘i, O‘zbekiston xalq rassomi Chingiz Ahmarovning bunday asarlari poytaxt bo‘ylab “sochilib” yotibdi. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbek Davlat akademik katta teatri, Adabiyot muzeyi, Amaliy san’at muzeyi, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti, San’atshunoslik instituti devorlaridagi suratlar misol bunga.
Mustaqillikdan oldin Chingiz aka uchun uy-muzey qurishni o‘sha paytdagi rassomlar uyushmasi ko‘rib chiqayotgandi. Hov, manavi tarafdagi hovli o‘rnida qurilishi kerak edi, — deya eslaydi rassomning shogirdi Sodiq Rahmonov. — Ming afsus, yaxshi niyat niyatligicha qoldi. Chingiz aka olamdan o‘tgach, u kishining xotirasini abadiylashtirish uchun hokimiyatga kerakli hujjatlarni yig‘ib bergandim. Lekin, mana, hech qanday javob bo‘lmadi shu choqqacha.
Otaning xastaligi va yana ayrim katta-kichik ko‘ngilsizliklar ortidan Troiskdagi tug‘ilib-o‘sgan hovli-joyini tashlab, O‘zbekistonda qo‘nim topgan Ahmarovlar oilasi taqdiri vaqt o‘tib shu zaminga mahkam bog‘lanadi. Serfarzand Abdurahmon otaning boshqa bolalari orasida boshini kitobdan ko‘tarmaydigan Chingizi boshqacha chiqadi. Ziyoli otaning Arabiston, Turkiya, Misr, Turkistonga qilgan safarlaridan qaytishda sandiq to‘la kitob keltirishlari o‘g‘illar orasida shunisining kelajagiga katta ta’sir qiladi.
“Bolaligimda otamning ko‘p, juda ko‘p kitob keltirishi va ularning barini yutoqib o‘qiganlarim rassomlikka havasni uyg‘otgan”, — degan ekan rassom shogirdlariga.
Otaning har gal dasturxon tegrasida ahli oilasiga ko‘rgan-kechirganlari, mahobatli imoratlar, ulkan inshootlar haqida to‘lib-toshib hikoya qilishi yosh Chingizning butun shuuri, xayolini chirmab oladi. Xonadondagi nodir kitoblar jam kutubxona, qo‘lyozma asarlar to‘la tokchalar, sandiqlarda saqlanadigan suratli kitoblar — hammasi bo‘lg‘usi rang-tasvir ustasining aqlini peshlaydi.
1927-yili mamlakatdagi notinchlik ortidan Abdurahmon hoji uyi, kutubxonasini sotib, oilasi bilan Qarshi shahriga yo‘l oladi. O‘g‘li Chingiz esa Perm rassomlik maktabiga kirgani uchun Rossiyada qoladi. Yozgi ta’tilda uydagilarni yo‘qlash bahonasida Qarshiga borib, yo‘l-yo‘lakay Samarqandga ham kiradi-yu, ertakmonand shahar go‘zalliklarini ko‘rib hayratini yashirolmaydi. Sharqning g‘ala-g‘ovur, sershovqin hayoti, bozor-u choyxonasi, imoratlaridagi yorqin bezaklar, naqshinkor shiftlar o‘smir tasavvurini ostin-ustun qiladi. Vaqt o‘tib san’at olamida dadil qadam qo‘yishni o‘rgangan rassom: “Rassomchilik maktabi menga san’atning asosini o‘rgatdi, hayotga yo‘llanma berdi. Ammo haqiqiy rassom bo‘lib shakllanishimga Samarqand sababchi bo‘ldi”, degan ekan.
Rassomchilikka o‘qiyotgan yillari Qarshida bosiladigan “Yangi yo‘l” jurnaliga bir nechta ishini yuborgan yosh rassom oradan ancha vaqt o‘tsa ham tahririyatdan tayinli gap eshitmaydi – na suratlar chop etiladi, na rad javobi beriladi. Yillar o‘tib, Toshkentda muqim yashayotganida jurnal tahririyatiga yo‘li tushgan rassom Usto Mo‘min (Aleksandr Nikolayev — jurnalning bosh rassomi)dan nega ishlari nashr etilmaganini so‘raydi.
Usto Mo‘min sal xijolat bo‘lib:
— Bilasanmi, Chingiz, men bunday suvratni yosh bir bola chiza olishiga shubhalandim. Uni qandaydir usta rassomdan ko‘chirilgan nusxa deb o‘ylabman... — deydi.
1930-yili o‘qishini tamomlab, Chingiz Ahmarov Qarshiga qaytadi. Uydagilari Samarqandga ko‘chish taraddisida yurganiga bu imkoniyat yo‘l boshida turgan ijodkorga juda qo‘l keladi. Sharqona rang-tasvir usuli, yo‘nalish va an’analarini o‘rganish uchun bu chinakam tole. O‘sha yillari Samarqand san’at maktablari orasida yetakchi edi. Mahalliy hunarmand, kulol-u zargarlarning butun bir sulolasi atrofga dong taratib, amaliy san’at an’analarini mahkam saqlab kelardilar. Nafaqat Markaziy Osiyo, yana Rossiya va boshqa o‘lkalardan kelgan yosh rassomlar aynan Samarqand rassomlik maktabida nom chiqargan. P.Benkov, V.Yeremyan, N. Kashina, O.Tatevosyan shular jumlasidan.
Chingiz Ahmarovning mahobatli rang-tasvir yo‘nalishida yirik asarlar yaratishi Toshkentdagi qurilish-tiklash ishlari bilan bog‘liq. Ikkinchi jahon urushidan avval qurilishi boshlanib, keyinchalik jarayon to‘xtab, urushning oxirgi yillari bitkazilgan Alisher Navoiy nomidagi Davlat akademik katta teatri zallaridan biridagi — Hazrat Navoiy “Xamsa”si qahramonlari tasvirlangan suratlar Chingiz Ahmarovning yo‘lini ochib bergan asarlardan.
Chingiz aka O‘rta Osiyo rassomlari orasidan birinchi bo‘lib devorga suvrat chizgan ijodkor, — deydi Sodiq Rahmonov. — O‘sha paytda Moskvada aspiranturada o‘qirdilar. Teatrni qurgan me’mor-muhandis Aleksey Shusev teatrni mahorat bilan bezaydigan rassom bo‘lmasa kerak, “bu yerdagilarning kuchi yetmaydi”, deb do‘sti Grabarga telefon qilib, Navoiy ijodi, lirikasini tushunadigan rassomni topib berishini so‘raydi. Grabar esa Chingiz akani tavsiya qiladi. Shusev boshida shubhalanadi. Lekin Chingiz akaning bilimi, mahoratini ko‘rib, gumonlari tarqaydi. Ikkisi hammaslahat bo‘lib ishni tugatishadi. Hukumat Chingiz akani munosib taqdirlaydi. Ammo ayrim mahalliy rassomlar norozi kayfiyatda Moskvaga xat yozishadi. “Chingiz Ahmarov feodal san’atini targ‘ib qilmoqda”, deb. Qatag‘on siyosati ayni avjiga chiqqan kunlarga to‘g‘ri keladi bu. Lekin o‘sha chaquv xati yetib bormaydi, shekilli, Chingiz akaga hech qanday bosim, tazyiq bo‘lmaydi.Teatr devorlaridagi suratlar haqiqatda ulkan iste’dod, nodir qobiliyat egasi mo‘yqalamidan chiqqan. Oradan yetmish yildan ortiq vaqt o‘tsa ham necha-necha avlodni hayratlantirib, qanchadan qancha yoshning tanloviga ta’sir qilgan. To‘rt doston — “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Saddi Iskandariy”, “Sab’ai sayyor” voqealari tasvirlangan devoriy suratlar oldidan shunchaki o‘tib ketilmaydi. Chetroqdagi kursilarda soatlab tomosha qilishga arziydi.
Yo‘q, bu sal noto‘g‘ri fikr. Toshkentda bir muddat yashagach, Chingiz aka Shamsiro‘y opa Hasanova (o‘zbeklar orasida birinchi rassom ayol)ga uylanadilar. Opa haqiqatda go‘zal, behad chiroyli ayol edilar. Har qaysi rassom qarshisidagi (ayniqsa, rafiqasi bo‘lsa) suluv ayoldan nimadir ko‘chiradi, asarlarining qaysidir qismini uning yordamida to‘ldiradi. “Yetti go‘zal” uchun, menimcha, butun o‘zbek qiz-ayollari prototip qilib olingan. Faqat Shamsiro‘y opa emas. Afsuski, ularning baxtli turmushi uzoq davom etmaydi. Shamsiro‘y opa ancha yillardan beri bir xastalikdan qiynalardilar. Opa vafot etgach, Chingiz aka qayta uylanmadilar. “Qisqa muddat bo‘lsa ham hayot nimaligini bildim, endi umrimni san’atga, ishimga bag‘ishlayman”, deb toq o‘tdilar.
Biroq xotiranomalarida rassomning o‘zi: “Men Shamsiro‘yning qator portretlarini ishlab ko‘rganman. Alisher Navoiy nomidagi teatrga tasvir etganim obrazlarning barchasida Shamsiro‘ydan ilhom olganman, desam mubolag‘a bo‘lmaydi. Biroq shulardan eng muvaffaqiyatlisi, 1943—44-yillarda sevib tasvir etganim — “Shirin” asarim deb hisoblayman. Bu rasmda Shamsiro‘y qiyofasi o‘ychan, go‘zal obraz siymosiga mos tushganidan tashqari, Shirinning qandaydir kelgusidagi baxtsizligidan ham darak berib turganday” deb yozadi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin Chingiz Ahmarov o‘z yo‘nalishi, yo‘lini belgilab olishga astoydil kirishadi va monumental rang-tasvir, portret janri qolganlaridan ustun keladi. Birin-ketin “Alpomish va Oybarchin”, “Shirin”, “Qizlar”, “Mukarrama Turg‘unboyeva portreti”, “Ganalik qiz”, “Afrikalik”, “Rassom Rashid Temirov portreti”, “A’lochi Zotova portreti”, “Zulmatdagi ziyo”, “Shoira Zulfiya portreti”, “Raqqosa”, Alisher Navoiy lirikasiga bag‘ishlangan rasmlar, “Mushoira”, “Behzod huzurida” kabi rang-barang mavzudagi asarlar chiziladi.
Ayollar portreti, qiyofasi, so‘lim nigohini chizishda Chingiz Ahmarovga teng kelguligi yo‘q, menimcha. Bejiz “Sharq ayollarining ritsari” deb alqashmagan-ov. Murakkab va nafis qiyofalarda tasvirlangan qiz-juvonlar ertaklardagi parini eslatadi, lekin aksari go‘yo zaminda, odamlar orasida yurgandek. Buniyam sababini izlasam, ayol obrazini gavdalantirishda rassom nafaqat, sharq manbalarini, yana zamondoshlarining turfa qiyofalarini sinchiklab kuzatgani, yillar bo‘yi nazardan qochirmagani ravshanlashdi. “Studentlar” va “Ayol portreti”, Indoneziya, Sharqiy Afrika safarida chizilgan suratlar, “Surmaxon” kabilarni bunga dalil qilib ko‘rsatishdi.
Miniatyura san’ati nafosatini devorlarga muhrlagan, o‘ndan ziyod imoratlarni shu yo‘nalishda bezagan rassom bir gal:
“Men hech qachon asarlarimni miniatyurada yaratishni maqsad qilmaganman. Men uni butun qalbim bilan sevaman, xolos. Benazir san’at maktabini yaratgan taniqli miniatyurachilarning asarlarini astoydil o‘rganaman. Bunda tasvirlangan voqealarning hayotiyligi, odamlar, tabiatning go‘zalligi, ranglarning hayratlanarli uyg‘unligi, rassom his-tuyg‘ularining samimiyligi meni quvontiradi. Bu men uchun bitmas-tuganmas boylik, ilhomim, maktabim. Men uchun bu Italiyaning buyuk rassomlari Jotto va Mazachcho san’atiga tengdir” deb aytgan.Kamoliddin Behzod davrida eng yuqori cho‘qqisiga chiqqan miniatyura san’ati vaqt o‘tib Chingiz Ahmarov maktabida devorga ko‘chdi va o‘rni, shuhratini topa oldi.
Chingiz akam Moskvadagi katta-katta obyektlarni bezashga qatnashib yuradilar, — eslaydi shogirdi Sodiq Rahmonov. — Qozondagi opera va balet teatri bilan vokzalni bezaydilar. 1960—61-yillari yana Toshkentga chaqirishadi. Qurilishlar avjida edi o‘shanda. Adabiyotshunos Hamid Sulaymonov Alisher Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyidagi bitta zalni o‘zingiz bezab bering, deb iltimos qiladi. Mana, o‘sha devoriy asar hozirgacha yaxshi saqlangan. Alisher Navoiy lirikasiga bag‘ishlangan zalning bir tarafini to‘lig‘icha Chingiz aka bezab berdilar.
Chingiz Ahmarov tasviriy san’atni adabiyot bilan bog‘lagan ijodkor. Folklormi yo badiiy adabiyotmi — san’atga begona emas. Ramzlarning tili bitta. Chingiz Ahmarov o‘tgan asrning 60-yillaridan umrining oxirigacha umrini ham san’atga, ham adabiyotga sarflagan. Adabiyot muzeyining Lirika zalidagi suratni chizishda, birinchi navbatda, Navoiyni tushunish kerak. Navoiyni hammayam tushunavermaydi. Rasm bilan ifodalab berish juda murakkab jarayon. Tasviriy san’atni adabiyotga yaqinlashtirishda Chingiz Ahmarovning xizmati katta. To‘g‘ri, boshqa rassomlarda ham bu borada tajriba, yo‘nalish bor, lekin Chingiz Ahmarovda bu yaxlit. Metrodagi bo‘ladimi yoki muzeylardagi ishlar — hammasida, bevosita adabiyot bilan bog‘liqlikni ko‘rish mumkin. Chingiz Ahmarov shaxsi, ijodi, nazarimda, yetarli darajada o‘rganilmadi. Alohida albomlar, kitoblar chiqarish kerak. Butun boshli davrni aynan shu kishi boshlab bergan. Tasviriy san’at bilan adabiyotdagi uyg‘unlikni topa olgan.Jabbor Eshonqul,Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyi direktori
Rassomning eng mashhur asarlaridan “Yetti go‘zal”ning chinni laganga tushirilgan nusxasi Amaliy san’at muzeyidan joy topgan. “Sab’ai sayyor” dostonidagi yetti o‘lka go‘zali Chingiz Ahmarov talqinida chinakam pariga aylangan. Sharq ayolining bor jozibasi, latofati, hayo, nafosati, viqorini bu qadar tabiiy, iymanayotgan navniholdek tasvirlash haqiqiy iste’dodning qo‘lidan keladi faqat.
Umri davomida ijod va pedagoglik faoliyatini birlashtirgan Chingiz Ahmarov bir qancha shogirdlarining hayotda yo‘li, maqsadini topishga, orzulari ushalishga sababchi bo‘lgan. Talabaga buyruqlarni bajaruvchi tolib emas, shaxs deb qarashga odatlangan rassom davomchilarining turmush tarzi, ro‘zg‘ori, kam-ko‘sti haqida ham astoydil qayg‘urgan ekan. Mabodo, biror yigit-qiz stipendiyasini yetkazolmay, tang ahvolga tushib qolganini eshitsa, uni uyiga chaqirib, bo‘yoq, cho‘tka va kerakli asbob-uskunani badastir qilgan, oilaviy sharoiti, ahvoli haqida qiziqib, goh oshkora, goh yashirin ko‘mak bergan ekan.
Chingiz aka milliy qadriyatlar, urf-odatlar, tarixni chuqur biladigan inson edilar, — deydi Sodiq Rahmonov. — Shogirdlariga g‘amxo‘rlikda otadan o‘zib ketardilar. Menga ham “Shu yerga kelib ishla, ustaxonamda bo‘lsang, ko‘nglim xotirjam tortadi. Nima kaming bo‘lsa, menga ayt” derdilar. Boshida unamay yurdim, anchagacha aniq javob bermadim. Keyin kelib ishlaydigan bo‘ldim. Hozir shu yerdaman. Xotiralarga ko‘milib ishlayman.
Foto: “Daryo” / Dilruh Isomiddinova
Rejissor Latif Fayziyevning “Ulug‘bek yulduzi” filmi dekoratsiyalari, tarixiy liboslar yaratilishida rassomning xizmatlari katta. “Film yaratilishida Chingiz akaning ham hissasi bor. U kishining maslahat-tavsiyasi bilan, bilmadim, bunday asarni nihoyalay olmasdim, shekilli”, — degandi bir gal rejissor.
Bugun O‘zbekiston davlat san’at muzeyida rassomning “O‘zbekcha raqs” deb nomlangan triptixi osig‘liq turadi. Xorazm, Buxoro, Toshkent—Farg‘ona raqslari aks etgan suratdan tashqari muzeyda Chingiz Ahmarovning 40 ortiq rangtasvir va 400 ga yaqin grafik asarlari saqlanadi.
San’at muzeyida juda ko‘p asarlari bor. Ming afsus, ekspozitsiyalar almashtirib turilmaydi, — deydi Sodiq Rahmonov. — Maslahat beramiz, lekin foydasi bo‘lmayapti. Xalq ham bahramand bo‘lishga haqqi bor.
Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining eski binosidagi manzara esa ko‘ngilga botadi. Devordagi san’at asarining bir tarafi restavratsiya uchun nomiga (polietilen bilan) yopib qo‘yilgan-u, bir tomoni yangi lift o‘rnatish payti o‘yilib qolgan. Lekin shu choqqacha na o‘yilgan joy tuzatilgan, na boshqa qismlardagi darzlariga e’tibor berilgan. San’atni tushunmasak ham uni avaylab-asrashimiz kerakligi, moddiy-ma’naviy yodgorliklarning ushoqdek zarrasi ham butun dunyoda ko‘zga to‘tiyo qilinishini qachon tushunib yetishimiz mumkinligini bilmayman, ochig‘i. Ko‘p qavatli uylarning mozaikasini avaylab-asrashga urinayotgan payt xalq rassomi qalamiga mansub durdonani avaylamaslik — nodonning ishi.
Oxirgi manzilni zo‘rg‘a topdik. O‘zFAning San’atshunoslik institutida Chingiz Ahmarovning to‘rt malak siymosi akslangan suratlari borligini eshitiboq, manzilini daraklasak, ko‘pchilik bilmas ekan. Oxiri, izlab-izlab topgach, institut binosi maxsus qo‘riqlanadigan imoratlar orasida joylashgani ma’lum bo‘ldi.
Toshkent bo‘ylab kezarkansiz, eng diqqatga sazovor joylarda — muzey, teatr, institutlar binosida Chingiz Ahmarovning nodir, zamon dolg‘alariga dosh berib kelayotgan asarlari manaman deb turibdi. Har kuni foydalanadigan metro bekati, oyda yilda (esga kelsa, ko‘ngil tortsa, albatta) bir tushadiganimiz teatr zallari, kamdan kam boradigan muzeylar devori, foyelarida saqlanayotgan buyuk rassomning (kimdir buzib, savdo markazi qurishni mo‘ljallamasa agar) asrlarga teng imzosi — asarlari xalq boyligiga aylangan allaqachon. Uni asrab-avaylash, avlodlarga ham yetkazish har qaysi vijdoni uyg‘oqning vazifasi. Ehtimol, siz-u bizga “begona” bu asarlar kelajakda minglab, millionlab taqdirlarning yo‘lini yoritar, hech qursa, dunyoqarashiga zarra nur qo‘shar...
Charos Nizomiddinova tayyorladi.
Izoh (0)