29-avgust kuni Vengriya xalqi xotirasida unutilmas sana hisoblanadi. 1526-yilning shu kunida bo‘lib o‘tgan muhorabadan so‘ng Vengriya Yevropaning katta va qudratli davlatidan, uncha katta bo‘lmagan, harbiy va siyosiy qudrati past davlatga aylandi. “Daryo” kolumnisti Muhammadqodir Sobirov usmonlilarning Bolqonda erishgan eng muhim g‘alabalaridan biri — Mohach jangi haqida hikoya qiladi.
Mohach jangini Vengriya tarixidagi eng dramatik va muhim voqea deb aytish mumkin. Qudratli sulton Sulaymon oldida tiz cho‘kishdan bosh tortgan qirol Layosh II, ulkan Usmoniylar saltanati bilan teng bo‘lmagan urushga kiradi. Tobora kuchsizlanib borayotgan Vengriya qirolligi Usmoniylarga qarshi turish uchun Yevropadan o‘ziga ittifoqdosh topa olmaydi va sulton Sulaymonning ulkan qo‘shini bilan yolg‘iz kurashishga majbur bo‘ladi. 1521-yilda boshlangan urush harakatlarining hal qiluvchi jangi Vengriya janubidagi Mohach tekisliklarida bo‘lib o‘tadi. Shu yerda venger qo‘shini turk armiyasi bilan to‘qnashadi.
Jangdan oldingi vaziyat haqida
Dastlab e’tiborimizni XVI asrning ikkinchi choragida Yevropa va Yaqin Sharqdagi ahvolga qaratsak. Qit’aning kuchli davlatlari hisoblanuvchi Ispaniya va Fransiya Italiyadagi mojarolar bilan band edi — Appenin yarimoroling boy yerlarini raqibga jangsiz topshirish mumkin emasdi. Nemis davlatlari esa dehqonlar qo‘zg‘oloni hamda diniy ixtiloflar sabab qarama-qarshiliklar va kurashlar ichida qolgandi. Sharqiy Yevropa ham notinch bo‘lib, to‘xtovsiz qo‘zg‘olonlardan tashqari, mintaqada Polsha, Avstriya va Vengriya o‘rtasida keskin kurash ketayotgandi.Bu paytda Yaqin Sharqning asosiy davlati bo‘lmish Usmoniylar saltanati esa aksincha, o‘z qudratining cho‘qqisiga chiqqandi. Sulton Salim I (1512—1520-yillar) hukmronligi davrida turklar nazorati ostidagi hudud ikki baravar ko‘paydi. Sulton sharq va janubdagi ulkan hududlar — butun Kichik Osiyo, Iroqning katta qismi, Kavkazorti, Falastin, Hijoz, Misr hamda Mesopotamiyani o‘z imperiyasi tarkibiga kiritdi.
1520-yilda sulton Salim I vafot etgach, Istanbul taxtiga uning 26 yoshli o‘g‘li Sulaymon o‘tirdi. Yosh sultonga qudratli va zamonaviy armiyaga ega ulkan davlat meros qoldi. Sulaymon iqtidorli siyosatchi bo‘lib, taxtga kelishi bilan darhol g‘arbdagi qo‘shnilar: Avstriya, Vengriya va Moldova bilan munosabatlarga e’tibor qaratdi.
Vengriya qirolligidagi siyosiy ahvol
1520-yil boshlariga kelib Usmoniylar saltanatining Yevropadagi chegaralarida mustaqil va kuchli davlat sifatida faqat Vengriya qirolligi qoladi. Ammo XV asr oxirigacha Yevropaning eng qudratli davlatlaridan bo‘lgan Vengriya qirolligi Usmoniylar bilan boshlanajak urush arafasida tanazzulga yuz tutadi.
Qirol Matyash Hunyadi (1458—1490-yillar) davrida Vengriyada bir qator moliyaviy va harbiy islohotlar o‘tkaziladi. Usmoniylar hujumiga qarshi turish uchun Polsha va Avstriya bilan ittifoq tuzishga harakat qilinadi. Xorvatiya va Chexiya Vengriya qirolligiga bo‘ysundiriladi.
Biroq Matyash vafotidan so‘ng mamlakatda siyosiy ahvol yomonlashadi. Matyash Hunyadi o‘ziga qonuniy merosxo‘r tayinlamagani sababli uning taxtini Polsha qiroli Vladislav (1490—1516-yillar) egallaydi. Zodagonlarning qo‘llovi orqali Ulaslo II nomi bilan taxtga o‘tirgan Vladislav mahalliy dvoryan va zodagonlarga ko‘plab yerlar berishga majbur bo‘ladi va bu qirol hokimiyatini zaiflashtiradi. Bundan tashqari dvoryanlarning tobora kuchayib borgan zulmiga qarshi mamlakatda 1514-yilda qo‘zg‘olon ko‘tariladi.
Yosh qirol
Ulaslo II vafotidan so‘ng 10 yoshli Layosh II mamlakat qiroli deb e’lon qilinadi. 1522-yilgacha davlatni uning amakisi zodagonlarga tayangan holda boshqaradi va aynan uning davrida poytaxt Budaga sulton Sulaymon elchilari keladi. Sultonning o‘lpon haqidagi talabiga venger zodagonlari takabburlik bilan rad javobini beradi hamda elchilarni qamoqqa tashlaydi. Bunga javoban Sulton Sulaymon 1521-yilda Vengriyaga qarshi yurish boshladi.Besh yillik urush
1521-yilning o‘zida “Vengriya kaliti” hisoblanuvchi Belgrad qamal qilinadi. Himoyachilarning qattiq qarshiligiga qaramasdan shahar usmonlilar qo‘liga o‘tadi va turklarning keyingi harakatlari uchun tayanch nuqtaga aylantiriladi. Venger kuchlari shaharni qaytarib olishga urinib ham ko‘rmaydi va asosan mudofaa janglari olib boradi.Besh yil davomida asosan pozitsion urushlar bo‘lib o‘tadi, sultonning boshqa frontlardagi harakatlari sabab Vengriyaga qarshi katta kuch tashlanmaydi. Nihoyat 1526-yilda sulton Sulaymon Vengriyaga hal qiluvchi zarbani berishga qaror qiladi hamda yuz mingdan ortiq qo‘shin va 300 artilleriya quroli bilan Buda tomon yo‘lga chiqadi.
Usmoniylar armiyasining yo‘lga chiqqanidan xabar topgan Layosh II qo‘shin yig‘ish ishlarini boshlaydi. Biroq venger dvoryanlarining ko‘pchiligi unga kelib qo‘shilmaydi. Qolaversa, qo‘shin yig‘ish ishlari juda sekin olib boriladi va turk qo‘shinlari mamlakat chegarasiga yetib kelgandagina qirol sultonga qarshi yurishga otlanadi.
Turk qo‘shinining yo‘nalishini ular Bolqon tog‘laridan o‘tmaguncha aniqlab bo‘lmasdi. Shuning uchun Layosh II o‘z kuchlarini uchga bo‘ladi. Ularning birini Alp tog‘laridan Transilvaniyaga o‘tish joylarini qo‘riqlash uchun yuboradi. Ikkinchisi esa Kristof Frankopan boshchiligida kichik xorvat kuchlari edi. Asosiy armiyaga qirolning o‘zi qo‘mondonlik qiladi. Qo‘shin venger otliqlaridan tashqari nemis, ispan va chex yollanma askarlaridan iborat edi. Turklarning poytaxt tomon harakatlanayotganini eshitgan Layosh II ularni Mohach botqoq-tekisliklarida kutib olishga qaror qiladi.
Qirolning nima uchun ulkan turk qo‘shini ochiq jangga kirishga qaror qilgani hozirgacha noma’lum. Ehtimol qirol turk otliq askarlarining (sipohlar) botqoqlikda qiyin harakatlanishini ko‘zlab shunday qarorga kelgan bo‘lishi mumkin. Biroq Usmoniylar qo‘shini o‘z tarixida hech qachon otliqlarga suyanmagan, turklar g‘alabalarining asosiy omili yanicharlar(maxsus piyoda askarlar) va zamonaviy artilleriya qurollari edi.
Mohach tekisligi
Yozning oxirida ikki qo‘shin Vengriya janubidagi Mohach tekisligida uchrashadi. Venger qiroli qo‘l ostida o‘ttiz mingga yaqin askar va 53 dona artilleriya quroli bor edi. Sulton Sulaymonning taslim bo‘lish haqidagi taklifiga Layosh II qat’iy rad javobini beradi.Mohach maydonining janubida kichik tepalik bo‘lib, usmonli qo‘shini shu yerga joylashadi. Tepalik turklarga vengerlarning harakatlarini ko‘rishga xalal beradi va Rumeliya qo‘shini tepalikdan o‘tib qarorgoh tiklashga yuboriladi. Butun usmonli qo‘shini bilan jangda g‘alaba imkoniyati yo‘qligini anglagan Layosh II uni qismlarga bo‘lib yengishga qaror qiladi va Rumeliya qo‘shiniga hujum qilishni buyuradi.
Turklar hali chodirlarni tikmasdanoq venger yengil qurollangan otliqlari (venger qo‘shinlarining asosiy kuchi) hujumga shoshiladi. Voqealarning bunday rivojini umuman kutmagan usmonli askarlari orqaga qarab qocha boshlaydi. Bu muvaffaqiyatdan keyin ancha dadillashgan venger kuchlari oldingi intiladi. Biroq Rumeliya qo‘shini hujumga uchraganini eshitgan sulton darhol yanichar va sipohiy qismlarini jang maydoniga tashlaydi.
Usmoniylar artilleriyasining mohirona boshqarilishi va yanicharlarning dushman markazini tor-mor qilishi jang taqdirini hal qiladi. Turk qo‘shinlarining butun kuchlari jangga kirganini ko‘rgan venger otliqlari jang maydonini tashlab qochib ketadi, faqatgina yollanma askarlar oxirigacha qarshilik ko‘rsatadi. Ammo qurshovga olingach ular ham usmonlilarga taslim bo‘ladi.
Qirol Layosh II esa qochayotgan paytida Dunay daryosiga sakraydi va cho‘kib ketib, halok bo‘ladi. Deyarli barcha venger general va yetakchilari asir olinadi yoki o‘ldiriladi. Venger qo‘shinining umumiy talafoti 14 mingdan ziyod bo‘lgani deb aytiladi. Turklar esa 1000—2000 kishi atrofida talafot ko‘radi.
Jang natijasi
Mohach maydonidagi g‘alabadan bir necha kun o‘tgach usmonlilar qo‘shini Budaga kirib keladi. Garchi 1541-yilga kelibgina Buda to‘liq turklar qo‘liga o‘tgan bo‘lsa-da, Mohach jangidan so‘ng Vengriya qirolligi yagona hudud sifatida tugadi. Uning g‘arbiy, keyinroq shimoliy qismlari Avstriya nazoratiga o‘tadi. Markaziy va janubiy hududlar esa Usmonli imperiyasi tomonidan egallanadi.Avstriya va Usmoniylarning Vengriya ustidan hukmronlik uchun doimiy kurashlari natijasida venger hududi talon-toroj bo‘ladi, qishloqlarda odam soni kamayib ketadi, ulkan soliqlar natijasida aholi qashshoqlashadi.
Ko‘pgina vengerlar Mohach jangini mamlakat tarixidagi hal qiluvchi burilish deb hisoblaydi. Ularning fikricha aynan shu jang mustaqil va qudratli Yevropa davlatining tugashiga sabab bo‘lgan. Hozirda ham vengerlar orasida biron omadsizlik yuz bersa “Mohachda bundan ham ko‘proq yo‘qotilgan” iborasi mavjud.
Usmonli saltanati uchun esa Mohachdagi g‘alaba Bolqonda mutlaq hukmronlik qilish imkonini berdi. Endilikda yarimorolda turklarga qarshi tura oluvchi davlat qolmagandi va usmonlilarning keyingi nishoni Markaziy Yevropa — Venaga qaratiladi.
Izoh (0)