Qirg‘izistonning hokimyatdan ag‘darilgan birinchi prezidenti Asqar Akayev 2-avgust kuni mamlakatga qaytdi. U 16 yil avval, “lolalar inqilobi” tufayli mamlakatdan qochib ketgandi. Akayevni aeroportda xavfsizlik xodimlari kutib oldi va “Qumtor” ishi bo‘yicha so‘roq qilish uchun Milliy Xavfsizlik davlat qo‘mitasiga olib ketdi, Akayev u yerdan kechga yaqin chiqdi. Mamlakatda bo‘lgan vaqt davomida Akayev Qirg‘iziston prezidenti Sadir Japarov va boshqa rasmiylar bilan uchrashishga, shuningdek, Chon-Kemindagi kichik vataniga tashrif buyurishga muvaffaq bo‘ldi. 8-avgust kuni Akayev yana Moskvaga uchib ketgani ma’lum bo‘ldi, lekin undan oldin u o‘z vataniga qaytishni xohlashi haqida aytgan.
Akayevning kelishi jamoatchilik orasida katta shov-shuvga sabab bo‘ldi. Ba’zi siyosatchilar u 15 yillik hukmronligi davrida qilgan jinoyatlarini unutmaslikka chaqirdi. Kloop Asqar Akayev prezidentligi yillaridagi asosiy voqealar va uning hokimiyatdan ag‘darilishi sabablariga oid ma’lumotlarni to‘pladi.
Konstitutsiyani o‘z foydasiga o‘zgartirish
Birinchi saylovlar va Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar
Qirg‘iziston Respublikasi Oliy kengashi 1991-yil 31-avgustda Qirg‘iziston Respublikasi mustaqilligini e’lon qildi. O‘sha yilning 12-oktabrida yangi suveren davlatda birinchi prezident saylovlari bo‘lib o‘tdi. Akayev deyarli bir yildan buyon Qirg‘iziston SSRni boshqarib kelgani va endi o‘z maqomini tasdiqlashi zarurligi bois saylovlar raqobatsiz o‘tdi. Saylov byulletenida faqat Akayevning ismi bilan uning prezident etib saylanishini tasdiqlash to‘g‘risida savol bor edi, savolga ikkita javob keltirilgan — rozilik yoki qarshilik. Natijada ovoz berishga kelganlarning 95,3 foizi Akayevga ovoz bergan.
1993-yil 5-mayda Qirg‘izistonda asosiy qonun — mamlakat Konstitutsiyasi qabul qilindi. Mustaqillikning 30 yili davomida u o‘n marta o‘zgardi. Deyarli har bir o‘zgarish prezident manfaatini ko‘zlab amalga oshirildi va bu tuzatishlar fuqarolar manfaati uchun zarur ekani bilan izohlandi.
Akayev ham mamlakatning asosiy qonunini o‘zgartirgan. Uning 15 yillik hukmronligi davrida Konstitutsiya 5 marta tahrir qilingan. O‘zgarishlar, asosan prezident vakolatlarini kuchaytirishni ko‘zlagan. 2003-yilda, asosiy qonunning oxirgi tahriridan so‘ng, Akayev hokimiyatni o‘zlashtirib olishda ayblana boshladi.
Birinchi marta Konstitutsiya 1994-yil 22-oktabrda o‘zgartirilgan – o‘shanda mamlakatning asosiy qonunida bundan keyin o‘zgartirishlar va yangi qonunlar referendumda muhokamaga qo‘yilishi mumkinligi belgilangan. Bundan tashqari, qonunlar ikki palatali Yuqori Kengash tomonidan yaratilishi belgilandi.
Takroriy saylovlar va Konstitutsiyaning tahrirlanishi
1995-yilda Qirg‘izistonda muddatidan oldin prezident saylovlari o‘tkazildi, vaholanki saylovlarga hali 8 oy vaqt bor edi. “O‘shanda muxolifatning ma’lum qilishicha, Akayev saylovlarga tayyorgarlik ko‘rishga ulgurmagan raqiblarini ruhiy tushkunlikka tushirish maqsadida muddatidan oldin saylov o‘tkazishga kirishgan”, — deb yozadi “AKIpress” nashri.
Markaziy saylov komissiyasi (MSK) imzo to‘plash qoidalarini kutilmagan tarzda o‘zgartirib yuborgani sababli ayrim nomzodlar saylovda qatnasha olmadi. Shu bilan birga, ba’zi nomzodlar imzolarni allaqachon yig‘ib olgandi, ular yangi qoidalarga muvofiq tarzda qaytadan imzo yig‘ishga ulgurmagan.
Natijada, saylovlarga atigi uch kishining, jumladan Akayevning nomzodi qo‘yildi. U saylovning birinchi bosqichida 71,5 foiz ovoz to‘plab g‘alaba qozondi.
Lavozimiga qaytadan kirishganidan keyin Akayev 1996-yilning fevral oyida yana Konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritdi. Ushbu o‘zgartirishlar orqali hukumat, aslini olib qaraganda, prezident nazoratiga o‘tdi. Parlament butun hukumatni iste’foga chiqara olmasdi, lekin bosh vazirga ishonchsizlik e’lon qilishi mumkin edi. Agar bosh vazir iste’foga chiqsa, hukumat a’zolari ham ketardi.
Qirg‘iziston prezidenti vazirlar va mahalliy ma’muriyat rahbarlarini tayinlash huquqiga ega bo‘ldi. Prezidentning vakolatlari kuchaytirildi va parlament uning qarorlariga deyarli ta’sir o‘tkaza olmasdi, Shunga qaramay u prezidentni hokimiyatdan chetlatish masalasini ko‘rib chiqishi mumkin edi. Prezident esa, o‘z navbatida, parlamentni tarqatib yubora olardi.
Akayevning uchinchi muddati va Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar
2000-yil oktabr oyida Qirg‘izistonda navbatdagi prezident saylovlari bo‘lib o‘tdi. Konstitutsiya saylovlarda faqat ikki marta qatnashishga ruxsat berishiga qaramay, Akayev baribir o‘z nomzodini ilgari surdi.
“Muxolifat MSKning Asqar Akayevni uchinchi marta nomzod sifatida ro‘yxatga olish to‘g‘risidagi qarori noqonuniy ekani va darhol bekor qilinishi kerakligini, prezident o‘z vakolatlarini suiiste’mol qilayotganini bildirdi”, — deb yozadi “AKIpress”.
O‘sha paytda lingvistik komissiya tuzildi va prezidentlikka nomzodlarning hammasi qirg‘iz tilini bilish bo‘yicha imtihon topshirishi majburiy qilindi. Bu mojaroga sabab bo‘ldi — ba’zi nomzodlar komissiya tuzilishini noqonuniy deb hisoblab, uning sud orqali bekor qilinishiga erishmoqchi bo‘ldi, ammo muvaffaqiyatsizlikka uchradi.
Prezident sayloviga hammasi bo‘lib 7 ta nomzod qo‘yildi, ular orasida Asqar Akayev ham bor edi.
“Saylov kampaniyasi davomida Akayev shtabi hamma joyda ma’muriy resurslardan va OAVdagi axborot monopoliyasidan foydalangan. O‘zbekiston birinchi prezidenti Islom Karimov va Rossiya prezidenti Vladimir Putin Bishkekka tashrifi chog‘ida amaldagi prezidentni qo‘llab -quvvatlagan”, — deb yozadi “AKIpress”.
O‘shanda Asqar Akayev yana g‘alaba qozondi, saylovga kelgan saylovchilarning 74,4 foizi unga ovoz berdi.
Oradan uch yil o‘tib, fevral oyida Qirg‘iziston Konstitutsiyasiga yana o‘zgartirishlar kiritildi. O‘zgartirishlar keng ko‘lamli edi — ular davlatning o‘ziga, fuqarolarning huquq va erkinliklariga, prezident hokimiyatiga, deputatlarning vakolatlariga, prokuratura va sudlarga tegishli edi.
Ammo asosiy o‘zgarish shunda ediki, prezident ketma-ket ikki martadan ko‘proq saylanishi mumkin bo‘ldi, natijada Asqar Akayev o‘z nomzodini yana bir prezidentlik muddatiga ko‘rsatish huquqini saqlab qoldi.
O‘zgartirishlarga ko‘ra, prezident hukumat tuzilmasini belgilardi, bosh vazirni tayinlardi, shuningdek, Milliy xavfsizlik xizmatini tayinlashi yoki tugatishi mumkin edi. Bundan tashqari bosh prokuror, sudyalar va Milliy bank rahbarini tayinlash prezidentga bog‘liq edi.
Axsi voqealari
2002-yilda Qirg‘izistonning Jalolobod viloyati, Axsi tumani, Bospiyek qishlog‘i aholisi mamlakat hududining bir qismi Xitoyga berilishiga qarshilik bildirib, namoyishga chiqdi. Huquq-tartibot idoralari namoyishchilarga qarshi qurol ishlatib, olti kishini o‘ldirdi.
Mustaqil Qirg‘iziston tarixida Aksiy voqealari — hukumat qurolsiz fuqarolarga qarshi o‘t ochgan birinchi voqea bo‘ldi.
Diqqat! Videoda namoyish ishtirokchilari o‘qqa tutilgan sahnalar mavjud.
Tartibsizlikning bevosita sababi Axsi fuqarosi, deputat Azimbek Beknazarovning rasmiylar tomonidan hibsga olinishi edi. O‘shanda u prezident Akayevni Xitoy bilan mamlakatlar o‘rtasidagi davlat chegarasini delimitatsiya qilish haqidagi kelishuvni tanqid qilgan. Siyosatchi Qirg‘iziston Uzongu-Kuush darasidagi uchastkani Xitoyga o‘tkaza olmaydi, deb hisoblagan va Akayevga impichment e’lon qilishni taklif qilgan.
Ikki davlat o‘rtasida imzolangan shartnomaga ko‘ra, chegaralarni aniqlashtirish paytida Uzongu-Kuush darasining 30 foizi Xitoyga o‘tgan, 70 foizi Qirg‘izistonda qolgan. 2002-yilda shartnoma ratifikatsiya qilindi. O‘shanda Qirg‘izistonda bu hujjat salbiy qabul qilindi, fuqarolar yerni Xitoyga berishga qarshi chiqdi, chunki qirg‘iz fuqarolari Uzongu-Kuushni uzoq yillardan buyon o‘z hududi deb bilardi.
Xitoy bilan davlat chegarasining uzunligi 1071,8 kilometrni tashkil qiladi. Delimitatsiya bo‘yicha muzokaralar 2004-yilda yakunlandi. Uzongu-Kuush darasi Issiqko‘l viloyatining 2800 gektardan ortiq tog‘li hududini egallaydi. Darada ekin ekadigan yer yo‘q, lekin bu yerdan chorvadorlar foydalanadi.
Keyinchalik, o‘sha paytdagi prezident ma’muriyatining rahbari Amanbek Karipqulov telefon orqali militsiyaga o‘q otishni buyurgani haqida ma’lumotlar paydo bo‘la boshladi.
Ammo, 2005-yilgi inqilobdan keyin bosh prokuror bo‘lgan Azimbek Beknazarovning so‘zlariga ko‘ra, “To‘fon” (ommaviy tartibsizliklarni bostirish) va “Bo‘ron” (ma’muriy binolarni himoya qilish) operatsiyalarini qo‘llash to‘g‘risidagi hujjatlarga o‘sha paytdagi bosh vazir Qurmanbek Bakiyev imzo chekkan.
2000-yildan 2002-yilgacha Qurmanbek Bakiyev bosh vazir bo‘lgan. Axsi voqealaridan keyin u va uning hukumati iste’foga chiqdi.
Huquq himoyachisi Aziza Abdirasulovaning so‘zlariga ko‘ra, o‘shanda rasmiylarda “axsiliklarning qurollari bor va ular hokimiyatni qo‘lga olmoqchi” degan noto‘g‘ri ma’lumotlar bo‘lgan.
“Men oxirgi marta bu materiallarni 2014-yilda o‘rganganman va 5 yil davomida bu ma’lumotni tarqatmasligim to‘g‘risidagi tilxatga imzo chekkanman. Ammo bu muddat allaqachon tugagan, hozir bularni gapirib berolaman. Ma’lum bo‘lishicha, o‘shanda maxsus xizmatlar hukumatga ‘axsiliklarning qurollari bor, ular hokimiyatni qo‘lga olishga urinmoqda’ degan noto‘g‘ri ma’lumotlar yetkazgan. Bu ma’lumotlarning ishonchliligi va haqiqiyligi esa tekshirilmagan. Yana bir videoyozuvda yuzi ko‘rsatilmagan odam shunday da’vo qiladi: ‘Odamlarning qurollari bor, ular falon kuni namoyishga chiqadi’. Shu kabi ma’lumotlar asosida odamlarga qarata o‘t ochilgan”, — deydi huquq himoyachisi.
2021-yilda Akayev o‘ziga nisbatan u Uzongu-Kuushni xitoyiklarga sotgani haqidagi ayblovni yana bir bor rad etdi. “Axsi voqealari. Bu fojia mening hukmronligim davrida sodir bo‘lgani ko‘nglimni xira qiladi. Buning uchun men qirg‘iz xalqidan kechirim so‘raganman va doim so‘rayman”, — deyiladi uning bayonotida.
“Qumtor” bo‘yicha kelishuv
Qirg‘izistondagi yirik oltin koni Qumtorni qazish bo‘yicha kelishuv Akayev prezidentligi davrida imzolangan edi. O‘shanda Qirg‘iziston hukumati uran qazib olish bilan shug‘ullanadigan Kanadaning “Kameko” korporatsiyasi bilan kelishgan.
Tadbirkor Boris Birshteyn rahbarligidagi “Siabeko” kompaniyasining vositachiligida “Kameko” konni qazish huquqini qo‘lga kiritdi. Keyinchalik siyosatchi Osmonakun Ibrayimov “Qirg‘izistonning ma’shum oltinlari” maqolasida tadbirkorni “xalqaro miqyosdagi firibgar” deb atagan.
1992-yilda Qirg‘iziston hukumati va “Kameko” Qumtor konini qazish to‘g‘risida shartnoma tuzdi va “Qumtorzoloto” loyihasini yaratdi. Biroq o‘sha paytdagi parlament Kanada korporatsiyasi bilan tuzilgan bitimga qarshi edi.
“Biz buni obdon tushunib yetganimizdan so‘ng, Akayevga shoshilmaslik kerakligini aytdik. Biz bu maydonda faqat Kanada kompaniyasi bo‘lmasligi uchun tender e’lon qilishni taklif qildik. Boshqa, masalan, Rossiya yoki Qozog‘iston kompaniyasini tanlash mumkinligini taklif qildik. Akayev buni qat’iyan rad etdi va qaror qabul qilishga shoshildi. Bu shartlar Qirg‘iziston foydasiga emasligi, kimlardir Qumtor hisobidan boyish istagida ekani aniq edi, shuning uchun biz norozi edik. Ammo Akayev o‘z farmonlari bilan ish ko‘ra boshladi va “Kameko”ni targ‘ib qildi, 1994-yilda esa yanada ko‘proq hokimyatga ega bo‘lish uchun sun’iy ravishda parlamentning o‘z-o‘zini tarqatib yuborishi tashabbusi bilan chiqdi”, — deb eslaydi “afsonaviy” parlament deputati Jamin Akimaliyev.
Birinchi kelishuvga ko‘ra, konni qazish uchun “Qumtor opereyting kompani” tashkil etilgan. Qirg‘iziston “Qirg‘izaltin” davlat korxonasi orqali kompaniyaning ulushiga egalik qilgan.
Dastlabki kelishuvga ko‘ra, Qirg‘iziston “Qirg‘izaltin” orqali aksiyalarning deyarli 66,67 foiziga, “Kameko” esa 33,33 foiziga egalik qilgan.
Bundan tashqari, “Kameko” va unga aloqador kompaniyalardan, shuningdek, xorijiy pudratchilarning vakillaridan 2003-yilgacha soliq va yig‘im olinmagan (yer ijarasi bundan mustasno).
2003-yilda Kanada korporatsiyasi Centerra Gold Inc.ni tashkil etishni, “Qumtor Gold Kompani”ni va “Kameko”ning barcha aktivlarini unga o‘tkazishni, keyin ulushni bo‘lishishni taklif qildi.
Qirg‘iz hukumati ham bunga rozi bo‘ldi. Natijada, qayta strukturalashdan so‘ng, “Qirg‘izaltin” vakili sifatida respublika Centerra aksiyalarining 33 foiziga, “Kameko” esa 67 foiziga ega bo‘ldi.
Oradan 10 yil o‘tib, Qirg‘iziston rasmiylari bu shartnomani “eng nomaqbul” deb atadi va uni imzolash bilan “Qirg‘iziston tomoni ‘Qumtor’ loyihasini boshqarish bo‘yicha o‘z huquqini sezilarli darajada cheklab qo‘yganini” ta’kidladi.
Hozirgi iqtisodiyot vaziri Oqilbek Japarov boshchiligidagi Qumtor faoliyatini o‘rganish bo‘yicha 2021-yilgi davlat komissiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2003-yilda Centerra Gold’ni yaratish uchun “Kameko” Akayevlar oilasiga katta pora bergan — Toronto fond birjasidagi pul va aksiyalarni hadya qilgan.
Japarovning so‘zlariga ko‘ra, birgina Aydar Akayev (Asqar Akayevning o‘g‘li)ga aloqador kompaniyalarga kamida 55,2 million dollar o‘tkazilgan. U 2001-yilda Kanadaning “Kameko” kompaniyasi direktorlar kengashi a’zosi bo‘lgan.
2004-yilda Centerra Gold Inc. Toronto fond birjasiga chiqib, IPO (Initial public offering — fond birjasida aksiyalarning birlamchi ommaviy joylashtirilishi) o‘tkazdi. O‘shanda Kanada kompaniyasidagi Qirg‘iziston aksiyalarining ulushi yana kamaydi. Mamlakat hukumati aksiyalarning 17 foizini 84 million dollarga sotdi. Asqar Akayevning aytishicha, bu mablag‘ aholining ijtimoiy muammolarini hal qilish uchun maxsus fondga o‘tkazilgan.
Akayev boshqa yuqori martabali amaldorlar qatorida “Qumtor” loyihasi bo‘yicha bitim tuzishda korrupsiya ishiga aloqador shaxs. 2-avgust kuni MXDQ so‘roqlaridan o‘tgandan so‘ng, Akayev “Qumtor” ishida yordam berish uchun mamlakatga qaytib kelganini aytdi.
Qirg‘izistonni tark etar ekan, u “Qumtor” loyihasi bo‘yicha “qilingan xatolar va qirg‘iz xalqining umidlarini oqlamagani uchun” kechirim so‘radi. Biroq u o‘zi va oilasida “Qumtor” loyihasining oltinlari va aksiyalari borligi haqidagi ma’lumotni rad etdi.
“Afsuski, hammasi biz xohlagandek bo‘lmadi. Bosh kelishuv imzolangan kundan boshlab, qirg‘iz tomoni ko‘p marta yon bosdi, shu jumladan, Kanada manfaatlariga mos tarzda, ammo milliy manfaatlarga zid bo‘lgan qonun buzilishlariga yo‘l qo‘ydi”, — dedi Asqar Akayev.
U misol tariqasida 1992-yil “hukumat noqonuniy ravishda ‘Kameko’ korporatsiyasini soliqlardan, shu jumladan tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to‘lovlardan ozod qilgani”, “Qumtor” loyihasi boshqaruvini Kanada tomonga o‘tkazgani kabilarni keltirdi.
Akayevning tan olishicha, “bu jinoiy xato birgina hukumatniki emas”.
“Davlat rahbari sifatida bu mening ham xatoim, chunki men hukumatga ko‘r – ko‘rona ishonib, ‘Qumtor’ loyihasi bo‘yicha qarorlar qabul qildim. Mening eng katta xatoim Qirg‘iziston hukumatiga 2003-yilda ‘Qumtor’ loyihasini qayta strukturalashga rozilik berish bo‘ldi”, —deydi Akayev.
Uning qo‘shimcha qilishicha, “o‘sha paytda hukumat uni shunday qilish zarurligiga ishontirgan”.
“Hukumat ustidan tegishlicha nazorat qila olmaganim kanadalik sarmoyadorlarga konni to‘liq nazorat qilish imkonini berib qo‘ydi”, — deya xulosa qildi Asqar Akayev.
Urug‘-aymoq bilan boshqarish
Akayev Qirg‘izistondan qochib ketganidan so‘ng, turli OAV va bloggerlarga bir necha bor intervyu bergan. Intervyularida u oila a’zolari hech qachon siyosatga aralashmaganini ta’kidlagan. “Mening oilam davlat ishlariga aralashmagan. Aksincha, ularning har biri davlatning shakllanishiga har tomonlama yordam berishga harakat qilgan. Haqiqiy oilaviy boshqaruvni Qurmanbek Bakiyev joriy etdi”, — dedi u 2021-yil 28-aprelda.
Ammo o‘sha yillarda Asqar Akayevning bolalari — Aydar va Bermet, shuningdek, prezidentning rafiqasi Mayram Akayeva katta ta’sirga ega bo‘lgan. 2000-yilda prezidentning rafiqasi Qirg‘iziston Ayollar partiyasini boshqargan, o‘shanda partiya parlamentga o‘tgan edi. Shuningdek, u “Meerim” xalqaro xayriya fondini boshqargan.
2019-yilda bosh prokuratura fond faoliyati tufayli 30 dan ortiq jinoiy ish qo‘zg‘atilganini e’lon qildi. Nazorat qiluvchi organga ko‘ra, fondning harakatlari davlatga 64 million som miqdorida zarar yetkazgan, o‘nlab binolar va boshqa mulklar davlat tasarrufiga qaytarilgan.
Akayevning qizi Bermet hukumatni qo‘llab-quvvatlovchi “Olg‘a, Qirg‘iziston!” partiyasi asoschisi deb atalardi. U Qozog‘iston fuqarosi Odil Toygonboyevga turmushga chiqqan edi.
Akayev davrida Toygonboyev “Manas” aeroportidagi aviatashuvchilarga yoqilg‘i yetkazib beradigan Aalam Services kompaniyasini boshqargan. Tergov ma’lumotlariga ko‘ra, olti yil davomida — 1999-yildan 2005- yilgacha u offshor kompaniyalar orqali umumiy qiymati 677 million somdan oshiq daromadni yashirgan.
2005-yilda hukumat almashganidan so‘ng, unga “Bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirish yo‘li bilan firibgarlik”, “O‘g‘irlik” va “Tadbirkorlik subyektlari mansabdor shaxslari tomonidan soliq va majburiy sug‘urta badallarini to‘lashdan bo‘yin tovlash” moddalari bo‘yicha ayblov e’lon qilindi. Bishkekning Pervomayskiy tuman sudi 2017-yilda Toygonboyevni sirtdan 20 yilga ozodlikdan mahrum etib, unga “Manas” aeroportiga qariyb 10 million dollar to‘lash majburiyatini yukladi.
Otasining prezidentligi davrida Aydar Akayev media kishisi bo‘lgan va faol ijtimoiy hayot kechirgan. Asqar Akayevning qolgan uch farzandiga qaraganda, Aydar tez -tez OAV diqqat markazida bo‘lgan. OAV uning restoranlarga tashriflarini tez -tez yoritib turardi.
1998-yilda Aydar Akayev Qozog‘istonning birinchi prezidenti Nursulton Nazarboyevning kenja qiziga uylandi. O‘shanda to‘y biryo‘la “sulolaviy to‘y” deb nomlandi. Biroq nikoh uzoq davom etmadi, 2001- yilda ular ajrashishdi.
“Aydar biznes bilan shug‘ullanardi. OAV uni mamlakatdagi ko‘plab biznes loyihalari bilan bog‘lar, shu bilan birga bu faqat otasining kuchi tufayli amalga oshganiga ishora qilardi”, — deb yozadi “AKIpress”.
1998-yilda Aydar Akayev “Kazkommersbank” OAJning Qirg‘izistondagi vakolatxonasini boshqargan. Nashr ma’lumotlariga ko‘ra, u Nurbek Turduqulov bilan birgalikda “Bitel” uyali aloqa kompaniyasining yaratilishiga bosh bo‘lib turgan.
2001-yilda 25 yoshli Aydar Akayev allaqachon moliya vazirining maslahatchisi edi, shuningdek, Kanadadagi “Kameko” kompaniyasi direktorlar kengashi a’zosi bo‘lgan.
2004-yilda u opasi Bermet bilan birga hukumatparast “Olg‘a, Qirg‘iziston!” partiyasiga qo‘shildi. O‘sha yili Aydar Akayev kutilmaganda Milliy olimpiya qo‘mitasi prezidenti etib saylandi.
2005-yildagi inqilobdan keyin Aydar Akayevga qarshi 4 ta jinoiy ish qo‘zg‘atildi, u yetkazgan zarar 3 million dollarga baholandi. Shuningdek, bosh prokuratura yana 11 ta jinoiy ishda “uning aybiga bevosita va bilvosita dalillari” borligini ma’lum qildi.
Inqilobdan keyin Aydar Akayev o‘z intervyusida mamlakat rahbarining bolalari tadbirkorlik bilan shug‘ullanishi to‘g‘rimi, degan savolga javob bergan.
“Men bunday bo‘lmagan MDH davlatlaridan birortasini bilmayman. Hamma joyda rahbarlarning qarindoshlari iloji boricha tijorat bilan shug‘ullanadi. Bu normal holat. Buning mamlakat iqtisodiyotiga zarar yetkazishi yoki yetkazmasligi, boshqa masala ”, — degandi u.
2020-yil 6-fevralda Aydar Akayev vafot etgani ma’lum bo‘ldi. Rossiya matbuoti “Rublevka”dagi uyidan Akayevning jasadi topilgani haqida yozdi.
Keyinchalik Akayevlarning oilaviy advokati Ikromiddin Aytqulovning aytishicha, u 44 yoshga to‘lishiga atigi ikki hafta qolganida yurak xastaligi tufayli vafot etgan. Biroq, OAV Aydar Akayevning o‘limiga spirtli ichimliklar va giyohvand moddalardan zaharlanish sabab bo‘lganini yozdi.
“Lolalar inqilobi”
2005-yilgi inqilobga olib kelgan asosiy katalizator parlament saylovlari edi. Saylov oldidan hukumat muxolifat nomzodlarini, jumladan, “Ota yurt” muxolifat harakatining rahbari bo‘lgan Roza Otunbayevaning nomzodini taqiqlab qo‘ydi. U 1 -sonli Universitet saylov okrugidan nomzod qilib ko‘rsatilgandi. Aynan shu okrug orqali boshqa nomzod — Asqar Akayevning qizi Bermet Akayeva saylandi.
Parlament saylovlarining birinchi bosqichi 2005-yilning 27-fevralida, ikkinchisi esa 13-martida bo‘lib o‘tdi. Parlament saylovlari natijasida “Olg‘a, Qirg‘iziston!” eng ko‘p ovoz to‘pladi. Prezident Akayevning farzandlari Aydar va Bermet ham parlamentga kirdi.
Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik tashkiloti (YeXHT) va Yevropa Parlamentidan kelgan yevropalik kuzatuvchilar saylovni “xalqaro standartlarga zid” deb tan oldi. Ular prezidentning saylovchilarga bosim o‘tkazishga urinishlariga ishora qilib, ovozlarni sotib olish keng tarqalganini ta’kidladi. Muxolifat ham qonunbuzarliklar haqida xabar bergan.
Akayev hokimiyatining mustahkamlanishiga olib kelgan Konstitutsiyaning doimiy o‘zgarishi, korrupsiya, urug‘-aymoqchilik boshqaruvi oxir-oqibat ommaviy tartibsizliklar boshlanishiga sabab bo‘ldi. Dastlab, ular mamlakat janubidan boshlandi, keyin boshqa hududlarga tarqaldi.
24-mart kuni Bishkekda ham ommaviy namoyishlar boshlandi. 30 mingga yaqin fuqarolar poytaxt chetiga yig‘ilib, Oq uy tomon harakatlandi.
Namoyishchilar maydonga kelib, “Akayev, yo‘qol!” deya baqira boshladi. Muxolifatchi siyosatchilar, xususan, muxolifat yetakchisi Qurmanbek Bakiyev namoyishchilar oldida nutq so‘zladi. Bakiyev keyinchalik o‘xshash sabablarga ko‘ra hokimiyatdan chetlatilgan navbatdagi prezidentga aylanadi.
Namoyishchilar keyinroq Akayev ma’muriyati atrofidagi to‘siqlarni buza boshladi va Oq uyni egallab oldi. Binoga bostirib kirgan namoyishchilar rasmiylarning hujjatlari va kompyuterlarini uloqtirdi, deraza va eshiklarni sindirdi. Oq uy talon-toroj qilindi.
Poytaxtning turli joylarida talonchilik boshlandi. Bishkekdagi talonchilik 24-dan 25-martga o‘tar kechasi tuni bila davom etdi: natijada, g‘azablangan olomon o‘nlab do‘konlar, savdo markazlari va internet-klublarni talon-toroj qilib, yoqib yubordi. Keyinchalik, rasmiylar talonchilarning qilmishi uchun shahar aholisidan kechirim so‘rashga majbur bo‘ldi.
24-mart oqshomida, hokimyatdan ag‘darilgan prezident Asqar Akayev va uning oilasi Qozog‘istonga qochib ketgani ma’lum bo‘ldi. Qozog‘istonning birinchi prezidenti, Nursulton Nazarboyev, 2020-yilda, “Portretga chizgilar” hujjatli filmining ikkinchi qismida, Akayevni mamlakatdan olib chiqqani haqida aytib berdi.
“Men uni Bishkekdan Tarazga vertolyotda olib ketishimga to‘g‘ri keldi. Vaziyat og‘ir edi, uyerdagilar o‘q uzishi mumkin edi, lekin qarama-qarshilikka yo‘l qo‘ymaslik uchun men Akayevni olib chiqib ketdim ”, — dedi Nazarboyev.
2005-yil 25-mart kuni ertalab parlament Qurmanbek Bakiyevni mamlakat prezidenti va bosh vaziri vazifasini bajaruvchi etib tayinladi, Roza Otunbayeva tashqi ishlar vaziri, Azimbek Beknazarov bosh prokuror bo‘ldi.
29-mart kuni Asqar Akayev Rossiyada ekani ma’lum bo‘ldi. 2005 yil 5-aprelda Moskvadagi Qirg‘iziston elchixonasi binosida Akayev prezident lavozimidan iste’foga chiqishi to‘g‘risidagi arizaga imzo chekdi.
Keyinchalik Akayev 2005-yil 24-martda bo‘lib o‘tgan “lolalar inqilobi” haqida gapirdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, namoyishchilarning aksariyati “jinoyatchilik olami vakillari” bo‘lgan — go‘yoki u bu haqda xabardor qilingan, bundan tashqari “bu ochiq ko‘rinib turardi”.
Akayevning da’vo qilishicha, unga namoyishchilarga qarshi kuch ishlatishni taklif qilishgan, lekin u qurbonlar bo‘lmasligi uchun bundan bosh tortgan va mamlakatni tark etgan.
Akayevning so‘zlariga ko‘ra, 2005-yilgi inqilob “siyosiy avantyuristlar — Qurmanbek Bakiyev, Roza Otunbayeva va ularga qo‘shilgan Almazbek Atamboyevning” ishi edi. 2021-yilda Akayev “hokimiyatni konstitutsiyaviy yo‘llar bilan topshira olmagani” uchun qirg‘iz xalqidan kechirim so‘radi.
Akayev uning oilasi davlat ishlariga aralashmaganini aytishda davom etmoqda.
Izoh (0)