Usmoniylarning Yevropadagi ilk yirik mag‘lubiyati. Mehmet II Fotihning Yevropa tomon yurishini to‘xtatib qo‘ygan Belgrad jangi

1453-yilda Konstantinopolni fath qilgan usmonlilar hukmdori Mehmet II Fotih o‘zining g‘arbga tomon zafarli yurishini davom ettirib, 1456-yilda Belgrad shahrini qamal qiladi. Venger sarkardasi Yanosh Hunyadi bilan to‘qnashgan sulton muhorabada yarador bo‘lib ortga chekinishga majbur bo‘ladi. “Daryo” Usmonli imperiyasining g‘arbga yurishlarini yetmish yilga to‘xtatib qo‘ygan ushbu tarixiy jang haqida hikoya qiladi.

Urushdan oldingi tarixiy vaziyat

1453-yilda Vizantiya imperiyasi poytaxti Konstantinopol Mehmet II boshliq Usmoniylar qo‘shini tomonidan egallangach butun g‘arb — xristian dunyosi qo‘rquv ichida qoladi. Fath natijasida qadimiy Vizantiya imperiyasi tugatiladi va shahar Istanbul deya nomlanib Usmoniylar davlati poytaxtiga aylantiriladi. Anqara jangidan keyin qo‘ldan ketgan qudratni qaytarish uchun sulton Yevropa tomon yurishni maqsad qiladi. Yurish uchun qo‘shin yig‘ish boshlanadi.

Vizantiya qulatilgach Usmoniylarning navbatdagi raqibi Vengriya qirolligi bo‘lishi aniq edi. Turklarga qarshi ko‘plab janglarda qatnashgan, Vengriyaning asosiy siyosiy arboblaridan biri bo‘lgan general Yanosh Hunyadi Usmonli imperiyasining hujumini avvaldan bilardi va himoyaga tayyorgarlik ko‘rishni boshlaydi. Shu maqsadda u yaqinlashib kelayotgan urush oldidan barcha raqiblari bilan tinchlik sulhlari tuzadi. Hunyadi Bolqondagi eng mustahkam shahar-qal’a hisoblanuvchi Belgradga kuyovi Siladi Mixay boshliq garnizonni joylashtiradi.

Qamal

Mehmet II Fotih 1456-yil Edirnadan Bolqon tomon yurishga chiqadi. Turklar Belgrad ostonalariga yetib keladi va 4-iyul kuni qamalni boshlaydi. Tarixchilarning yozishicha, Usmonli qo‘shini soni 60-70 (ba’zi manbalarda 100-120) ming atrofida bo‘lgan. Siladi Mixay boshchiligidagi qal’a himoyachilari soni esa 5-7 ming kishidan iborat edi.

Sulton qo‘shinlarini uch qismga bo‘ladi: o‘ng qanotda uch yuzdan oshiq og‘ir artilleriya qurollaring asosiy qismi va ikki yuzdan oshiq kemalar bilan Rumeliya qo‘shini, chap qanotda esa Anadolu turkmanlari qo‘shini joylashadi. Markazni sultonning shaxsiy qorovul qo‘shini va yanicharlari egallaydi. Anadolu va yanicharlar qo‘shini og‘ir qurollangan piyodalardan iborat edi.

Belgrad qal’asi uch tarafdan Dunay va Sava daryolari suvi bilan o‘ralgan edi. Sulton flotni shaharning shimoli-g‘arbiy qismiga joylashtirib, Belgradga keluvchi ta’minot yo‘lini uzib qo‘yadi va shaharning suv blokadasini tashkil qiladi. Qo‘shinga ortdan hujum bo‘lmasligi uchun sulton Dunay daryosi bo‘yiga sipohiy (otliq) qo‘shinlarni joylashtiradi.

Qamal haqidagi xabar Vengriya qo‘shinlari qo‘mondoni Yanosh Hunyadiga yetib borganda u Vengriyaning janubida qo‘shiniga kavaleriya (yengil qurollangan otliq qo‘shin) yig‘ish ishlari olib borayotgandi. Uning chaqirig‘iga javoban juda kam zodagon-dvoryan ritsarlar qo‘shinga tarkibiga kelib qo‘shiladi. Qo‘shin safini esa unga kelib qo‘shilgan bir necha ming dehqonlar kengaytiradi.

Bu paytda Rim Papasi Kalikst III ruhoniy Ioann Kapistranni Belgradni qamaldan ozod qilish uchun salib yurishini tashkil qilishga yuboradi. Ioannning va’zlari Bavariya va Avstriyada katta foyda bermaydi va u Vengriyaga qarab yo‘lga chiqadi. Nihoyat Ioann harbiy tayyorgarlik ko‘rmagan va yomon qurollangan dehqonlar armiyasini yig‘ishga muvaffaq bo‘ladi. Ioann va Hunyadi birgalikda harakat qiladi, ammo ular alohida buyruq beradigan bo‘ladi. Ularning qo‘l ostida 40-50 ming kishilik qo‘shin to‘plandi.

Belgrad Bolqondagi eng mukammal himoyaga ega shahar edi. 1404-yilda knyaz Stefan Lazerovich Belgradni Serbiya poytaxtiga aylantirgan va shaharda mustahkam qal’a barpo etgandi. Shahar murakkab himoya ega edi: uch qismdan iborat shahar, ichki qal’ada joylashgan saroy va ulkan Donjon (o‘rta asr Yevropasida qal’aning asosiy minorasi), ikki qismli devor, to‘rtta darvoza va Dunay porti. Ushbu qurilish o‘rta asr harbiy me’morchiligining eng qiyin usullaridan biri edi. Qamaldan so‘ng vengerlar qal’a devorning shimoliy va sharqiy qismida darvoza va bir nechta minora quradi.

Jangning boshlanishi

14-iyul kuni Yanosh Hunyadi o‘z floti bilan Belgrad shahriga yetib keladi va Dunay daryosida joylashgan turk floti bilan jangga kirishadi. Jang vengerlarning g‘alabasi bilan tugaydi, Usmonlilarning to‘rtta katta va yigirmata kichik kemasi vengerlar qo‘liga o‘tadi. Dengiz blokadasini buzgan Hunyadi qal’aga juda zarur bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari va qo‘shinini o‘tkazishga muvaffaq bo‘ladi.

Ammo Mehmet II qamalni to‘xtatmaslikka qaror qiladi va bir haftadan so‘ng turk artilleriyasi qal’a devorining bir nechta joyini buzishga erishadi. 21-iyul kuni sulton yalpi hujumga o‘tishga buyruq beradi, turklar shaharni egallab, yuqori qal’aga hujum qiladi. Jang juda shiddatli kechadi. Hunyadi askarlariga qatronli o‘tin va boshqa tez yonuvchan narsalarni shahar bo‘ylab uloqtirib chiqishni, keyin ularni yoqib yuborishni buyuradi. Bu jangda hal qiluvchi rol o‘ynaydi, turk yanicharlari kuchli olov natijasida qismlarga bo‘linib ketadi va himoyasiz qoldirilgan yuqori qal’a tomon yuradi. Bu yerda ular qurshovga olinib tor-mor etiladi. Shu tariqa hujum qaytarilib, turklar chekinishga majbur bo‘ladi.

Ertasi kuni kutilmagan voqea sodir bo‘ladi: Yanosh Hunyadining qal’adan chiqib turklarga hujum qilmaslik to‘g‘risidagi buyrug‘iga qaramay Ioann boshlab kelgan salibchi-dehqonlarning bir qismi buzilgan qal’a devorlaridan o‘tib turk pozitsiyalariga hujum boshlaydi. Halok bo‘lganlarni dafn qilish va dam olish bilan band bo‘lgan turk askarlari bu hujumdan dovdirab qoladi. Turk sipohiylarining hujumni qaytarishga urinishi besamar ketadi va devor ortida turgan qolgan qal’a himoyachilari ham jangga qo‘shiladi. Shu tariqa itoatsizlik bilan boshlangan kichik hujum katta jangga aylanib ketadi.

Ioann Kapistran dastlab o‘z askarlariga devor ortiga qaytishni buyuradi, ammo kutilmagan hujumdan vahimaga tushib qochayotgan Usmonli navkarlarini ko‘rgach qo‘shinni o‘zi jangga boshlab kiradi. Ioann salibchilari bilan Sava daryosi orqali yurib turk qo‘shinining orqa tarafiga hujum qiladi. Keng miqyosli jang boshlanganini ko‘rgan Yanosh Hunyadi o‘z qo‘shini bilan turklar artilleriyasiga zarba beradi.

Usmonli askarlari bunday kutilmagan hujumdan talvasaga tushib qoladi va qochishni boshlaydi. Sultonning besh minglik shaxsiy qo‘shini vaziyatni o‘nglashga va lagerni qaytarib olishga harakat qiladi, biroq Hunyadi boshliq vengerlar yetib kelib jangga kirishgach ahvolni o‘nglashning iloji bo‘lmaydi. Sultonning o‘zi shaxsan jangga kiradi, biroq oyog‘iga o‘q tegib jarohat oladi va hushidan ketadi.

Kutilmagan hujum katta talafot va tartibsizliklarga olib keladi, bundan tashqari sultonning qo‘shini ko‘z o‘ngida otdan yiqilishi ham askarlar ruhiyatiga qattiq ta’sir qiladi. Natijada turklar ortga chekinadi. 50 mingdan ortiq Usmonli askarlari jangda halok bo‘ladi, Belgrad himoyachilari yo‘qotishi esa 10 ming kishini tashkil qiladi. Sarona shahrida o‘ziga kelgan sulton Mehmet II qo‘shinining to‘liq tor-mor etilgani, sarkardalarining o‘ldirilgani, butun artilleriya qurollarining dushman qo‘liga o‘tganini eshitgach zahar ichib o‘z joniga qasd qilmoqchi bo‘ladi, ammo uni to‘xtatib qolishadi. Noiloj qolgan sulton omon qolgan qo‘shini bilan Istanbulga qaytadi.

To‘qnashuv qanday tarixiy ahamiyat kasb etdi?

Belgraddagi mag‘lubiyat Usmoniylarning Yevropaga yurishlarini yetmish yilga to‘xtatib qo‘yadi. G‘alaba haqida eshitgan papa Kalikst III barcha cherkovlarda peshin qo‘ng‘iroqlarini chalishni buyuradi, keyinchalik bu odatga aylanib hozirga qadar davom etmoqda.

G‘alabadan uch hafta o‘tib Yanosh Hunyadi vabo kasalligidan vafot etadi. Uch oy o‘tib esa ruhoniy Ioann Kapistran ham vabodan o‘lim topadi. Yanosh Hunyadining o‘limidan so‘ng Vengriya qirolligi ichki urishlar girdobiga tushib qoladi.

Natijada 1521-yilda sulton Sulaymon I Qonuniy qo‘shini Belgradni ishg‘ol etadi. 1526-yilda esa Vengriya va uning ittifoqchilari qo‘shini Mohach jangida tor-mor etiladi, qirollik rasman Usmoniylar vassaliga aylanadi.

Shu tariqa Belgrad jangi Vengriya va Bolqondagi boshqa davlatlarga yana yetmish yil hukmronlik qilish imkonini beradi. Shu bilan birga tarixchilarning fikricha, Belgrad jangi Yevropani turk bosqinidan saqlab qolgandi. Ushbu mag‘lubiyatdan so‘ng sultonlar sharq yurishlariga e’tibor bera boshlaydi. Mehmet II Fotihning Belgraddagi ehtimoliy g‘alabasi unga Markaziy Yevropa tomon yo‘l ochib berardi, bu paytda ichki urushlardan kuchsizlangan Muqaddas Rim imperiyasi va Yuz yillik urush olib borayotgan Angliya va Fransiya monarxlarida sultonni to‘xtatib qolishi imkoni juda kam edi.

Muhammadqodir Sobirov tayyorladi