Didaktikasiz nasihat qila biladigan rejissor Abbos Kiorustamiy shedevrlari

Jahonga mashhur yoki biror mukofotga loyiq topilgan filmlarni tomosha qilish maroqli. Biror tanqidchi tahlil qilgan, tavsiya etgan filmni diqqat-e’tibor bilan ko‘ramiz. Taqriz-tavsiyalar orqali ko‘pincha didimiz shakllanadi va sal o‘tib, eng sara, vaqtni sarflashga arzigulik kinolarni izlab qolamiz. “Daryo” kolumnisti, kinoshunos Shohida Eshonboboyeva jahon sahnalarida o‘rni, e’tirofi, mukofotini topgan rejissor Abbos Kiorustamiy va uning mashhur filmlari haqida hikoya qiladi.

Abbos Kiorustamiy jahon kinematografiyasi xazinasiga o‘ziga xos filmlarni meros qoldirgan eronlik rejissorlardan biri. Uning ijodiy faoliyati bugun ham bir qator G‘arb va Sharq kinomaktablarida o‘rganiladi. Asosan, XX asrning 80–90 yillarida jahonga tanilgan Kiorustamiy umuminsoniy g‘oyalarning ekrandagi tasviriy yechimi bilan G‘arbni qoyil qoldirgan edi. Aslida sof muhabbat, insonparvarlik, vafo va sadoqat kabi estetik kategoriyalarni tarannum etish dunyoning har burchagida yashaydigan ijodkorning bosh maqsadidir. Lekin bu ijodkorlarning qaysidir biri dunyoga taniladi, qaysidiri o‘z hududidan tashqariga chiqolmaydi. Kiorustamiyni olamga tanitgan birlamchi omil – bu uning vatani va xalqiga bo‘lgan cheksiz muhabbatini sof kino tili yordamida ifodalaganidir.

Ehtimol, o‘zbek tomoshabini uchun Kiorustamiyning filmlarida yoritilgan syujet va g‘oya u qadar hayratlanarli bo‘lmasligi mumkin. Chunki, birinchidan, dunyoqarash, din, tarbiya va qolaversa, qadimdan zardushtiylik bilan bog‘liq o‘ziga xos dunyoqarash eron va o‘zbek xalqida o‘zaro o‘xshash ekanini inkor etolmaymiz. Ikkinchidan, Firdavsiy va Xayyom, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” kabi buyuklar nomi va mashhur asarlar o‘zbek – eron xalqining o‘tmishdagi adabiy an’analari, folklori bir-biriga yaqin bo‘lgani, bir-biridan ozuqlangani va hamon shundayligidan dalolat beradi. Ammo kinematografiyada Kiorustamiy ko‘proq milliylikka tayandi...

Ta’kidlash kerak, bir qator dunyoga mashhur ijodkorlar kabi Abbos Kiorustamiy ham 2009-yilga kelib xorijga, aniqrog‘i, Fransiyaga butunlay ketishga majbur bo‘ladi va Eronda boshqa film suratga olmaydi. Mahalliy hokimiyat, siyosiy tuzum Kiorustamiy hamda uning hamkasblari ijodiy erkinligiga hadeb to‘siq qo‘ygani bunga sababdir. Yurtidan bosh olib ketgan ijodkor xorij kinokompaniyalari bilan filmlar suratga oladi. Agar xorijdagi faoliyati bilan ona yurtidagi ijodiy faoliyati namunalarini solishtirsak, o‘z yurtida yaratgan filmlarida milliy g‘urur, xalqiga mehr va hamdardlik, yoshlar kelajagidan qayg‘urish kabi nozik tuyg‘ular yetakchilik qiladi. Keyingi filmlarida esa vatan sog‘inchi aks etsa-da, g‘arbona turmush tarzidan bezishni sezish mumkin...

“Do‘stimning uyi qayerda?” filmi (1987) Kiorustamiy ijodida muhim o‘rin tutadi. Film muxlislarini topgach, rejissor yana bir necha filmlar suratga oladi va ularda ungagina xos bo‘lgan rejissorlik “imzo”sini mustahkamlaydi.

Uning Kann kinofestivalida g‘olib bo‘lgan “Zaytun daraxti ortida” (1994) filmi hay’at, kinoshunoslar va tomoshabin o‘rtasida katta bahs-munozaraga sabab bo‘lgan, pirovardida, “Oltin palma novdasi” sovrinini qo‘lga kiritgan filmdir.

Mazkur ikki filmda rejissor mamlakatdagi iqtisodiy yetishmovchilik, ishsizlik, qishloqlardagi og‘ir turmush tarziga qaramay aholida kelajakka umid so‘nmagani, yoshlarning qalbi ko‘proq ilmli va ma’rifatli bo‘lish istagi bilan tug‘yon urishi, g‘arb va zamonaviy dunyo uchun unutilgan eng nozik pokiza muhabbat, do‘stga vafodorlik tuyg‘ulari eronlik bolalar va o‘smirlarda barq urib turganini ko‘rsatishga urinadi va shunisi bilan insonni hayratga soladi. Qizig‘i, hikoya zamirida cho‘ng g‘am va alam yashiringanki, buni tomoshabin sezmay qo‘ymaydi. Bu g‘am – bolalarning kelajagi uchun qayg‘urish, qo‘rqishdir. Ammo senariyda so‘z, musiqa va qandaydir “kesatiq”lar bilan hukumatga yoki xalqiga nisbatan norozilik kayfiyatini sezmaysiz.

Kiorustamiyning rejissor va ssenariynavis (ba’zida montajchi va rassom) sifatida yaratgan asarlarida so‘z birlamchi, tasvir esa yetakchi. Film qahramonlari ko‘p bo‘lmaydi, lekin postanovka qilingan kadrlardan ko‘ra, rejissor tabiiy kadrlarni xush ko‘radi. Har holda uning filmlarida aktyorlar rol o‘ynayotgani umuman sezilmaydi.

“Sevishganlardek” filmi treyleri

2012-yili yana bir Kann “Oltin palma novdasi” sovrini sohibi bo‘lgan “Sevishganlardek” filmi Abbos Kiorustamiyning o‘ziga xos sharqona falsafasi aks etgan filmlardan. Garchi Yaponiya kinoijodkorlari bilan birgalikda, Yaponiyada sodir bo‘lgan voqea haqida hikoya qilinsa-da, eron rejissorining “imzosi” mazkur asarda ham yaqqol sezilib turadi. Har doimgidek, bu asarda ham birinchi o‘rinda tasvir yoki musiqa emas, so‘z+tasvir yetakchilik qiladi. Voqeani to‘liq anglash uchun, albatta, so‘zni diqqat bilan eshitish va mulohaza qilish kerak. Xususan, nabirasini ko‘rish uchun shaharga kelgan buvining avtobus bekatida qolib ketishi va buni bilib turgan nabira qiz buvisidan kelgan bir necha telefon xabarlarini eshitsa ham, buvini tik oyoqda, jomadonlarini ushlagancha o‘tgan-ketganga termilib, nabirasini kutayotganini ko‘rib tursa ham “pul ishlash” maqsadida avtobus bekatidan aylanib o‘tib ketadi. Bu holatga ertasi kuni ayanchli tarzda javob olinadi. Lekin vaqt o‘tgani, noto‘g‘ri qadamning kasri va hokazo fikrlar film tugaganidan keyin tomoshabin fikr-yodini chirmab oladi. Kiorustamiyni Kiorustamiy darajasiga olib chiqqan ham aynan mana shu xislatidir – u tomoshabinga didaktikasiz nasihat qila biladi. Ijodkor uchun murakkab, biroq zarur vazifa.

O‘zbek tomoshabinlari uchun Kiorustamiyning deyarli barcha filmlarini ko‘rishni tavsiya etish mumkin. Zotan, uning asarlari jaholat va fahshdan holi. Garchi, film syujetida nopoklikni qoralash g‘oyasi yo‘lboshlovchi bo‘lsa-da, rejissor ochiq kadrlar bilan fikrini ifodalamaydi va uning uchun musiqa ham yetakchi bezak vazifasini o‘tamaydi. U ko‘proq tabiiy intershumdan foydalanadi.

Uning qiziq filmlaridan biri “Yirik plan”dir. Fransuz kinoaktrisasi Julyett Binosh ijrosidagi “Asliga to‘g‘ri” filmi ham Kiorustamiyning san’at asari bilan haqiqiy hayot o‘rtasidagi nomutanosiblik haqida munozara yuritgan asarlaridan biri. Biz tomoshabinga Abbos Kiorustamiy filmlarini ko‘rayotganda so‘zga (dialog, monolog, izohlar va boshqa) diqqat qilishlarini, mizankadrning postanovkasiga e’tiborli bo‘lishlarini va aktyorlar ijrosidan zavq olishlarini tilaymiz.

So‘ng so‘z o‘rnida shuni eslatamizki, miyadagi neyronlarning yangilanib turishi va inson erta qarimasligi uchun murakkab bo‘lgan asarlarni o‘qish, filmlarni ko‘rish va mumtoz musiqa eshitish muhim ekan. Abbos Kiorustamiy filmlari nisbatan oddiy bo‘lgani bilan, qisqa axborotlarga o‘rgangan zamondoshlarimiz uchun murakkab filmlardan bo‘lishi mumkin...

“Asliga to‘g‘ri” filmi treyleri