O‘zbek tili ot qo‘yishdan ojiz qolganda to‘nni boshqaga kiydiramizmi?

Tilning kuch-qudrati, salohiyati yangi tushuncha va atamalarga ot qo‘ya olishida ham ko‘rinadi. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bu galgi maqolasida ayni shu masala haqida so‘z yuritadi.

Chet so‘z tilni boyitadimi yo kambag‘allashtiradi?

Hech bir til yolg‘iz o‘zi rivojlanmaydi. Boshqa tillardan so‘z oladi-so‘z beradi, boyiydi-boyitadi. Lekin bu jarayonning ham o‘z qonun-qoidalari, me’yorlari bor. Chet tilidan kirgan so‘z tilni qachon boyitadi-yu, qachon kambag‘allashtiradi? Agar o‘zga til so‘zi bir tildagi yo‘q so‘z o‘rnini to‘ldirsa yoki bor so‘z bilan yonma-yon ishlatilsa, foydalanuvchilarga qo‘shimcha variant taqdim etsa, u tilni boyitadi. Lekin tilda bor so‘z o‘rnini egallasa, uni siqib chiqarsa, bu tilni kambag‘allashtirish bo‘ladi.

Yangi tushunchalarga ot qo‘ya olmaydigan yoki ot qo‘yishga intilmaydigan til mustaqilligini, kuch-qudrati va salohiyatini yo‘qotayotgan tildir. Bugun o‘zbek tilining bu boradagi holati qoniqarli emas, nazarimda. Xo‘sh, bunga sabab nima?

“Abo Muslimi sohibqironlarimiz bo‘lmasa...”

O‘zbek tilining sofligi, ilm-fan va internet tiliga aylanishi uchun astoydil kurashadigan, amaliy harakatlar qiladigan, ilmiy tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlaydigan tashkilot yo‘q. Balki, qaysidir idora bunga mas’uldir. Lekin hali bu borada ko‘zga ko‘rinarli ish qilingani yo‘q.

Xo‘sh, chetdan kirayotgan so‘z va atamalarga ot qo‘yishda yoki o‘zlashtirishda qanday muammolar bor. Men payqagan ikkita holat bor:

1. Bugun chetdan kirayotgan tushunchalarni o‘zbekcha atashga intilish juda pasayib ketdi. Tayyorini olib qo‘ya qolishga o‘tildi, o‘zbek tili paqqos iste’molchiga aylanyapti.
2. O‘zlashma so‘zlarni o‘zbekchalashtirish, so‘ng ularni tatbiq etishda nazorat yo‘q. Shu sabab bir atama bir necha xil variantda tarjima qilinyapti. Tarjimasiz olinayotgan so‘zlarning imlosida esa xilmaxilliklar kuzatilyapti.

Masalan, so‘nggi paytlarda o‘zlashtirilgan bodikamera, teplovizor, chellenj, frilans, navigator kabi so‘zlarni o‘girishga urinib ham ko‘rilgani yo‘q. Bodikamera so‘zini olaylik. To‘g‘ri, kamera so‘zi o‘zbekchaga allaqachon kirib ulgurgan. Uni tarjima qilishga urinish muvaffaqiyatli chiqmasligi ehtimoli katta. Lekin inglizcha body (tana) so‘zini ham hech bir o‘zgarishsiz qabul qilish qaramlikdan boshqa narsa emas. Bu bo‘yicha kichik so‘rovnoma o‘tkazib ko‘rgandim. Bodikamera so‘zi o‘rniga tankamera, xoskamera, yonkamera kabi yaxshi variantlar taklif qilindi. Dastlab eshitganda sal sun’iyroq tuyulishi mumkin. Lekin OAV, qonunchilik, qo‘llanmalar shu so‘zni muntazam ishlataversa, tilga singishi aniq.

Albatta, orada o‘girib bo‘lmaydigan atamalar ham uchraydi. Bunda nima qilinadi? Asliyatdagi so‘z o‘zlashtiriladi. O‘zlashtirishda esa ma’lum qonun-qoidalarga amal qilinadi: o‘zbek tili tabiati, imlo qoidalari hisobga olinadi.

Hozirgi sharoitda nima qilish kerak? “Bu muammoni yechib bergani Abo Muslimi sohibqironlarimiz bo‘lmasa...” deb o‘tirish kerakmi? Yo‘q. Atamashunoslik, atamalarni joriy qilish jiddiy izlanish va mehnat talab qiladi, lekin yechimi imkonsiz muammo ham emas. Menimcha, til sohasiga mas’ul Ma’naviyat va davlat tilini rivojlantirish masalalari departamenti bu borada amaliy harakatlarga kirishishi zarur.

Nimalar qilish kerak?

2020-yil 29-yanvarda Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Atamalar komissiyasining faoliyatini tashkil qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilingan. Lekin unda asosiy e’tibor normativ-huquqiy hujjatlar tiliga, unda qo‘llanadigan atamalarga qaratilgan. Bu ham juda muhim yo‘nalish. Lekin yangi atamalar faqat bu bilan cheklanmaydi-da. Turmushimizga, iqtisodiyot va xalq xo‘jaligi sohlariga, ilm-fanga kirib kelayotgan atamalarning ahamiyati ham kam emas.

Yaqinda axborot texnologiyalari sohasidagi bir kitobni tahrirladim. Ish jarayonida mavjud lug‘atlar ancha eskirgani, ko‘p so‘z va atamalarning tarjimasi yo‘qligi, lug‘atlar asosan rus tilidan tarjima qilinganiga guvoh bo‘ldim. Axborot texnologiyalari eng tez o‘zgarayotgan, rivojlanayotgan soha. Bu yo‘nalishdagi lug‘atlar muntazam to‘ldirilib borishi, kamida yilda bir marta qayta nashr etilishi kerak. Lug‘at tuzishda asosiy e’tibor asliyatdan – ingliz tilidan o‘girishga qaratilishi kerak. Hozir oddiy upload, download, verification, validation so‘zlarini tarjima qilishda xilmaxilliklar uchraydi. Dasturlash tillariga oid juda ko‘p so‘z va atamalar shunchaki tarjimasiz ishlatilyapti.

Boshqa sohalar ham muntazam o‘zgarishda, rivojlanishda. Tabiiyki, ularga oid lug‘atlar, qo‘llanmalar va kitoblarni ham o‘zbekchalashtirish ehtiyoji bor.

Yaqinda Qurilish vazirligi rasmiysi: “Qurilish sohasida o‘zbekcha texnik lug‘at yo‘qligi vazirlik masalasi hisoblanmaydi”, deb bayonot bergan edi. Agar vazirlik va qo‘mitalar davlat tiliga shunday munosabatda bo‘ladigan bo‘lsa, o‘zbek tilining qadr-qiymati yo‘qolaveradi.

Menimcha, har bir vazirlik, qo‘mita, agentlik o‘z sohasi bo‘yicha lug‘atlar ishlab chiqishga mas’ul bo‘lishi kerak. Ular O‘zFA O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, O‘zbekiston Milliy universiteti kabi ilm dargohlari yoki tuzuvchilar jamoasi bilan shartnoma tuzib, lug‘at ishlab chiqish jarayonini moliyalashtirishi zarur. Lug‘atlar tayyorlashga sohaning malakali mutaxassislari, lug‘atshunoslar, tilshunos va boshqa mutaxassislar jalb qilinishi lozim. Lug‘atlarning ming-ikki ming nusxada bosilishi ehtiyojni qondirmaydi. Ular elektron ko‘rinishda ham taqdim etilishi kerak.

Xorij tajribasi va milliy tajriba

Dunyo mamlakatlarida til sofligini saqlash bo‘yicha turli tashkilotlar faoliyat olib boradi. Masalan, Fransiyada Atamashunoslik va neologizmlar bo‘yicha markaziy qo‘mita bor ekan, u fransuz tilining sofligi uchun kurashadi. Yaqinda bu tashkilot internet bilan bog‘liq bir qancha fransuzcha neologizmlarni iste’molga kiritibdi. Endi fransuz saytlari va ommaviy axborot vositalarida inglizcha atamalar va ularning tarjima variantlari o‘rniga ana shu yangi kiritilgan so‘zlar qo‘llanadi.

Rossiyada ham til sofligi masalasi yuqori minbarlarda muhokamalarga sabab bo‘ldi. Atamashunoslik bo‘yicha qo‘mita tuzish takliflari ilgari surildi.

Yon qo‘shnimiz Tojikistonda ham Til va atamashunoslik qo‘mitasi bor.

O‘zimizda ham shunday qo‘mita faoliyat yuritgan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Kengashining 1989-yil 26-dekabrdagi farmoyishi bilan Vazirlar Mahkamasi huzurida Respublika atamashunoslik qo‘mitasi tuzilgan va u 2003-yili tugatilgan.

Ayni damda Ma’naviyat va davlat tilini rivojlantirish masalalari departamentida atamashunoslik va toponimik obyektlarga nom berish faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘limi bor. Unda jami uch kishi faoliyat yuritadi. Menimcha, o‘zbek tilidagi atamalar bilan bog‘liq muammolarni hal etish uch kishining jismoniy imkoniyatidan tashqarida.

Departamentda yangi atamalarni joriy qilish bo‘yicha kattaroq jamoa ishlashi kerak. Jamoatchilik asosida emas, haq to‘lanadigan shaklda, doimiy asosda ishlashi zarur. Chunki bu katta mehnatni talab qiladi. Turli sohalarga oid yangi atamlar jamoatchilik e’tiboriga havola etilishi, taklif va mulohazalar o‘rganilishi, mutaxassislardan xulosa olinishi kerak. Bundan so‘ng atamalarning tasdiqlangan variantlari e’lon qilinadi va amaliyotga joriy etiladi.

Vakolatli tashkilot qabul qilgan atamalarga ustunlik berilishi kerak. Ommaviy axborot vositalari, darsliklar, kitob va qo‘llanmalarda aynan ana shu atamalar ishlatilishi zarur. Shunda xilmaxilliklar, chalkashliklar barham topadi. Har qanday xorijiy so‘z o‘zbek tilini payhon qilib kirib kelavermaydi.

Umid qilamizki, Departament boshchiligida yangi atama va neologizmlar lug‘atlari chop etiladi, iqtisodiyot va ilm-fanga oid mavjud lug‘atlarning ro‘yxatini tuzilib, ularning sifat darajasi o‘rganiladi, bu boradagi muammolarni hal etish bo‘yicha amaliy qadamlar tashlanadi.

Soha tilining mahalliylashishi tilga quvvat beradi

Ingliz tiliga o‘rtacha har ikki soatda bitta yangi so‘z qo‘shilar ekan. Bu – ingliz tili bir yilda o‘rtacha 4000 ta so‘zga boyiydi degani. To‘g‘ri, yangi so‘zlar jonli tilda faol ishlatilmaydigan, ilm-fanning qaysidir sohasidagina qo‘llanadigan xos so‘zlar bo‘lishi mumkin. Lekin bu yangi ixtirolar, kashfiyotlar, tadqiqotlar ingliz tili vositasida amalga oshayotganidan darak. Yangi tushunchalarga ot qo‘yish ana shu yangiliklarning ijodkorlari – shu til egalarining haqqi bo‘ladi. Agar bunday yangiliklar o‘zbek tili orqali amalga oshsa, bizning so‘zlarimiz ham dunyoga chiqadi, jahonning turli nuqtalarida ishlatiladi.

O‘zbek tili ot qo‘yishdan ojiz emas. U juda ko‘p tushunchalarni nomlay oladi. Tilning ana shu imkoniyatidan foydalanmaslik, uning salohiyatiga ishonchsizlik bilan qarash kuchsizlanishga olib keladi. Ertaga eng oddiy so‘zlarni ifodalashga ham xohish yo‘qolishi, o‘zbek tili rashkini, g‘ayratini boy berishi mumkin. Bu esa til uchun, millat uchun fojiadir.

Til rivojiga adabiyot yoki san’at asarlari bilangina erishilmaydi. U iqtisodiyot, sanoat, ilm-fan, texnologiyalar va boshqa sohalar taraqqiyoti bilan ham chambarchas bog‘liq. Biz bu sohalarni o‘stirish, ularga oid bilimlarni o‘zbek tilida sifatli taqdim etish orqali alaloqibat o‘zbek tilini rivojlantiramiz, unga kuch beramiz. Atamalarni o‘zbekchalashtirishning muhim jihatlaridan biri ham ana shu.