Nisholda nima uchun aynan Ramazonda iste’mol qilinadi? Toshkent bozorlaridan maxsus reportaj

O‘zbek xonadonlarida tayyorlanadigan har mavsumga xos taomlar bor. Masalan, bahorda ko‘k somsa, Navro‘zda sumalak, yozda go‘ja. Boisi, ushbu taomlarga ishlatiladigan mahsulotlarni boshqa fasllarda odatda topish mushkul. Ammo muqaddas Ramazon oyi qaysi faslga to‘g‘ri kelishidan qat’i nazar nisholda, albatta, tayyorlanadi. Hech o‘ylab ko‘rganmisiz, nima uchun shirinlik aynan Ramazonda iste’mol qilinadi? Uning qanday foydali xususiyatlari bor? Bu kabi savollarga javob topish maqsadida “Daryo” Toshkent shahrining markaziy dehqon bozorlarida nisholda sotayotgan sotuvchilar bilan suhbatlashdi.

Avvallari nisholdasiz to‘ylar o‘tmagan

Buxorolikman. Ota-bobolarimiz sumalakchi, nisholdapaz bo‘lishgan. Men yettinchi avlodman. 1999-yildan beri nisholda tayyorlayman. Har sumalak mavsumida, ya’ni yanvardan boshlab oilaviy Toshkentga kelib, ‘Chorsu’ bozorida sumalak va nisholda sotamiz. May oyida yana Buxoroga qaytib ketamiz.

Asl nisholdaning kelib chiqishi Buxoroga borib taqaladi. Sobiq Sovet ittifoqi davrida viloyatda qiziq bir odat bo‘lgan. Ya’ni to‘ylarda dasturxonlarga, albatta, nisholda tortilar edi.

Afsuski, bugun bunday odatlar yo‘q bo‘lib ketgan.

Roziya Sultonova, “Farhod” dehqon bozori sotuvchisi: 

30 yildan beri nisholda tayyorlab sotamiz. Avval turmush o‘rtog‘im tayyorlardi. Hozir bu ish o‘g‘limning zimmasiga o‘tgan. Hozir o‘g‘lim 5-avlod. Bozorda sotish bilan birga 200 ga yaqin do‘konga nisholdalarimizni yetkazib beramiz.

Bolaligimizda to‘y qilinsa, dasturxonga, albatta, nisholda qo‘yilardi. Yana Toshkentda kuyov tomon kelin tomonga oshga bir chelakdan nisholda berardi. Bizning to‘yimizda ham shunday bo‘lgan. Oshdan keyin hamma piyolada qo‘yilgan nisholdadan yeb ketardi.

20 yil oldin ham to‘ylarga buyurtma olardik. Xo‘jayinim oldiga qanaqa to‘y bo‘lsa ham kelishardi. Bir chelakdan nisholda tayyorlab berardik. Biroq vaqt o‘tib, to‘y qilayotganlar nisholdaning o‘rniga holva yuborishni boshladi.

Hozir bu narsalar yo‘q bo‘lib ketgan. Hech kim dasturxoniga nisholda qo‘ymay qo‘ygan.

Gulsum Mavlonqulova, “Chilonzor” dehqon bozori sotuvchisi: 

Sirdaryo viloyatidanman. 18 yildan beri viloyatda nisholda tayyorlab sotaman. O‘g‘lim Toshkentga ko‘chib kelgan. Hozir Toshkentga kelib, ishiga yordam beryapman. Odatda o‘g‘lim nisholdani tayyorlab beradi, men ‘Chilonzor’ dehqon bozoriga olib chiqib sotaman.

Lekin nisholdaning kelib chiqish tarixi haqida hech narsa bilmas ekanman.

Nisholda nima uchun aynan Ramazon oyida iste’mol qilinadi? Uning qanday foydali xususiyatlari bor?

Bu nisholda — ota-bobolarimiz yeb kelgan shirinlik. Nisholda tarkibida yetmak degan o‘simlik ildizi bor. Nisholda ovqat hazm qilish tizimini yaxshilaydi, ichaklarni tozalaydi. Oshqozon yarasi kasalligi bor insonlar uchun juda foydali. Bu Ibn Sino kitoblarida ham yozilgan ekan.

Yetmakning o‘zini ko‘pirtirib, sovun qilib ham ishlatish mumkin. Uni bir litr suvga solib, yarmi qolgunicha yaxshilab qaynatiladi. Keyin uni qo‘lingizga olib ko‘pirtirib, ishlatsa bo‘ladi.

Har bir odamning organizmida har xil ovqat qoldiqlari bo‘ladi. Siz har kuni qo‘lingizni yuvib yurasiz, lekin oshqozoningizni yuvolmaysiz. O‘sha nisholda tarkibidagi modda oshqozondagi keraksiz chiqindilarni chiqarib tashlaydi.

Oshqozoningiz og‘risa, turli dorilarni ichasiz. Biroq ovqatdan keyin 2—3 qoshiq nisholda yesangiz, kimyoviy dorilardan ko‘ra ko‘proq foydali bo‘ladi. Buni ko‘plab shifokorlar ham tavsiya qilgan. Tajribadan ham o‘tgan.

Masalan, mening qaynonam 90 yoshga kirib vafot etdilar. Bizning dasturxonimizda doim nisholda turardi. Doim iste’mol qilganlar. Hozir ham muzlatkichda doim nisholda turadi. O‘zimiz ham doim yeyishni kanda qilmaymiz. Mana hech birimiz semirib ketmaganmiz. Figuralarimiz joyida.

Uning tarkibida yetmak degan ildiz bor. U o‘simlik odamning oshqozoni, ichagini filtrlaydi. Yosh bolalar yesa, shamollashining oldini oladi. Bundan tashqari nisholda ro‘za tutayotganlarni och qoldirmaydi.

Qolgan suhbatdosh sotuvchilar ham uning foydali xususiyatlari juda ko‘pligini, oqlik bo‘lgani va odamni kun davomida to‘q tutgani uchun nisholda yeyilishini ta’kidladi. Shu o‘rinda bir qiziq savol tug‘iladi. Aytilganiday nisholda shunchalik foydali shirinlik bo‘lsa, u nima uchun faqat Ramazon oyida iste’mol qilinadi? Nega boshqa oylarda sotilmaydi? 

Nisholda faqat Ramazonning shirinligi emas

Ko‘pchilik nisholdani faqat Ro‘zai Ramazon oylarida tayyorlanadi va yeyiladi deb o‘ylaydi. Lekin biz mana 30 yildan beri kimningdir yegisi kelib qolsa yoki qo‘ni-qo‘shnilar, mijozlar buyurtma qilsa, yilning istalgan vaqtida buyurmaga tayyorlab beraveramiz.

O‘tgan yili Ramazon oyi karantinga to‘g‘ri kelgandi. Mahalladan xat-hujjat qilib berishdi. Mahallalarda tashkil qilingan bozorchalarga nisholdalarimizni tarqatib chiqdik. Bundan tashqari ‘Elga xizmat’ savdo maydonlariga topshirib keldik.

Ramazondan boshqa oylarda tayyorlanmasligiga kelsak, nisholda tayyorlashda foydalaniladigan mahsulotlarni topishda muammo bo‘lishida emas. Istagan payt topsa bo‘ladi, lekin havoning issiqligi uchun boshqa payt talab bo‘lmaydi. Har kuni ikki kastryulka nisholda olib chiqaman. Lekin doim ham hammasi sotilavermaydi. Bugun mijozlarim ko‘p kelib, tugaydi deb umid qilaman.

Nisholda qanday tayyorlanadi? Uning eng yaxshisini qanday farqlash mumkin?

Haqiqiy nisholda oppoq bo‘ladi. Qolaversa, tayoqni ko‘targanda uzilmasligi kerak. Uzilsa, haqiqiy bo‘lmaydi. Agar muzlatkichda saqlansa, bir yil ham aynimay shunday turaveradi.

Hamma ham nisholda qilolmaydi. Tayyorlashning o‘ziga yarasha qiyinchiliklari bor. 92 yoshga kirgan onam borlar. Ular bizning ustozimiz. Hozir ham bilmaganlarimizni ulardan so‘rab qilamiz.

Retseptiga kelsak, 10 kg shakarni 3 litr suvga solib, olovga qo‘yib qaynatiladi. Keyin bir qoshiq limon kislotasi solinadi. 15—20 daqiqa qaynatilib, olib qo‘yiladi.

Yetmakning tomiri qaynatilib, suvini olib qo‘yilgan aralashmaga qo‘shib, chilcho‘p yordamida 20—30 daqiqa ishlov beriladi.

Gulsum Mavlonqulova: 

Nisholdani tayyorlashga uch soat vaqt ketadi. Asosiy masalliqlari: shakar, yetmak tomiri, tuxum.

10 kg shakarni ikki litr suvga solib qaynatamiz. Qaynab chiqqanidan so‘ng limon kislotasi solinadi. Tuxumning oqi ko‘pirtirilib, issiq sirop quyiladi va hammasi yana aralashtiriladi. Qozonda yana ko‘proq ushlab turilishi kerak. Biz mikserda, keyin o‘zining tayog‘idan foydalanamiz. Mehnati og‘ir, shuning uchun, asosan, o‘g‘lim tayyorlaydi.

Yaxshi nisholdani farqlashga kelsak, aksariyat xaridorlar sariq nisholdani yaxshi deb o‘ylaydi. Oq va sariq nisholdaning farqi shunchaki qaynatilishiga bog‘liq.

Masalan, oq nisholda kam qaynatiladi. Shuning hisobiga ko‘pik bo‘lib qolishi mumkin. Sariq nisholdani ko‘proq qaynatamiz. Siropi hisobiga rangi sariq chiqadi. Agar siropi yaxshi qaynagan bo‘lsa, nisholda 20 kundan 1 oygacha muzlatkichda sifati buzilmay turadi.

“Farhod” bozori sotuvchisi Roziya xolaning aytishicha, shirinlikni tayyorlash chog‘ida temir uskuna (mikser)dan foydalanilsa, nisholda o‘xshamay qoladi. 

Biz ota-bobolarimizdan qolib ketgan usul — behining novdasidan chilcho‘plar yasab, qo‘limizda qilamiz. Boshqalar mikserda qiladi. Unga temir narsalar tiqilsa, nisholda o‘xshamaydi.

Mis qozonda avval yetmak, keyin tuxum chilcho‘p orqali soatlab ko‘pirtiriladi. Unga katta kuch kerak. Erkaklarning kuchi ko‘p. Ayollarning esa qurbi yetmay nafasi tiqilib qoladi. Shuning uchun, asosan, erkaklar tayyorlaydi. Nisholda tayyorlash ayollarning ishi emas.

Quyuqligiga e’tibor berish kerak. Xuddi asaldek quyuq oqib tursa va og‘ir bo‘lsa, u yaxshi nisholda bo‘ladi. Ayrimlar yetmakni ham ko‘pirtirib, olib chiqib sotaveradi.

Haqiqiy nisholda bir yil, hatto undan ko‘p ham turishi mumkin. Agar haqiqiy bo‘lmasa, yetmagi cho‘kib, aynib qolishi mumkin. Misol uchun, bizning uyda yil 12 oy nisholda turadi. Qo‘lda qilingani uchun cho‘kib qolmaydi. Muzlatkichda sifati buzilmay turaveradi.

Savdoga kelsak, 30 yildan beri sotayotganimiz uchun mijozlarimiz ko‘p. Bir marta olgan odam yana qaytib keladi. Daromad ham shunga yarasha. Doim ham olib kelgan nisholdamizning hammasini sotib tugatib ketolmaymiz. Yarmini sotishimiz mumkin, har xil. Kuniga 200—300 ming so‘m topamiz. Harholda ro‘zg‘orimiz but, kam-ko‘stimiz to‘lib turibdi.

So‘nggi vaqtlarda nisholda iste’moli 10—20 yil oldinga qaraganda ancha kamaygandek. Bozorda nisholda sotib oluvchi xaridorlarning kamligini ko‘rib, bunga yana amin bo‘ldik. Xo‘sh, nega oxirgi paytlarda odamlar nisholda yemay qo‘ydi? Bu haqda ham sotuvchilardan so‘radik.

Roziya xola:

Oldingi paytlarda hozirgidek yeydigan narsalar bo‘lmagan. Hozir murabbo, asal, xullas, assortiment ko‘p. Asosan, yoshi katta insonlar yeydi. Hozirgi yoshlar nisholda yeb o‘rganmagan.

Ba’zilari nisholda nimaligini bilmaydi ham. Bir xillar kelib, bu nima deb hayron bo‘ladi. Biz unga o‘zbek milliy shirinliklaridan biri deb to‘g‘ri tushuntiramiz. Foydali xususiyatlarini aytamiz.

Xo‘sh, xaridorlar-chi? Ular bu borada qanday fikrda? Sotuvchilar aytgandek, oxirgi paytlarda qandolat mahsulotlari turlari ko‘paygani uchunmi yoki boshqa sabab sotib olmayaptimi? Biz bozorda xarid qilib yurgan yurtdoshlarimizga ikkita savol bilan murojaat qildik: Siz nisholdani yaxshi ko‘rasizmi? Bu Ramazon oyida nisholda yeyishga ulgurdingizmi?

Nurxon xola: Yoshim 70 da. Avvalari yerdim, ammo hozir sog‘lig‘im ko‘tarmaydi. Tomog‘imni qichitadi, allergiya beradi. Shuning uchun hozir umuman nisholda yemayman.

Muyassar xola: Men nisholdani yaxshi ko‘rib yeyman. Lekin kelinlarim, o‘g‘illarim yemaydi. Asosan, o‘zim Ramazonda yeyman. O‘zi boshqa payt bo‘lmaydi-ku.

Shohista opa, 45 yoshda: Nisholdani yaxshi ko‘raman. Har Ramazonda iste’mol qilaman. Nisholda tuxumdan qilinadi. Yegan odamni kun davomida to‘q tutadi. O‘zi tuxumni qaynatib yesangiz ham qancha foydali. O‘zi bir oygina ro‘zada yeyiladigan shirinlik bo‘lsa, albatta, oilaviy iste’mol qilamiz.

Odil, 28 yoshda: Uydagilarim uncha yoqtirmaydi. Lekin men shirinlikni yaxshi ko‘rganim uchun nisholdani sevib iste’mol qilaman. Ro‘zada odamni to‘q tutadi. Shuning uchun doim yeyman.

Charos, 27 yoshda: Bolaligimizda kimdir to‘y qilsa, nisholdachini maxsus chaqirtirib, uyda nisholda tayyorlatishardi. Bir kuni ukamning xatna to‘yiga biz ham narigi mahalladagi nisholdachi amakini chaqirtirdik. Umrimda birinchi marta nisholda qanday tayyorlanishini ko‘rgandim. Amaki qo‘liga chilcho‘pni olib, tuxum oqiga oldidagi shakardan kam-kamdan solib, tinmay aralashtirar, ora-orada qaqragan tomog‘ini ho‘llash uchun bir piyola choy ichardi. Ko‘z o‘ngimda oppoq, ko‘pirgan shirinlik paydo bo‘lgani sari zavqim qo‘zib, nisholdachining yonidan jilolmasdim. Amakining qo‘llari mo‘jizakor tuyulardi.

To‘yga maxsus tayyorlangani uchunmi, mazasi ham boshqacha bo‘lar, bozorda sotiladigan shirinlikka mutlaqo o‘xshamasdi. Eng qizig‘i, bu shirinlik bugun Ramazon oyi taomiga aylanib bo‘lgan. Ko‘pchilik nisholdani ko‘rsa, muqaddas oy kelganini, bolalikda to‘yib-to‘yib, oyisidan berkitib, ovqat o‘rniga nuqul nisholda yeganini eslasa kerak.

Hozir esa to‘y-tomosha, marosimlarda dasturxonga deyarli tortilmaydigan bo‘ldi. O‘zim ham umuman yemay qo‘yganman.

Reportajimiz davomida nisholda faqat Ramazonning shirinligi emasligi, uni yilning istagan paytida nafaqat bozorlardan, balki katta supermarketlardan ham topish mumkinligiga amin bo‘ldik. Biroq shunga qaramay nisholda aksariyat o‘zbekistonliklar uchun Ramazonning ramzlaridan biriga aylanib qolgan.

Mana muqaddas oyning deyarli yarmiga ham yaqinlashib qoldik. Sizga ham o‘sha savollar bilan yuzlanmoqchimiz:

Nisholdani yaxshi ko‘rasizmi? Bu Ramazon oyida nisholda yeyishga ulgurdingizmi?

Xonzodabegim A’zamova

Dilshod Sharipov