Bo‘stonliqda oddiy bir varrak qimmatbaho ikki kiyikning qotiliga aylanishiga bir baxya qoldi. Bunga TETKning nima daxli bor?

“Kiyiklar ayrim odamlardan ko‘ra tartibliroq”. Bo‘stonliqdagi Qoronqo‘l qishlog‘idagi kiyikxonada bo‘lib, shunday xulosaga keldik. Atrofi sim to‘siq bilan o‘ralgan qirning quyi qismida turib, jonivorlarning tushishini kutarkanmiz, ular sayohatchilar uchun belgilangan vaqt — 16:00 ga bir necha daqiqa qolganda pastladi.

Oxurlar yonida ularni o‘nlab jonivorsevarlar kutardi — aksariyat oilaviy tarzda, bolalari bilan kelgan. Do‘st-yoronlar bilan kelganlar ham bor. Oldindan tayyorlab qo‘yilgan sabzavot bo‘laklarini kiyiklarga tutarkan, bolalarning quvonchi cheksiz. Ularga qarab ota-onalar ham xursand. “Hayvonot bog‘ida bunday zavqni tuyolmaymiz-da”, derdi ular bir-biroviga.

Lekin biz, “Daryo” muxbirlari bu yerga sayyohlarning kayfiyatini yoritish uchun kelmaganmiz. Og‘ir ahvoldagi ikki kamyob jonivorning surati bizni 80 kilometrlik safarga chorladi. Kiyiklarning kasallanishiga ularga nisbatan eskirgan vaksinalar qo‘llangani, vaksinalarning eskirishiga esa elektr ta’minoti sutkalab bo‘lmagani sabab qilib ko‘rsatilgan suratning tagso‘zida.

“Shukurki, bugun ikkila kiyik ham to‘daga qo‘shilib, yuqoriga chiqdi, — deydi Corrida Food oilaviy korxonasi rahbari Baxtiyor Hojimatov. — Toshkentdan zudlik bilan yetib kelgan mutaxassislar yordamida zo‘rg‘a tuzatib oldik. Uch kecha-kunduz yigitlarim kasal jonivorlar ustida turishdi. O‘lib qolishiga bir baxya qoldi”.

Soatlab, sutkalab bo‘lmaydigan elektr

Bo‘stonliqdagi kiyikchilikka ixtisoslashgan bu loyiha, aytishlaricha, nafaqat O‘zbekistonda, balki Markaziy Osiyoda ham yagona. “Bu kiyiklar ne hasratda olib kelingan. Respublika rahbariyati, Qishloq xo‘jaligi vazirligi, veterinariya mutasaddilari, viloyat hokimligi, tuman hokimligi, xorijiy hamkorlar... Qanchadan-qancha odamlarning yordami bilan ish boshlaganmiz. Birgina elektr ta’minoti korxonasining mas’uliyatsizligi bilan shuncha g‘amxo‘rlik, shuncha odamning mehnati bir pul bo‘lyapti”, — deydi Baxtiyor Hojimatov.

Rahbarning “Daryo”ga aytishicha, energiya ta’minot uchun to‘lov vaqtida amalga oshirilishiga qaramay, qo‘riqxonada elektr energiyasi muntazam va uzoq vaqtga o‘chiriladi. Qo‘riqxonaga elektr nega kerak, deysizmi? Kiyiklar tabiiy sharoitda yashamayotgani uchun ularni turli kasalliklarga qarshi tegishli vaksinalar bilan emlab turish kerak. Bunday kamyob vaksinalarni olib kelish hozirgi pandemiya davrida, aviaqatnovlar deyarli yo‘q darajada bo‘lgan hozirgi davrda ayniqsa og‘irlashgan. Shuncha mashaqqat bilan olib kelingan vaksinaning sifati buzilmasligi uchun u muzlatgichda saqlanishi kerak, muzlatgich esa, o‘zingizdan qolar gap yo‘q, elektrsiz ishlamaydi.

Muzlatgich ishlamagani uchun sifati buzilgani taxmin qilingan bo‘lsa-da, narxi 7—8 ming yevro atrofida bo‘lgan ikkita asl bug‘u baribir shu vaksinalar bilan emlangan. Avval ham bir necha marta aynan shu vosita yuborilgan jonivorlarning ahvoli bu safar o‘ta og‘irlashgan — shundan so‘ng ming-minglab valyutaga xorijdan olib kelingan kamyob vaksina yaroqsizligi aniq bo‘lgan, ularning bari tashlab yuborilgan.

“Tushunamiz, chiroq bir soat o‘chishi mumkin, ikki soat o‘char, lekin elektr sutkalab berilmayapti. Haftasiga bir emas, bir necha marta sutkalab elektr berilmasligiga generator ham chidamaydi. Aslida hamma gap qo‘riqxonamizni uchinchi toifali elektr energiyasi iste’molchisi ekanligida. Ya’ni, bizga istalgan vaqtda elektr berilmasligi normal holat ekani qonuniy jihatdan belgilab qo‘yilgan”, — deydi qo‘riqxona ish boshqaruvchi Bahodir Xudoyberdiyev.

Corrida Food mas’ullarining bildirishicha, 6-aprel kuni soat 12:00 dan 21:00 gacha elektr ta’minoti umuman bo‘lmagan. 9-aprel kuni ham ertalabdan kechgacha elektr berilmagan. 11-aprel, yakshanba kuni soat taxminan 11:00 dan dushanbaning peshinigacha “svet” bo‘lmagan. Bo‘stonliq tuman elektr tarmoqlari korxonasi (TETK) muhandisi Ravshan Yunusov ham dam olish kuni elektr energiyasi bir sutkadan ortiq berilmaganini tasdiqladi.

“‘Svet’ avariyada o‘chgan, ‘Hududgazpoytaxt’ korxonasi balansidagi liniyadagi holat tufayli elektr berilmagan (qo‘riqxonaga elektr simlari unga qo‘shni oromgohdan tortilgan, oromgoh ‘Hududgazpoytaxt’ korxonasiniki — “Daryo”). Bu korxona biz bilan texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha shartnoma tuzmagan, faqat trasformatorga oid shartnoma tuzgan, ular o‘z balansidagi liniyani o‘zi ko‘rib chiqishi kerak. Masalan, liniya o‘chdimi, bizga chiqadi, ‘tarmoqdan uzib beringlar’ deydi, biz uzib beramiz. Kamchilikni topib, bartaraf qilib, keyin ‘yoqib beringlar’ deydi”, — deb tushuntiradi Yunusov.

“Unda nega telefon qilganingda dispetcherlar ‘elektr bir soatdan keyin bo‘ladi’, ‘hali zamon bo‘ladi’ deb ishontiradi? ‘Svet’ qachon bo‘lishi aniqmas desa edi, vaksinalarni konteyner topib bo‘lsa ham shaharga olib ketardik”, — deya unga e’tiroz bildiradi Baxtiyor Hojimatov.

Eng qizig‘i, 11—12-apreldagi elektr uzilishi “Hududgazpoytaxt” oromgohidagi ehtimoliy avariya sabab emas, balki oromgohning elektr liniyasiga qonunga zid ravishda ulangan boshqa iste’molchilarning hududidagi simga varrak o‘ralib qolishi oqibatida yuz bergan. Ma’lum bo‘lishicha, boshqa iste’molchilar oromgohning elektr liniyasiga tuman elektr tarmoqlari korxonasi xodimlari tomonidan ulab qo‘yilgan.

“Qorankul qishlog‘idagi bir necha dala-hovli va fermer xo‘jaligi o‘zboshimchalik bilan bizning elektr liniyamizga ulangan, aniqrog‘i, ularni ulab qo‘yishgan. 2020-yil kuzda bu haqda tuman elektr tarmoqlari korxonasiga yozma murojaat qilganmiz. Mana, kuz o‘tdi, qish o‘tdi, hanuz ular liniyamizdan uzilmagan. Ularning hududida biror holat bo‘lsa, biz baloga qolamiz”, — deydi oromgoh komendanti Hikmat Yusufaliyev.

Bo‘stonliq tuman elektr tarmoqlari korxonasi vakili Ravshan Yunusov 9-aprel kuni salkam 15 soat elektr berilmaganini shunday izohladi: “U kuni joriy ta’mirlash ishlari bor edi”. Ta’mirlash bo‘lsa, iste’molchilarni ogohlantirib qo‘ysa bo‘lmaydimi? “Mahalla faollar yig‘ini ogohlantiriladi”, — dedi Yunusov. “Biz yuridik shaxsmiz, bizni hech kim ogohlantirgani yo‘q”, — deya gapga qo‘shildi Baxtiyor Hojimatov. 6-aprel, seshanba kuni salkam bir sutka “svet” berilmagani yuzasidan esa Ravshan Yunusov shunday dedi: “Seshanba kuni nima bo‘lgani esimda yo‘q”.

Ispanlar hayratda

O‘zbekistonda erkin sanoat zonasi, erkin tibbiyot zonasi, erkin turizm zonasi kabi hududlar tashkil etish orqali tadbirkorlikni rivojlantirish mumkinligi haqida 1990-yillardan buyon gapiriladi. Ammo bu boradagi dastlabki amaliy qadamlar so‘nggi bir necha yilda qo‘yildi. Corrida Food oilaviy korxonasi ham aynan shunday yangi imkoniyatlar mevasi. Korxona hozirda ichki sayyohlikdan kelayotgan daromadni shu yerda ishlayotgan 20 ga yaqin xodimga maosh sifatida sarflayapti. Kiyiklar yeydigan arpa va suli ham korxonaning qo‘shimcha maydonlarida yetishtirilmoqda.

“Eng asosiy ish qilindi — kiyiklar tabiatimizga moslashtirildi, hozircha biror talofotsiz ko‘paymoqda. Tuyaqush ham olib kelindi. Endi tovus kabi noyob jonivorlar bo‘yicha loyihalar tayyorlanayapti. Ularga ham vaksina kerak. Lekin kelib-kelib birgina elektr ta’minoti masalasi ishimizni chippakka chiqarishi mumkin”, — korxona ish boshqaruvchisi Bahodir Xudoyberdiyev.

Corrida Food’ning asosiy faoliyati kiyik shoxlarini farmatsevtika korxonalariga yetkazib berishga yo‘naltirilgan. Ta’kidlanishicha, birgina Yangi Zelandiyaning o‘zi Yaponiya, Koreya, Xitoy farmatsevtikasi uchun har yili 5 ming tonna kiyik shoxi eksport qiladi.

“Bug‘ularimiz shoxini tabiiy ravishda tashlayapti. Lekin bunda shoxlardagi dorivor vositalar foizi ancha kamayadi. Hozir shoxlarni qotmasidan kesish, unga ishlov berish moslamalari xorijdan keltirish arafasida turibmiz, pandemiya sabab kechikdi. Jarayonda shoxlarni qaynatish va zudlik bilan sovutgichga qo‘yish, yana qaynatish va muzlatib qo‘yish, aniq bir haroratda qat’iy saqlash kabi talablar borki, agar elektr ta’minotida muammo bo‘laversa, yil bo‘yi qilingan mehnat yo‘qqa chiqadi”, — deydi u.

Elektr ta’minotidagi bu muammolar, tabiiyki, dorivor shoxlarni sotib olish uchun shartnoma tuzgan xorijiy hamkorlarning ham ishonchini so‘ndiradi, xafsalasini pir qiladi. Aytishlaricha, korxona rahbarlari chet el mutaxassislari bilan, jumladan, Madriddagi Xalqaro kiyikchilik uyushmasi bilan muntazam aloqada. Ikki kiyik o‘lar holga kelib qolganida ham ispan veterinarlariga maslahat solingan.

“Elektr o‘chib qolib, shunday bo‘ldi, desak, ispanlar: ‘Voy, elektrni nega o‘chirdinglar?’ deydi. Holatni tushuntirolmaysan ham, tushuntirishga uyalasan kishi”, — deya afsuslanib gapiradi qo‘riqxona rahbari Baxtiyor Hojimatov.

Yechim qanday bo‘ladi?

Bo‘stonliq tuman elektr tarmoqlari korxonasi muhandisi Ravshan Yunusovning aytishicha, qo‘riqxonani ikkinchi toifali elektr energiyasi iste’molchiga aylantirish orqali muammoni hal qilish mumkin (qo‘riqxona, yuqorida ta’kidlanganidek, hozirda uchinchi toifaga kiradi). “Ikkinchi toifada elektr ta’minoti ikki tomonlama bo‘ladi. Quyosh batareyasimi, dizelmi, shamol elektr moslamasimi, farqi yo‘q, ikkinchi liniya bo‘ladi”, — deya tushuntiradi muhandis.

Toifani o‘zgartirish uchun esa Yagona darcha xizmatiga murojaat qilish kerak. “Istashsa, elektr tarmoqlari korxonasiga murojaat qilishsa, shartnoma tuzilsa, qurilishidan boshlab loyihasigacha tayyorlab beriladi. Shartnoma shartlari ma’qul kelmasa, shunday ishlar bilan shug‘ullanadigan xususiy firmalar ham bor”, — deya qo‘shimcha qildi Bo‘stonliq tuman elektr tarmoqlari korxonasi vakili.

Corrida Food rahbariyati esa “Daryo” muxbirlari qo‘riqxonaga kelib, vaziyatni o‘rganmagunicha elektr tarmoqlari korxonasidan hech kim ularning shikoyatini tayinli tinglamaganini, korxona vakillari: “Sizlar uchinchi toifadagi iste’molchisizlar”, deb ularning o‘zini aybdor qilishdan nariga o‘tmaganini ta’kidladi. Umid qilamizki, mas’ullar ushbu masalani hal qilish chorasini ko‘radi, kiyiklar esa bundan buyon elektr yo‘qligi uchun o‘lar holga tushmaydi.

Mustahkam Tangriyorova va Musulmonbek Ibrohimov tayyorladi