Nega geologlar kuni bahorga belgilangan? Ushbu kasb bayrami haqida nimalarni bilish kerak?

Bugun, 4-aprel kuni O‘zbekiston geologlari o‘z kasb bayramini nishonlamoqda. Shu munosabat bilan “Daryo” kolumnisti, geolog Shukurjon Islomov kun tarixi va sohaning ahamiyati haqida hikoya qiladi.

O‘zbekiston geologlari aslida aprelning birinchi dam olish kunini o‘z bayrami sifatida nishonlaydi. To‘g‘ri, bu kun kalendarga maxsus mixlab qo‘yilmagan bo‘lsa ham 60-yillardan beri geologlarimiz o‘z kunini nishonlashni an’anaga aylantirib olgan. Ilk bor 1966-yilning 31-mart kuni SSSR Oliy Soveti prezidiumi farmoni bilan geologlar kuni ta’sis etilgan. 2018-yilning 26-dekabr kuni imzolangan “O‘zbekiston Respublikasi geologiya sohasi xodimlari kunini belgilash to‘g‘risida”gi qonun bilan ushbu kasbiy bayramning mustaqil O‘zbekistondagi qonuniy asosi mustahkamlandi.

Nega endi aynan aprelning birinchi yakshanbasi? Chunki qish qahratonlari ketib, tog‘-u toshlardagi muzlar eriganda geolog odam oyog‘i yetmagan joylarga ekspeditsiyaga yo‘l olgan. To‘g‘ri, bizning yurtda bahor ertaroq keladi, aprel sanasi esa shimoldagi sobiq “katta og‘a”ning iqlimini hisobga olib tanlangan.

Bu kunni faqat geologlargina nishonlamaydi. Geologiya bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan burg‘ilovchilar, marksheyderlar, geofiziklar, portlatuvchilar, geomorfolog va geomexaniklar, shaxta xodimlari va umuman foydali qazilmalarga aloqador mutaxassislarning bari o‘z kuni deb hisoblayveradi.

Geologiya yer po‘sti va tuzilishi, tarkibi, harakatlari va rivojlanish tarixini o‘rganuvchi fandir. Geologiya yer yuzasida (yoki oz chuqurlikda) bo‘ladigan jarayonlarni o‘rganishda tabiiy geografiya fanlari (geomorfologiya, iqlimshunoslik, gidrologiya, okeanshunoslik va boshqalar) yutuqlaridan foydalanadi; chuqurlikdagi jarayonlar, radiologik yoshni aniqlashda, geologik qidiruv va razvedkada geokimyo va geofizika metodlari qo‘llaniladi. Geologiya fani to‘g‘risidagi bu umumiy ma’lumotlar zerikarli tuyulishi mumkin, ammo geologlarning taraqqiyotga qo‘shgan hissasi juda yuqoridir. Eng oddiy misol foydali qazilma konlarini izlab topishni oling. Biz xonadonimizda yoqayotgan gaz, ko‘mir, avtomobilimizga quyadigan yonilg‘i, davlat moliyaviy qudratini belgilovchi oltin zaxirasi, kundalik hayotimizda zarur bo‘lgan metallar, har xil minerallar, turli kimyoviy modda va birikmalar hamma-hammasi geologlarning mehnati mahsuli sanaladi.

Geolog ish anjomlari azaldan bolg‘acha, kompas, metr, bloknot kabi qurollar bo‘lgan. Ammo hozir geolog ham noutbuk va elektron o‘lchovchi qurilmalarsiz yurmaydigan bo‘ldi.

Geologiyaning vulqonshunoslik, tektonika va seysmologiya kabi bo‘limlari vulqonlar otilishi va zilzilani oldindan prognoz qilish imkonini beradi. Bu falokatlar ko‘lami juda katta bo‘lganligi uchun insoniyatga azaldan ma’lum, ammo geologlar yer mantiyasining yuqori qismidagi jarayonlarni o‘rganib ushbu hodisalarning tabiatini baholaydi va ilmiy bashoratlar qiladi. Yer qa’rini o‘rganish uchun o‘ta chuqur quduqlar qaziladi yoki yer yuzasida sun’iy silkinishlar hosil qilinadi.

Eng dastlabki geologiya kuzatuvlari Pifagor, Aristotel kabi olimlarning asarlarida uchraydi. Markaziy Osiyo olimlari Beruniy va Ibn Sinolar X asrda minerallarga ta’rif bergan va sinflarga bo‘lgan. Zamonaviy geologiya fani islom dunyosidan boshlangan deb hisoblovchi olimlar ham bor. Hozirgi geologiya fanining otasi XVIII asrda yashagan shotland olimi Jeyms Hatton hisoblanadi. Hatton “Yer nazariyasi” nomli mashhur ilmiy asarida yer qa’rida qizigan jinslar borligini va shu jinslar tog‘larni hosil qilishini oldinga surgan. Bungacha yerdagi tog‘lar katta suv toshqinining natijasi degan qarash mavjud edi. Hattonning bu va boshqa nazariyalari fan olamida burilish yasagan. Hatton jonli mavjudotlar evolyutsiyaga uchrashini tasdiqlagan va hattoki, tabiiy tanlanishni taxmin qilgan.

Shotlandiyadan O‘zbekistonga qaytamiz. O‘zbekistondagi geologik ishlarni Davlat geologiya va mineral resurslar qo‘mitasi tartibga soladi va boshqaradi. Davlat geologiya qo‘mitasiga “Hisorgeologiya”, “Qizilqumgeologiya”, “Samarqandgeologiya”, “Toshkentgeologiya, “Surxongeologiya”, “O‘zbekgeofizika” AJlar, H. Abdullayev nomidagi geologiya va geofizika instituti, Geologiya fanlari universiteti va boshqa tashkilotlar bo‘ysunadi.

O‘zbekistonda geologiya haqida gap ketsa mashhur geolog olim, O‘zFA prezidenti Habib Muhamedovich Abdullayev birinchi eslanadi.

Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda geologiyaning mineralogiya, gidrogeologiya, muhandislik geologiyasi, seysmologiya, geofizika, geotektonika kabi bo‘limlari rivojlanmoqda, ushbu yo‘nalishlarda tadqiqotlar olib borilmoqda. Geologlar esa davlatning energetik salohiyati, mineral-xomashyo zaxiralarini ta’minlashda yetakchi o‘rinni egallaydi.