Murosaning kaliti yechimda: alifbo hammaga qulay bo‘lsin!

“Gazeta.uz”da Komil Jalilov muallifligidagi “Bahs va murosa alifbosi” (“Альфавит спора и альфавит примирения”) maqolasini o‘qib qoldim. Maqola o‘zbekcha tarjimada ham berilgan. Muallifning ba’zi fikrlariga qo‘shilaman, ba’zilariga esa yo‘q. Albatta, har kim fikr aytish huquqiga ega va shu huquqdan foydalanib, o‘z munosabatimni bildirib o‘tmoqchiman.

Muallif “sh” tovushi ş, sh, sch yoki ch harfi bilan yozilishidan qat’i nazar, odam belgini eslab qolishi va so‘zni tushunishda muammo bo‘lmasligini aytadi. To‘g‘ri, so‘zni tushunishda muammo bo‘lmasligi mumkin. Amaldagi alifboda chop etilgan kitoblarni o‘qiganlar tushunmay qolayotgani yo‘q. Muammo bunda emas. Muammo — bu harflarni yozish, kompyuterda terish noqulayligida. Ba’zi holatlarda qo‘shharflarni ifodalash bilan bog‘liq chalkash holatlar ham yuzaga keladi.

Muallif “ingliz tilidagi 44 ta tovush lotin alifbosining atigi 26 ta harfi yordamida (boz ustiga, hech qanday maxsus harflar va diaktrik belgilardan foydalanmagan holda) ifodalanadi” degan dalilni ham keltiradi va sh, ch va th kabi harfiy birikmalar bitta tovushga mos kelishi mumkinligini aytadi. Til va imloni o‘zaro chog‘ishtirish, shunga ko‘ra xulosalar olish yaxshi. Lekin har doim ham emas. O‘zbek tilining tabiati ingliz tilidan keskin farq qiladi. Inglizcha so‘zlarning aksariyati yozilganidan farqli shaklda o‘qiladi. Keltirilgan harfiy birikmalar ingliz tili alifbosiga kiritilgan ham emas. O‘zbekcha so‘zlarda “sh” va “ch” tovushi ko‘p uchraydi va ularni qo‘shharfda yozish yuqorida aytilgani kabi matn terishda o‘ng‘aysizlik tug‘diradi.

Kirill alifbosi ham, amaldagi va isloh qilinadigan alifbo ham o‘zbek tilining barcha tovushlarini aks ettirmasligi aniq. Muallif aytgan ŋ tovushi bilan bog‘liq holat esa o‘zbek kirill yozuvining nuqsoni, fazilati emas. Agar 1940-yili “ng” tovushi kirill yozuvida ham bitta harf bilan ifodalanishi qabul qilinganida, bu tovush bilan bog‘liq bugungi muammolar paydo bo‘lmasligi ham mumkin edi. Hozir biz singil, ko‘ngil kabi so‘zlarda “ng” tovushidan keyin yana bitta “g” tovushi orttiramiz va sing-gil, ko‘ng-gil deb talaffuz qilamiz. Hatto respublika darajasidagi telekanallarning ba’zi suxandonlari ham “ng” tovushini alohida “n” va “g” tarzida ifoda etadi. Bunga tovushning ikki harf bilan ifodalangani ham katta ta’sir qilgan, deb o‘ylayman. Biroq endi bu tovushni bitta harf bilan ifodalash o‘zini oqlamaydi. Talaffuzdagi xatolar imlodagi xatolarga olib keladi va chalkashliklar, adashishlar soni ortadi.

Alifbodagi qiyinchiliklarimizni, o‘ng‘aysizliklarni dastaklash uchun boshqa tillar, yozuvlardan qanday dalil keltirish mumkin bo‘lsa, alifbo islohi bo‘yicha ham xuddi shu yo‘lni tutish mumkin. Ingliz tiliga yaqin bo‘lgan, u bilan bir oilaga mansub tillarning alifbolariga bir ko‘z yugurtiraylik. Aksariyat tillar standart ingliz alifbosiga yoki shu asosda ishlangan klaviaturaga o‘zgartirishlar kiritgan, o‘ziga moslagan. O‘zbek tili ham shu huquqdan foydalansin –— til tabiatiga hozirgidan mosroq alifboni, yengillikni tanlasin. Alifbo inglizlar uchun emas, o‘zbeklar va o‘zbek tilidan foydalanuvchilar uchun-ku.

Muallif kirill yozuvidagi holatlarni ham misol keltirib, “bitta tovushni ifodalash uchun bitta belgidan emas, balki bir nechta belgilar birikmasidan foydalanish normal holatdir” degan xulosaga keladi. Uchinchi bor takrorlanayotgan bo‘lsa-da, yana o‘sha gapni aytishga to‘g‘ri keladi — gap qo‘shharflarning normalligida emas, noqulayligida.

Maqolaning keyingi bo‘limida asosan boshqalarning fikr-mulohazalariga o‘rin berilgan. Orada bir-ikki jumla bilan muallif munosabati ham berilgan.

“C” (Цц) masalasi, jumladan, “Цой” ismini yozish masalasiga kelsak. Bir millat tili va yozuvida boshqa bir millatga xos tovush bo‘lmasligi tabiiy holat. Masalan, Ulug‘bek ismini ruslar “Ulugbek” deb talaffuz qiladi va (“Улугбек” deb) yozadi. Hech kim borib yoqasidan olmaydi-ku: “Nega mening ismimni xato aytyapsan, xato yozyapsan?!”, deb. Agar “Цой” ismi lotincha imloda “Soy”ga aylanishi ism egasiga yoqmasa, “Tsoy” deb yozish mumkin. Shunday ismlarni yig‘ib chiqish va yozilishini qoida sifatida belgilab qo‘yish yetadi. Ilmiy tildagi “ц” tovushli so‘zlarni bemalol “s” bilan yozaverish kerak. Bunday so‘zlar tilda faol emas. “S” bilan yozish tufayli hosil bo‘ladigan bir-ikkita omonim so‘zning farqiga borolmay qolish esa ilmiy soha vakilining o‘z sohasidan yaxshi xabardor emasligini ko‘rsatadi, xolos.

Bundan tashqari, “ц”li so‘zlarning ko‘pi aslan ruscha emas va asliyatda “ц” bilan yozilmaydi. Biz chet so‘zni ruslar qanday o‘zlashtirgan bo‘lsa, shundoqqina ko‘chirib olganmiz. To‘g‘rirog‘i, sobiq Ittifoq davrida shunday an’ana joriy etilgan. Masalan, inglizcha “information” so‘zida “ц” tovushi yo‘q, lekin biz uni “informatsiya”, “informatsion” deb aytamiz va yozamiz. Xullas, “ц” tovushini yozuvda ifodalamaslik o‘zini oqlaydi. O‘zbek baribir uni aslidagiday talaffuz etmaydi. Bir o‘rinda “s”, boshqa o‘rinda “ts” deb aytadi.

“Ц” tovushining o‘zbek tiliga yotligi va ortiqchaligi haqida ko‘pchilik yetarlicha yozdi. Ularni bu yerda takrorlab o‘tirishga hojat yo‘q. Odamlarga qulay bo‘lsin deb, tilimizda bor tovushlar ham alifboga alohida harf sifatida kiritilmayotgan bir paytda “ц”ni kiritish mutlaqo o‘rinsiz, menimcha.

Alifboda “c” yo‘q bo‘lgani holda, “ç” harfi bo‘lishi ham juda ajablanarli emas. Ikkisi bir-biridan farqlanuvchi alohida harf. Balki, isloh qilinayotgan alifboda “c” belgisini “ch” tovushini ifodalash uchun ishlatish kerakdir?

“H” va “x”ning birlashishi ham juda ko‘p omonim hosil qilmaydi. Dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, 30 taning nari-berisida omonim hosil bo‘lar ekan. Shu 30 ta omonimni eslab qolish ikki xil harfni farqlash uchun minglab so‘zlarni yodda saqlash yukidan ancha yengil.

Xarajatlar masalasi haqida yetarlicha tushuntirishlar berildi, menimcha. Bu borada e’tirozi bo‘lganlar o‘sha tushuntirishlarni o‘qib, shunda ham qanoat hosil qilmagach, e’tiroz bildirsa, yaxshi bo‘lardi. Maqsad — yechim topish-ku.

Maqolaning uchinchi bo‘limida bevosita loyihaga munosabat bildirilgan. Muallifning tovushlar qanday belgilar bilan ifodalanishi tilning nufuziga ta’sir qilmasligi haqidagi fikriga qo‘shilaman. Darhaqiqat, bu masalaning mohiyati o‘zbekcha manbalarni ko‘paytirish va undan keng miqyosda foydalanish imkonini yaratishda. Ammo nuqsonli alifbo ham, undan foydalanishda davom etish ham tilga obro‘ olib bermasligi aniq.

“Amaldagi lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi bilan bog‘liq qanday muammolar lotin yozuviga to‘liq o‘tishga to‘sqinlik qilayotgani va taklif qilingan alifbo bu muammolarni qanday bartaraf etishi borasida aniq tushuntirishlar berilsa, maqsadga muvofiq bo‘lardi”, deb yozadi Komil Jalilov. Balki, muallifning xabari yo‘qdir, bu borada tushuntirish berildi, mulohazalar aytildi. O‘z o‘rnida, amaldagi alifbo tarafdorlari ham hozirgi alifbo “chorak asrga cho‘zilgan yangi alifboga o‘tish masalasi”ga nega yechim bo‘lmagani, “ikki alifbo o‘rtasidagi arosat”ga nega barham bermagani, hatto shu imloda savodi chiqqanlar ham ba’zida kirillni afzal ko‘rayotgani haqida tushuntirishlar berishi mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Xo‘sh, hozirgi alifboda davom etsak, nima yutamiz? Alifbo bilan bog‘liq mavjud muammolarni, noqulayliklarni qanday hal etamiz? Nega ba’zi postsovet davlatlari lotin yozuviga to‘la o‘tib ketdi? “Ş”, “ç” kabi harflar nima uchun ularga xalal bermadi?

Klaviatura ishlab chiqish masalasiga kelsak. Qo‘shharflar klaviaturaning bitta tugmasiga bog‘lanadigan bo‘lsa, yangi muammolar kelib chiqadi, chunki kompyuter uni baribir ikkita harf deb qabul qiladi. Jumladan, bosh harflarni yozishda xatoga yo‘l qo‘yadi. Bu jarayonni o‘zim amalda sinab ko‘rganman. Bu borada mutaxassis bilan ham fikr almashganman. Hatto mutaxassisning asoslariga qanoat qilmay, qo‘shharflar bitta tugmada chiqadigan klaviatura variantini ham yaratib ko‘rdim. O‘xshamadi, yangi muammolar paydo bo‘ldi. Bu borada xulosam aniq: amaldagi alifboning qo‘sh harflari va belgili harflarini kompyuter klaviaturasida bitta tugmaga joylab bo‘lmaydi.

Maqola so‘ngida muallif: “agar amaldagi lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi qaysidir ma’noda nuqsonli, o‘zbek tilidagi barcha ma’nolarni yetkaza olmaydigan bo‘lganida edi, shu vaqt ichida, biz hujjatlarni bu alifboda chop eta olmasdik, kitoblar, darsliklar, gazetalar, jurnallar nashr eta olmasdik, e’lonlar yozolmasdik, ijtimoiy tarmoqlarda muloqot qilolmasdik, saytlarni lotin yozuvida sahifalay olmasdik”, deydi. Menimcha, shu joyda mohiyat kalavasi yo‘qolgan. “Amaldagi alifbo ma’nolarni yetkaza olmaydi” degan gap yo‘q, bo‘lsa ham, ko‘pchilikning fikri emas. Alifbo islohi tarafdorlarining asosiy e’tirozi hozirgi alifboning matn terish uchun noqulayligi, vizual qabul qilishdagi kamchiliklari haqida.

Qulaylikning nisbiyligi masalasiga kelsak, islohot tarafdorlari, deylik, mening orzuyim ana shu nisbiy qulaylikka erishish.

Makron belgili harflar masalasida muallif bilan hamfikrman. Bu harflar o‘rniga Ŏŏ va Ğğ harflari kiritilishi tarafdoriman. Bu holda shriftlar bilan bog‘liq muammo ham bo‘lmaydi.

Muallifning aksar fikrlari va talqinlariga qo‘shilmasam-da, bir masalada uning fikrni to‘liq qo‘llab-quvvatlayman — alifbo istalgan payt o‘zgartiriladigan matoh emas, o‘zgarishlar puxta o‘ylangan bo‘lishi kerak. Toki oradan ma’lum vaqt o‘tib, yana o‘zgarishga ehtiyoj sezilmasin.

Bugungi islohot harakatlarida shaxsan men hech bir siyosiy sabab ko‘rmayapman. Maqsad — alifboni foydalanuvchilar uchun qulaylashtirish, shu orqali foydalanish ko‘lamini kengaytirish.

Bahslardan ko‘zlangan maqsad ham faqat “meniki to‘g‘ri”, “faqat men bilaman” degan qarashni olg‘a surish emas, o‘zaro murosaga kelish, ko‘pchilikning foydasiga, yozuvning ommalashishiga xizmat qiladigan yechimni topishdir.

Orif Tolib,Respublika ta’lim markazi mutaxassisi