Musulmon Sharq olamida azaldan kitobxonlik, kitobat san’ati va kutubxonalar faoliyati alohida o‘rin tutib kelgan. Hukmdorlarning saroylari, yirik zamindor va ziyoli shaxslarning xonadonlari va masjid-madrasalar qoshida kutubxonalar faoliyat ko‘rsatgan. “Daryo” Qo‘qon xonligi saroy kutubxonasi haqida hikoya qiladi.
Temuriylar davridan so‘ng O‘rta Osiyo hududida tashkil topgan xonliklar davrida ham ushbu soha rivojida ma’lum yutuqlarga erishilgan. Temuriy hukmdorlar an’anasi davom ettirilib, o‘z saroylarida muhtasham kutubxonalar, kitobat san’ati ijodkorlari uchun munosib sharoitlar tashkil etilgan. XVIII asrning birinchi choragida Farg‘ona vodiysida ming urug‘i vakillari tomonidan tashkil etilgan Qo‘qon xonligida ham kutubxonachilik va kitobat san’ati taraqqiy etib, hukmdorlarning doimiy e’tibori va rag‘batida bo‘lgan. Qo‘qon xonligi saroyida kitobdor mansabidagi shaxsning faoliyat yuritganligi ham hukmdorlar tomonidan o‘z saroylarida xos kutubxona bo‘lganligidan dalolat beradi. Manbalarda qayd etilishicha, ushbu mansab dastlab Umarxon tomonidan joriy qilinib, unga Mirzo Qalandar Mushrif Isfaragiy tayinlangan. Mirzo Qalandar ushbu lavozimda vafotidan (1840-yil) ikki yil oldingacha bo‘lgan muddatda shug‘ullanib, undan so‘ng bir g‘orga kirib, to vafotiga qadar toat-ibodat bilan mashg‘ul bo‘lganligi qayd etiladi. Mirzo Qalandardan so‘ng kitobdorlik lavozimiga uning o‘g‘li Mirzo Ayub Behjat tayinlanadi.
Qo‘qon xoni Umarxon davridagi mamlakatning har tomonlama yuksalishi, ayniqsa, kitobat san’atida ham ko‘zga tashlanadi. Xon saroyida xattotlar tomonidan turli xil mavzudagi kitoblar nafis bezaklar bilan ko‘chirilib, ularning chet el hukmdorlariga sovg‘a tariqasida yuborish an’anasi shakllanib borgan. Misol uchun, Umarxonning Usmonli davlatiga Hoji Mir Qurbon boshchiligidagi ilk elchilik missiyasida turli qimmatbaho sovg‘alar qatori uning turkiy tildagi she’rlar jamlangan “Muhabbatnoma” asari ham bo‘lgan. Ushbu antologiya Umarxonning topshirig‘i bilan 1818—1819-yillarda sulton Mahmud II ga taqdim etish uchun tuzilganligi qayd etiladi. Shuningdek, 1813-yilda xattot Muhammad Latif tomonidan Alisher Navoiyning “Chor devon”i ham ko‘chirilgan, u g‘oyatda xushxat, jadvallari ziynatli, zarhal lavhali bo‘lgan. Amir Umarxondan keyin taxtga kelgan Muhammad Alixon davrida ham kitobat san’ati, xattotlik va saroyda kitoblarni ko‘plab nusxalarda ko‘chirish va tarqatish ishlari davom ettirilgan.
Muhammad Alixonning o‘zi ham mohir xattot bo‘lganligi ma’lum. Muhammad Alixon onasi Nodirabegimning maslahati asosida 1838-yilda Muhammad Siddiq Tunqotar zimmasiga Alisher Navoiy “Chor devon”idan 300 nusxa ko‘chirtirish vazifasini yuklaydi. Olti oy ichida “Chor devon”dan 300 nusxa tayyorlanib, lavvoh va musavvirlar tomonidan kitob holiga keltiriladi. Shuningdek, Muhammad Alixon topshirig‘i bilan xattot Mirzo Sharif Dabir 1836-yilda Fuzuliyning devonini nasta’liq xatida, 1837-yilda esa saylangan g‘azallarini alohida go‘zal xat bilan ko‘chirgan. Muhammad Alixon davrida kitobat va xattotlik ishlariga bunday katta e’tibor qaratilishida uning onasi – shoira Nodirabegimning hissasi bor, albatta.
Amir Umarxon va Muhammad Alixonlar davrida shakllantirilgan saroy kutubxonasining hajmi va undagi kitoblarning tavsiflari manbalarda keltirilmagan. 1842-yilda Buxoro hukmdori Nasrulloning bosqini oqibatida mamlakatning xazina-yu butun boyligi, shu jumladan, saroy kutubxonasidagi barcha kitoblar ham katta ehtimol bilan talon-toroj qilingan. “Muntahab ut-tavorix” asarida “Saroydagi bir necha yillar davomida yig‘ilgan gilam, zarhal ko‘rpa-to‘shak, oltin, kumush va asl matoh, gazlama hamda qimmatbaho buyumlarning barchasini bir qoldirmay olib ketishdi”, deyilsa, “Tarixi Shohruhiy”da “Amir buyrug‘iga binoan shaharni to‘rt soat talon-toroj qildilar. Masjidlarda kigiz va joynamoz, madrasalarda kitob qolmadi. Barcha narsalar g‘orat bo‘ldi” deb, ma’lumot beriladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, nafaqat saroydagi, balki masjid-madrasalar qoshidagi kitoblar ham olib ketilgan.
Saroy kitobdori Buxoro istilosining so‘nggi vaqtiga qadar hukmdor Muhammad Alixon bilan birga bo‘lgan. Buxoro qo‘shinlari ta’qibidan qochib, Kafantepa degan mavzeda qo‘lga olingan Muhammad Alixon va uning yaqinlari orasida kitobdor Muhammad Ayub Behjatning ham bo‘lishi, shubhasiz, uning saroydagi xonga eng yaqin va sadoqatli kishilardan biri ekanligi haqidagi yuqorida bildirilgan fikrlarimizni tasdiqlaydi.
Qo‘qonning tez orada qipchoqlar yordamida Buxoro qo‘shinidan ozod bo‘lishi va undan keyingi hukmdorlar davrlardagi saroy kutubxonasi, uning faoliyati haqida manbalarda ma’lumotlar deyarli uchramaydi. Buxoro amiri tutqunligidan qochib chiqishga muvaffaq bo‘lgan Mirzo Ayubning ham keyinchalik yana kitobdorlik vazifasida faoliyat yuritganligi haqida ma’lumotlar mavjud emas.
Faqatgina arxiv hujjatlarida Qo‘qon xoni Mallaxon (1858-1862) tomonidan 1860-yil aprelida Hoja kitobdor boshliq elchilarning Sibir orqali Peterburgga yuborilganligi va ushbu davrlarda xonlik xattotlari tomonidan ko‘chirilgan asarlar orqaligina saroy kutubxonasi bu davrlarda ham faoliyat yuritganini bilib olishimiz mumkin.
Lekin xonlikdagi o‘zaro ichki nizolar va Buxoro amiri Muzaffarning xonlik ichki ishlariga aralashib, Qo‘qonga kelishi bilan poytaxt bir necha marotaba talanib, butun boylik va qurol-aslahalar olib ketiladi, shu jumladan, xonlikning ma’naviy xazinasi bo‘lmish kitoblar ham talangan.
Xudoyorxonning uchinchi hukmronlik yillari (1865—1875)ni tahlil qilish bilan saroy kutubxonasining so‘nggi yillardagi taqdiri haqida ham birmuncha mufassal ma’lumotlarga ega bo‘lamiz. Ma’lumki, Xudoyorxon tomonidan eski o‘rda – Zarrinsaroy o‘rnida yangi xon saroyi bunyod etiladi (1863—1870). Yangi o‘rdada davlat boshqaruvi uchun xos mahkamalar bilan birga, kutubxona ham faoliyat yuritgan. Qo‘qon madaniyati tarixi davlat muzeyining katta ilmiy xodimi Yahyoxon domla Dadaboyevning ma’lumotlariga qaraganda, kutubxona O‘rdaning tashqi saroy qismidagi madrasa hovlisida joylashgan.
Xudoyorxon O‘rdasi tashqi va o‘rta saroylarining keyinchalik buzib yuborilishi natijasida ushbu saroy kutubxonasi bizgacha yetib kelmagan. Bu davrda Qo‘qon xonlari saroy kutubxonasidagi kitoblar miqdori va ularning tavsifi haqida rus tadqiqotchilarining ma’lumotlari asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Chor qo‘shinlari tomonidan Qo‘qon xonligining bosib olinishi oqibatida xonlikning butun boyliklari, shu jumladan, xonlik arxiv hujjatlari va saroydagi 130 ta qo‘lyozma kitoblar ham Peterburgga olib ketilgan va Imperator xalq kutubxonasiga topshirilgan.
Ular orasida “Tavorixi Muqimxoniy”, “Jahonnoma”, “Rashahot”, “Rashonax ul-funun” va boshqa ko‘plab noyob asarlar bor edi. Bunday noyob sharq qo‘lyozma asarlari kutubxonasi Andijon begi Nasriddinxonning saroyida ham bo‘lgan. Shuning uchun ham Qo‘qon yurishlarida ishtirok etgan A.L.Kun 1875-yil mumkin qadar ko‘proq qo‘lyozmalar to‘plash maqsadida Andijonga ham kelgan. K.P.Kaufman topshirig‘i bilan A.L.Kun tomonidan xonlik arxivi va qayd etilgan 130 ta noyob qo‘lyozma asar Qo‘qon xonligi saroy kutubxonasi xazinasining umumiy miqdorini belgilamaydi, albatta. O‘sha paytda A.L.Kun tomonidan saroy kutubxonasining ma’lum miqdorigina olib ketilgan bo‘lib, 1897-yil Farg‘ona vodiysida ilmiy safar bilan bo‘lgan sharqshunos K.G.Zaleman xonlik kutubxonasining qolgan qismi Qo‘qon shahar uyezd boshqarmasida saqlanganligini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, 1875-yilning yozida Xudoyorxonning mamlakatdagi beqarorlik oqibatida poytaxtni tashlab Toshkentga chiqib ketishida o‘zi bilan xazina va kutubxonadagi noyob asarlarning bir qismini ham olib ketgan. Shundan so‘ng xonlik taxtiga Nasriddinbek va soxta Po‘latxonlarning kelishi davomida saroy ham bir necha marta talangan.
Bundan tashqari, rus qo‘shinlari tomonidan poytaxt egallangach, xon o‘rdasiga harbiy kazarma joylashtirilgan bo‘lib, K.G.Zalemanning ta’kidlashicha, saroyning ko‘p qismlari kazarmaga moslashtirilib, faqat uning tashqi ko‘rinish qismigina ma’lum o‘zgarishlarsiz qoladi. Shulardan kelib chiqib aytish mumkinki, rus qo‘shinlarining xonlikni egallashi davomida A.Kun tomonidan Peterburgga yuborilgan 130 ta noyob qo‘lyozma Qo‘qon xonligi saroy kutubxonasining umumiy miqdori bo‘lmay, balki saroy kutubxonasi o‘z davri uchun muhtasham va manbalarga boy bo‘lgan. O‘sha davrda xonlikka qarashli beklik markazlarida, madrasa-masjidlar qoshida, aholining ziyoli qismida ham ko‘plab noyob kitoblar jamlanmasi bo‘lgan.
Shu o‘rinda Qo‘qon hukmdorlarining beqaror davrlarda, jumladan, Xudoyorxonning mamlakatni tark etayotganida saroy kutubxonasiga, undagi noyob qo‘lyozma boyliklarga nisbatan bepisand munosabatda bo‘lgan, deb aytish ham noto‘g‘ri bo‘ladi. Manbalarda qayd etilishicha, Xudoyorxon Toshkentda fon Kaufman bilan muzokaralardan so‘ng, o‘zi uchun alohida qimmatli bo‘lgan Sharafuddin Ali Yazdiy “Zafarnomasi”ning jahonda yagona mukammal nusxasini Toshkentning Sebzor daha qozisi Muhiddinxo‘ja ibn Hakimxo‘ja Eshonga topshirib, Turkiston shahriga yo‘l olgan. 1913-yilda Ahmad Zakiy Validiy Turkistonga ilmiy safari davomida ushbu asar bilan ham tanishadi. Akademik Bartoldning ta’kidlashicha, o‘sha paytda qozi Muhiddinxo‘janing qo‘lida bu qo‘lyozma vaqtinchalik bo‘lib, aslida Xudoyorxonning o‘g‘li ibn Yaminbekka tegishli bo‘lgan ekan.
Qay holatda bo‘lmasin, Muhiddinxo‘ja o‘ziga ishonib topshirilgan bu qimmatbaho omonatga hech ham xiyonat qilmaydi. Professor Sharif Yusupov Muhiddinxo‘ja qo‘lida bo‘lgan bu qo‘lyozma bilan bog‘liq qiziq bir voqeani keltirib o‘tgan.
1899-yil mustamlakachi hukumat Sebzor dahasi qozisi Muhiddinxo‘ja bilan adovatlashib, uni katta miqdorda pora olganlikda ayblaydi. Keyinchalik shahar qozilarining qurultoyida uning ishi ko‘rilib, katta miqdordagi tuhmat qilingan mablag‘ni to‘lashga majbur etiladi. Shu voqealardan bir necha oy o‘tib, 1900-yilgi Parij xalqaro ko‘rgazmasidan unga telegramma keladi. Unda ilgariroq qozi ko‘rgazmaga yuborgan “Zafarnoma”ning noyob nusxasini katta mablag‘ to‘lab, sotib olishga rozilik so‘ralgan edi. Biroq Muhiddinxo‘ja qozi yuksak vatanparvarlik hissi va o‘ziga ishonib topshirilgan omonat haqqi ularga rad javobini berib, qo‘lyozmani qaytarishlarini so‘raydi. O‘ziga tuhmat qilingan katta miqdordagi mablag‘ni esa ota-bobolaridan qolgan bog‘ni sotib to‘laydi.
“Zafarnoma”ning xonlik kutubxonasi muhri bosilgan bu noyob nusxasi 1940-yilda O‘zFA ShI ga Muhiddinxo‘ja qozining amakivachchasi tomonidan topshirilgan va hozirda ham shu yerda saqlanadi. Xudoyorxon Toshkentdan Turkiston shahriga ketish oldidan yana Mirzo Abdulqodir Bedil va Alisher Navoiy devonlarini qarindoshi Mir Orif ismli shaxsga qoldirgan.
Keyinchalik Orenburgdalik vaqtida Toshkentga odam yuborib, bu ikki kitobni oldirib ketadi. Xudoyorxonga tegishli bu kitoblarning keyingi taqdiri esa noma’lumligicha qolmoqda. Shuningdek, Sharif Yusupov manbashunos olim Fuzail Islomov shaxsiy kutubxonasida saqlanayotgan Fuzuliy devoni haqida ma’lumot berib, bu devon Xudoyorxonning o‘g‘li Fansurullobekka tegishli bo‘lganligi, kitobning ayrim joylarida shoir Muhyining o‘z qo‘li bilan yozgan muxammaslari borligini qayd etib o‘tadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, Xudoyorxon Qo‘qon taxtini tashlab chiqib ketish oldidan o‘z kutubxonasiga tegishli bo‘lgan ayrim noyob, ajdodlardan meros bo‘lib kelayotgan qo‘lyozma asarlarni o‘zi bilan olib, bir nechtasini o‘zi uchun ishonchli bo‘lgan shaxslarga saqlash uchun bergan.
Shu o‘rinda, Xudoyorxon hukmronligining so‘nggi yillarida saroy kutubxonasining kitobdori shaxsi ham noma’lumligicha qolmoqda. Xudoyorxon saroyi kitobdori haqida tadqiqotchilar tomonidan bir necha xil fikrlar yuritilib kelinadi. Ba’zi tadqiqotchilar xonlik kutubxonasining Rossiya bosqinidan so‘ng shahar uyezdida saqlovchisi bo‘lib ishlagan mulla Sarimsoqxo‘jani so‘nggi saroy kutubxonasi rahbari (kitobdori) deb belgilaydilar. Lekin sharqshunos K.G.Zalemanning ma’lumoticha, mulla Sarimsoqxo‘ja xonlik kutubxonasi Qo‘qon shahar uyezd boshqarmasida saqlangan vaqtda uning vaqtinchalik saqlovchisi bo‘lgan.
Bundan tashqari, Muhammad Aziz Marg‘inoniy ham “Tarixi Aziziy” asarida Sarimsoqxo‘jani qo‘qonlik mudarrislaridan deb qayd etadi. Rashid Nabiyevning ba’zi arxiv hujjatlariga tayanib ma’lumot berishicha, “Ansob us-salotin” asarining muallifi hisoblanmish Mirzaolim Mushrif Xudoyorxon davrida saroy kutubxonachisi bo‘lgan. Aziz Qayumovning qayd etishicha, xonlik Rossiya tomonidan egallanganidan so‘ng, rus hokimiyati Mirzaolimdan 50 ta qo‘lyozma kitob topib berishini talab qiladi.
Ammo u topib berolmaydi. Unga nisbatan dag‘dag‘alar haddan oshib ketgach, 10 ta qo‘lyozma kitob berib qutuladi. Fikrimizcha, rus hukumatining Mirzaolim Mushrifdan birdaniga 50 ta qo‘lyozmani talab qilishi va oxir-oqibat hayotiga nisbatan xavf solingach, 10 ta qo‘lyozma topib berishi ham uning Qo‘qon xonligida so‘nggi saroy kitobdori ekanligi haqidagi Rashid Nabiyevning fikrlarini tasdiqlaydi.
Qo‘qon xonligi tugatilib, Chor imperiyasi mustamlakasiga aylantirilganidan so‘ng ham turli sharqshunos olimlar tomonidan ilmiy safarlar uyushtirilib, ko‘plab qo‘lyozma boyliklarning tashib ketilishi davom etgan. Misol uchun, 1897-yili sharqshunos K.G.Zaleman Turkistonga qilgan safari davomida ma’lum vaqt shahar uyezd boshqarmasida saqlangan kutubxonaning qo‘riqlovchisi bo‘lgan mulla Sarimsoqxo‘jadan 3 ta qo‘lyozmani olishga muvaffaq bo‘lib, bular Husayn Injuning “Farhangi Jahongiri”, “Tarixi Roqim”, “Folnoma”, “Ruboiyoti Umar Xayyom” asarlaridan iborat to‘plam, “Sharh al-maqosidi Taftazoni” asarlaridir. Bundan tashqari, K.G.Zaleman O‘sh shahrida uyezd sudyasi D.M.Grameniskiy bilan ham uchrashib, undan 24 ta noyob qo‘lyozmani qabul qilib oladi. Zaleman Farg‘ona vodiysidan tashqari Samarqand, Toshkent va Buxoro shaharlarida ham bo‘lib, Turkistonga safari davomida jami 98 ta qo‘lyozma to‘plashga muvaffaq bo‘ladi. Zaleman o‘z hisobotlarida bildirishicha, bu qo‘lyozmalarni sotib olish uchun jami 500 rubl sarflagan.
Farg‘ona vodiysida Qo‘qon xonlari saroy kutubxonasining qo‘lyozmalarini qidirib topish va mahalliy aholi qo‘lida bo‘lgan noyob manbalarni aniqlash maqsadida Qozon universiteti Tarix, arxeologiya va etnografiya jamiyati tomonidan 1913-yili Ahmad Zakiy Validiyning Turkistonga tashkil qilingan ilmiy safari ham ko‘plab noyob qo‘lyozmalarning aniqlanishiga sabab bo‘ladi. Zakiy Validiyning xotiralarida qayd etishicha, Toshkentga kelgan kuniyoq Shayx Hovandi Tohurning ijodiga oid shu kungacha noma’lum bo‘lgan mufassal manoqibni forsiy va turkiy she’rlarini topishga muvaffaq bo‘ladi. Qo‘qon shahrida Yunusjon dodho Muhammedovning boy shaxsiy kutubxonasida Qo‘qon xonligi tarixiga oid bir qancha manbalar bilan tanishadi. Zaki Validiydan so‘ng ham XX asrning dastlabki choragida Rossiya Fanlar akademiyasi tadqiqotchilari tomonidan xonliklar saroy kutubxonalar, mahalliy aholi qo‘lida bo‘lgan manbalarni yig‘ish maqsadida bir necha marotaba Turkiston, shu jumladan, Farg‘ona vodiysiga ilmiy safarlar tashkil etilib, yig‘ilgan noyob asarlarning katta qismi olib chiqib ketiladi.
Farg‘ona vodiysi va Qo‘qon xonligining boshqa hududlarida ilmiy safarda bo‘lgan tadqiqotchilarning asarlaridan ma’lum bo‘ladiki, Qo‘qon xonlari saroy kutubxonasining Xudoyorxon davriga oid bir qismi va xonlik arxiv hujjatlari imperiya poytaxtiga olib ketilgan bo‘lsa-da, uning yana bir qismi o‘zini mana shu noyob ma’naviy merosga daxldor biluvchi ziyolilar, Qo‘qon xonlariga yaqin bo‘lgan kishilar qo‘lida saqlanib qolgan. Tadqiqotchilarimiz tomonidan mahalliy aholi qo‘l ostida bo‘lgan sharq qo‘lyozma manbalari, yurtimiz va jahonning boshqa mamlakatlarida saqlanayotgan tariximizga oid manbalarni o‘rganish va tadqiq etish esa O‘rta Osiyo xonliklarida kitobat ishi, kutubxonalar, ayniqsa, xonlik saroy kutubxonalar faoliyatini yoritishda asosiy mezonlardan bo‘lib xizmat qiladi.
Ikromov Ismoiljon tayyorladi.
Izoh (0)