9-fevral – Alisher Navoiy tavallud topgan sana. Uning hamma asarlarini bilamizmi?

Har yili 9-fevral O‘zbekistonda ulug‘ mutafakkir shoir va davlat arbobi Mir Nizomiddin Alisher Navoiy hazratlarining tavallud topgan kuni sifatida keng nishonlanadi. Shu kuni butun o‘zbek xalqi shoir xotirasini yodga oladi, g‘azallaridan namunalar o‘qish orqali hurmat bajo keltiradi. Lekin hamma ham uning qanday asarlar yozganini bilmaydi. Biladiganlar esa asosan mutaxassislar hisoblanadi. Sana munosabati bilan “Daryo” Navoiy asarlarining tasnifini keltiradi.

Alisher Navoiy milodiy 1441-yilning 9-fevral, hijriy 844-yilning 14-ramazon kunida tavallud topgani qayd etilgan. U o‘sha paytdagi Temuriylar davlatining poytaxti va ilmiy markazi Hirotda uyg‘ur oilasida tug‘ilgan. 11 yoshida Sabzavorda Husayn Boyqaro bilan tanishadi va bu tanishuv uning hayotida muhim rol o‘ynaydi. 16 yoshda Mashhadga borib o‘qiydi. Otasi G‘iyosiddin Kichkina Bahodir vafotidan keyin Samarqandga keladi va ikki yil Abu Lays Samarqandiydan dars oladi. 28 yoshda Hirotga qaytgan Navoiy sulton Husayn Boyqaro xizmatiga kiradi va muhrdor lavozimiga tayinlanadi. 31 yoshda devonbegi lavozimiga tayinlangan Navoiy 37 yoshda Abdurahmon Jomiy tavsiyasi bilan Naqshbandiya tariqatiga kiradi. Hijriy 906-yil, milodiy 1500-1501-yillarda Hirotda vafot etadi. Qabri bugungi Afg‘onistonning Hirot shahridadir.

Navoiydan bizga 30 dan ortiq asarlar meros sifatida qolgan. Quyida uning asalarini maxsus kategoriyalar asosida sanab chiqamiz:

Devonlar. Navoiyni biz avvalo shoir sifatida taniganmiz. Shoir sifatida u umri davomida yozgan g‘azallarini to‘plab bir nechta devon shakliga keltirgan. Demak, Navoiy devonlari bilan tanishtiramiz :

• “Ilk devon”;
• “Badoye ul-bidoya”;
• “Navodir un-nihoya”;
• “Xazoyin ul-maoniy”; u to‘rt devondan iborat: “G‘aroyib us-sig‘ar”, “Navodir ush-shabob”, “Badoye ul-vasat”, “Favoyid ul-kibar”;
• “Devoni Foniy” (forscha).

Masnaviylar. Masnaviy ikki misrali tartibda yozilgan asar demakdir. Navoiyning aksariyat asarlari masnaviyda yozilgan. Jumladan, eng mashhur “Xamsa” asari ham masnaviy janrida yozilgani uchun uning tarkibidagi dostonlarni ham shu qismda berishga qaror qildik.

• “Hayrat ul-abror”;
• “Farhod va Shirin”;
• “Layli va Majnun”;
• “Sab’ai Sayyor”;
• “Saddi Iskandariy”;
• “Lison ut-tayr”.

Tazkiralar. Avliyolar, shoirlar hayoti aks ettirilgan asarlar tazkira deyiladi. Navoiyning bizgacha ikki tazkirasi yetib kelgan bo‘lib, ular “Nasoyim ul-muhabbat” va “Majolis un-nafois” deb nomlanadi.

Tarjima va xotira asarlari. Navoiy shuning bir qancha tarjima asarlar ham yaratgan. Ular quyidagilar:

• “Holoti Sayyid Hasan Ardasher”;
• “Holoti Pahlavon Mahmud”;
• “Xamsat ul-mutaxayyirin”.

Diniy-axloqiy asarlari. Alisher Navoiy zamonasining eng bilimni diniy kishilaridan biri sifatida ham namoyon bo‘ladi. Uning deyarli barcha asarlarini diniy ruhdagi asarlar deyish ham mumkin. Diniy ilmlarga bag‘ishlangan asarlari esa quyidagilar:

• “Arbain” (Qirq hadis);
• “Siroj ul-muslimin”;
• “Munojot”.

Tarixiy asarlari:

• “Tarixi anbiyo va hukamo”;
• “Tarixi muluki ajam”.

Til va adabiyotga oid asarlari:

• “Mufradot”;
• “Mezon ul-avzon”;
• “Muhokamatul lug‘atayn”.

Boshqa asarlari:

• “Munshaot”;
• “Vaqfiya”;
• “Nazm ul-javohir”;
• “Mahbub ul-qulub”.