Bundan 35-yil muqaddam 1986-yilning 28-yanvar sanasida NASA’ning “Chellenjer” shattli halokatga uchragan edi. “Daryo” sana munosabati bilan mazkur voqea haqida hikoya qiladi.
NASA’ning Space Shuttle dasturi ko‘p martalik kosmik kemalardan foydalanish maqsadida ishlab chiqilgan bo‘lib, u maxsus raketalar orqali orbitaga eltiladigan shattllarning Yerga o‘zi samolyotdek qaytishi va uchish-qo‘nish yo‘lagiga o‘zi qo‘nishi orqali bajariladigan parvozlardan iborat bo‘lgan. Space Shuttle dasturi mohiyatan o‘ta qimmat bo‘lgan bir martalik kosmik kemalar parvozini tannarx jihatdan keskin arzonlashtirishni maqsad qilgan edi. Shu sababli ham u aynan bitta kosmik kemaning orbitaga bir necha marta parvozini tashkillash g‘oyasiga ko‘ra “shuttle”, ya’ni moki degan norasmiy nom olgan.
NASA ushbu dastur doirasida jami 8 ta shattl barpo etgan. Ulardan 2 tasi shunchaki ko‘rgazma namunasi sifatida qoldirilgan va yana bittasi – Enterprise shattli esa sinov parvozlarini atmosferaning yuqori qatlamlarida amalga oshirgan xolos. Ya’ni u orbitaga umuman chiqmagan. Shu tariqa 1981-2011 yillar mobaynida mazkur Space Shuttle dasturi doirasida NASA’ning jami 5 ta shattli umumiy hisobda 135 marotaba koinotga parvozni amalga oshirgan edi.
Ushbu 5 ta asosiy missiya shatllaridan biri - “Chellenjer” shattli 1986-yilning 28-yanvar sanasida, ya’ni bundan 35-yil muqaddam halokatga uchragan edi.
“Chellenjer” shattli 1870-yillarda tarixda ilk kompleks okeanografik ekspeditsiyani amalga oshirgan “Chellenjer” harbiy kemasining sharafiga nomlangan. Shattl 1982-yilda foydalanishga qabul qilingan bo‘lib, ilk orbital parvozini 1983-yilning aprelida amalga oshirgan. Chellenjer jami 10 marta koinotga parvoz qilgan va o‘sha o‘ninchi parvoz halokat bilan yakunlangan. Muvaffaqiyatli bajarilgan 9 ta parvozlarda bu kosmik moki vositasida NASA qator tarixiy yutuqlarni ham qo‘lga kiritgan, chunonchi, aynan Chellenjer parvozida birinchi marta shattldan turib ochiq fazoga chiqilgan va ilk bor ayol astronavt ham parvoz qilgan edi. Shuningdek, Chellenjerning 1984-yilgi parvozida ilk bor NASA koinotga ikkita ayol astronavtni uchirgan. Qolaversa, Chellenjer qator sun’iy yo‘ldoshlarni orbitaga olib chiqqan va orbitada muhim eksperimentlar ham o‘tkazgan.
1986-yil 28-yanvarda amalga oshirilgan 10-parvoz esa afsuski, fojia bilan yakunlandi. Ushbu parvoz, dastavval 1985-yilning iyul oyiga mo‘ljallangan bo‘lgan. Uni ma’lum sabablarga ko‘ra, o‘sha yilning noyabriga qoldirilgan. Noyabrdagi start ham muayyan texnik vajlar sababli 1986-yilning yanvariga ko‘chirilgan. Yanvarda esa shatllar parvozi amalga oshiriladigan Kanaveral burnida qish qattiq keladi. Shu sababli avvaliga ma’lum sanani tanlashga qiynalgan mutaxassislar yakunda 22-yanvar kuni startni amalga oshirishga qaror qilishadi. 22-yanvarda ham ob-havo sharoiti yomon bo‘lgani uchun start yana qoldiriladi va nihoyat 28-yanvar kuni ushbu uzoq kutilgan parvozni amalga oshirishga qaror qilinadi.
Parvozdan ko‘zlangan maqsad, orbitaga yana bir sun’iy yo‘ldoshni olib chiqish bilan birga, yaqinlashib kelayotgan Galley kometasini kuzatishga mo‘ljallangan Spartan nomli apparaturani ham fazoga uchirishdan iborat bo‘lgan. Qolaversa, mazkur, o‘ninchi parvozning AQSh ta’lim tizimi uchun muhim ijtimoiy ahamiyati ham bo‘lishi kutilayotgan edi. Chunki bu safargi parvozda tarixda ilk bor, professional bo‘lmagan astronavt – oddiy o‘qituvchi Kristi Makoliff ham kosmik kema bortida bo‘lib, u orbitadan turib to‘g‘ridan-to‘g‘ri efirda dars o‘tishi, shu orqali esa o‘quvchilar va aholi orasida ilm-fanning yanada ommalashishiga erishilishi maqsad qilingan edi. O‘ninchi parvozda o‘qituvchi Makoliffdan tashqari yana 6 ta astronavt parvozga chiqqan edi. Ular 46 yoshli kapitan Frensis Dik, 40 yoshli ikkinchi uchuvchi Maykl Smit, ilmiy xodimlar 39 yoshli Ellison Onizuka va 36 yoshli Juitt Reznik hamda bort-muhandisi 41 yoshli Gregori Xarvislar bo‘lishgan. NASA yo‘lga qo‘ygan an’anaga muvofiq va ayniqsa, bortda o‘qituvchi Makoliff bo‘lgani uchun bu safargi parvoz ham juda ko‘p sonli tomoshabinlarni yig‘gan va omma orasida katta qiziqish uyg‘otgan edi.
Start belgilangan 28-yanvarga o‘tar kechasi, tunda Kanaveralda harorat noldan past darajaga tushgan va Chellenjer bortida muz sumalaklar paydo bo‘lgan. Shu sababli dastavval tongga belgilangan parvoz vaqtini, havoning ilishi va muzlar erib, tushib ketishigacha kutish orqali yana bir muddatga kechiktirilgan. Tushga borib havo iligach, soat 11-00 atrofida, kosmik kemani qoplagan muz erib tushganidan keyin startni amalga oshirishga qaror qilingan va soat 11-38 da Chellenjer dvigatellarni ishga tushirib, kema joyidan qo‘zg‘algan.
Parvozning 57-soniyasida boshqaruv markazidagilar radioaloqa orqali, barcha dvigatellar to‘liq quvvatda ishlayotgani va barcha tizimlar qoniqarli ish rejimida ishlayotganini xabar qilishgan. Ya’ni, bu paytda hali ekipaj bilan ovozli muloqot ham ishlab turgan. Ekipajdan ham hech qanday avariya signallari kelib tushmagan. Halokatning ilk belgilarini dastavval televizion kameralar qayd etgan. Parvozning 73-soniyasida ekranda osmondan tushib kelayotgan turli metall parchalaridan iborat narsalarning trayektoriyalari namoyon bo‘la boshlagan va xuddi shu lahzada Chellenjer halokatga yo‘liqqani haqida ilk xabar – navbatchi muhandisning “Kema portladi!” degan xitobi yangragan.
Fojia yuz bergani o‘sha ondayoq hammaga ma’lum bo‘lgan. Chunki kemaning portlashidan hosil bo‘lgan quyuq oq tutun va kema parchalarining osmondan tushib kela boshlashi barcha kuzatuvchilar ko‘z o‘ngida, shundoqqina 15 km atrofidagi balandlikda sodir bo‘lgan.
Fojia qayd etilgan videotasmalar sinchiklab o‘rganilganida kemaning portlashiga sabab start lahzasidayoq undagi qattiq yoqilg‘ili raketa tezlatkichlaridagi zichlovchi mexanizmlardan alanga chiqqani hamda kema qancha yuqori ko‘tarilgani sayin alanga kuchayib, suyuq yoqilg‘ili bak tomonga intilganini ko‘rsatgan. Yoqilg‘i bakida esa suyultirilgan vodorod va kislorod mavjud bo‘lib, alanga ushbu bakka yetib borgach, parvozning 73-soniyasida ushbu ikki gazning kuchli aralashmasining shiddatli otilib chiqishi va alanga olishi natijasida qattiq portlash sodir bo‘lgan. Natijada Chellenjer bir necha bo‘lakka bo‘linib ketgan va Florida yarim orolidan sharqroqqa, Atlantika okeaniga qulay boshlagan. Portlash va kema bo‘laklarining okeanga qulashi oqibatida, Chellenjer bortida bo‘lgan ekipaj a’zolarining barchasi halok bo‘lgan. Astronavtlar o‘tirgan kabinaning suvga qulashi vaqtidagi yuklama 200 g, (odatiy Yer tortish kuchidan 200 barobar yuqori) darajaga yetgan va portlashdan omon qolganlar ham aynan shu yuklama sababli vafot etgan degan xulosaga kelingan.
Fojia sabablarini o‘rganib chiqqan maxsus komissiya xulosasiga ko‘ra, halokatga sabab bo‘lgan eng asosiy narsa – bu qattiq yoqilg‘ili tezlatkichlardagi halqali zichlovchilarning nosozligi bo‘lgan deb topilgan. Ushbu nosozlik natijasida yetarli germetiklik ta’minlanmagan va oqibatda yonuvchan gazlar sizib chiqib, alangalanib ketgan.
Chellenjer halokati AQSh jamoatchiligi orasida keskin rezonans bergan hamda Space Shuttle dasturini keyingi 32 oy muddatga to‘xtatib qo‘yilishiga olib kelgan. Chellenjer bilan ro‘y bergan fojiadan keyingi shattl faqat 1988-yilga kelib amalga oshirildi va o‘shanda Atlantis shattli 4 kun davomida orbitada bo‘lib qaytdi.
Muzaffar Qosimov tayyorladi
Izoh (0)