Deep Impact zondi. Yerliklarning kometaga ilk tashrifi haqida

Biz 2020-yilning ilmiy yutuqlari haqidagi maqolamizda bu yil naq ikkita zond (Xayabusa-2 va OSIRIS-Rex apparatlari) kometalarga qo‘nishga va uning jinsidan namuna olishga muvaffaq bo‘lgani haqida yozgan edik. 2020-yil uchun bu yutuqlar katta voqea sanaladi. Lekin bunday yirik astronomik ilmiy natijalarga erishish borasida insoniyat tarixida ilk bora kometaga qo‘nishni uddalagan zond – Deep Impact bo‘lganini eslab o‘tmaslik adolatdan bo‘lmaydi. O‘sha zondning uchirilganiga roppa-rosa 16 yil to‘ldi. “Daryo” sana munosabati bilan Deep Impact zondi va uning missiyasi haqida qisqacha ma’lumot beradi.

Deep Impact zondi 2005-yilning 12-yanvar sanasida Kanaveral burnidan uchirildi. O‘sha paytda u 650 kg tosh bosgan bo‘lib, nikel-vodorodli akkumulyatordan energiya ta’minoti olish evaziga ishlar edi. Zondni uchirishdan asosiy maqsad Yupiter guruhiga kiruvchi Tempel 1 kometasini yaqindan o‘rganish va imkon qadar uning sathiga misdan yasalgan zondni uloqtirishni amalga oshirish bo‘ldi.

Konstruksiyaga ko‘ra, apparat ikki modulli qilib loyihalangan va ulardan biri kometaning yaqinidan uchib o‘tib ketishi, uni fazodan turib kuzatishi maqsad qilingan bo‘lsa, ikkinchisi – bevosita zond qismi kometa sathiga kelib tushishi kerak edi. Yadroga tushirilishi maqsad qilingan zond asosan mis moddasidan tashkil topgan modul bo‘lib, u deyarli 100 kg massaga ega sof mis bo‘lagi ko‘rinishida edi.

Zond deyarli yarim yil muddatda, aniqrog‘i, 2005-yilning iyul oyida ko‘zlangan maqsadga yetib bordi va Tempel 1  kometasini masofadan turib suratga tushirib, Yerga yubordi. Keyin esa o‘sha misdan yasalgan zondni kometa yadrosiga uloqtirdi. Zond soniyasiga 10 metrga yetadigan shiddatli tezlik bilan kometa sirtiga borib urildi. Natijada, hisob-kitoblarga ko‘ra, taxminan besh tonna dinamit portlashiga yaqin ekvivalent bilan zarba kuchi yuzaga keldi.

Zond borib urilgan joy kometa yadrosida 10 metrga yaqin chuqurlikdagi krater hosil qildi, kraterning diametri 30 metr atrofida edi. Kometa yadrosidan 10 ming tonnaga yaqin gaz-chang moddasi to‘zg‘ib, samoga ko‘tarildi. Ko‘tarilgan (to‘zg‘igan) moddalarning Quyosh nurlaridan akslanishi evaziga Tempel 1 kometasining tungi osmondagi yorqinligi qisqa muddatga juda keskin ortib, olimlarga kometani tashkil qiluvchi moddalarning spektral tahlilini amalga oshirish imkonini hosil qilib berdi. Tahlillar mazkur kometani asosan suv muzi, karbonatlar, aromatik uglevodorodlar hamda sulfidlardan tashkil topganini ko‘rsatdi.

Zondning kometaga qo‘ngan (aniqrog‘i, urilgan) asosiy qismi borasida maqsadga erishilgach, NASA missiyani imkoni yetganicha yana davom ettirishga qaror qildi va uning nomini EPOXI (Extrasolar Planet Observation and Deep Impact Extended Investigation) tarzida qayta nomlab, navbatdagi manzil – Botin kometasi (85P/Botein) tomon yo‘lladi. Biroq keyingi maslahatlashuvlardan keyin Botin kometasining orbitasi yetarli aniqlikda hisoblanmaganini inobatga olib, olimlar zondni Xartli-2 kometasi (103P/Hartley) tomon yo‘llashga qaror qildi. EPOXI 2010-yilning 4-noyabr kuni Xartli-2 kometasiga ham yetib borib, uning tiniq suratlarini Yerga yubordi.

Deep Impact va uning keyingi nomi EPOXImissiyalari so‘nggi bor 2013-yilning 8-avgustida Yer bilan aloqada bo‘ldi, shundan so‘ng u bilan boshqa bog‘lanib bo‘lmadi.

Muzaffar Qosimov tayyorladi.