“Daryo” o‘tib borayotgan haftada dunyo matbuotida e’lon qilingan va muhokama markazida bo‘lgan maqolalar sharhi bilan tanishtiradi.
Vodorod inqilobi yuz beradimi?
Uglevodorodli yonilg‘idan butun dunyo voz kechayotgan paytda uglevodorod hisobiga boyiyotgan kompaniyalar nima qilishi kerak, deya savol qo‘ydi The Bloomberg nashri. Kelajak yoqilg‘isi qanday bo‘ladi?Equinor ASA, Royal Dutch, Shell Plc, Petro Chnina CO kabi kompaniyalarning yoqilg‘i kelajagi borasidagi xavotirlarini tushunsa bo‘ladi. Yuz yildan beri yoqilg‘i yetkazib beruvchi kompaniyalar dunyo sanoatini zaruriy yoqilg‘i bilan ta’minlash uchun katta xarajatlar qildi va mo‘may pul ham orttirdi. Neft o‘rniga vodorod yoqilg‘isi kerak bo‘ladigan bo‘lsa, u holda yana aynan neft gigantlaridan yordam so‘rashga to‘g‘ri keladi.
Bunday sharoitda vodoroddan voz kechayotgan dunyo iqtisodiyotining ijobiy va salbiy taraflarini ham hisobga olish to‘g‘ri bo‘ladi. Yevropa Ittifoqi 2050-yilga borib vodorod yoqilg‘isi uchun 470 milliard dollar mablag‘ni sarf qilishga tayyorligini ma’lum qildi. Bu esa o‘ziga xos ilg‘or qadam hisoblanadi. Biroq har yili yirik neft kompaniyalari yangi neft konlarini aniqlash va qazib olish uchun 500 milliard dollarlaridan voz kechishga tayyor. Shunday ekan, vodorod texnologiyalarini neft sanoati bilan raqobatbardoshligini ta’minlash uchun ko‘p miqdorda sarmoya kiritishga to‘g‘ri keladi. Shunda ham vodorod sohasiga kiritilayotgan sarmoya miqdori neft sohasiga kiritilayotgan sarmoyaning ozgina ulushini tashkil qiladi.
Aslida, neft sohasining nomdor kompaniyalari atrof-muhit masalasi bilan ishi yo‘qligi xavotir olishga sabab bo‘ladigan mavzu. “Moviy vodorod” ekologik toza vodorodni ishlab chiqarishdagi oraliq zanjirni tashkil qiladi va bunda uglerodning havoga chiqarilishi deyarli yer ostida ushlab qolinishiga va boshqa maqsadlarda ishlatilishiga urg‘u beriladi.
Biroq ko‘mir sanoatida yuz bergani kabi, karbonat angidrid gazini miqdorini nazorat qilish va saqlab qolish strategiyasi, vodorod yoqilg‘isining kelajagi ham boshi berk ko‘chaga kirib qolishi ehtimoli mavjud. Yashil vodorod mavzusi ustidagi barcha muhokamalarga sho‘ng‘ib ketganlar “kulrang vodorod”ning atmosferaga salbiy ta’sirlarini unutib qo‘yayotgan bo‘lsa ajab emas. Ko‘mirni gazlashtirish orqali kulrang vodordoni atmosferaga ta’siri besh foizni tashkil qilayotgan bo‘lsa, Hindistonda bu ko‘rsatkichning qanday miqdorda bo‘lishini Hindiston ko‘mir sanoati vaziri Pralhad Joshining “bu sohaga 54 milliard dollarni sarmoya qilamiz”, degan fikrlaridan ham aniqlasa bo‘ladi. Mazkur sarmoyaning bosh maqsadi 100 million tonna ko‘mirni gaz va boshqa kimyoviy moddalarga aylantirishdan iborat.
Toza vodorodga o‘tishni rejalashtirayotgan sarmoyadorlar eng avvalo uglevodorodli yoqilg‘ining har bir salbiy ta’siri borasida aniq ma’lumotlarga ega bo‘lgan holda, bu sohaga sarmoya yotqizishi oqilona bo‘ladi. Xitoy va Hindistonda bu mavzu o‘ta dolzarbligi inobatga olinsa, aslida, bu ikki mamlakatning xorijdan keladigan yoqilg‘iga qaram bo‘lib qolmasligi ishtiyoqi yotishini tushunish mumkin.
Eng muhim masala esa quyidagicha: yirik neft korchalonlari qayerda foyda keltiradi va qayerda ziyon ko‘radi, aniqlab olish muhim masala hisoblanadi. Bugungi iqtisodiyot asosan uglevodorod yoqilg‘isiga qaram va shuningdek, ular turli tashkilotlar tazyiqi ostida o‘z sohasini atmosfera uchun xavfsizroq bo‘lgan vodorod yoqilg‘isiga moslashtirishga ehtiyoji tug‘ilmoqda. Shunday bo‘lsa-da, vodorod yoqilg‘isi bilan ishlovchi kompaniyalar uchun quvurlar, tashuvchi vositalar va omborlarning ham mavjud bo‘lishi o‘ta muhim hisoblanadi.
Hozirda neft va gaz zaxiralarini saqlash uchun aksar mamlakatlarda tuz g‘orlaridan foydalaniladi. Vodorod borasida gap ketganda aynan shunday zaxira omborlarining yaratilishi muhim. Tadqiqotlarga ko‘ra, Yevropada 7,3 peta vat miqdoridagi vodorod zaxirasini saqlash uchun imkoniyat borligi e’lon qilindi. Tuz miqdori tanqisligi kuzatilgan mintaqalarda esa neft sohasi xodimlari yordamida vodorod zaxirasini saqlash mumkin.
Misol uchun, Niderlandiyada Shell kompaniyasi hamkorligida Groningen gaz konida dengiz shamol elektrostansiyasi yordamida olingan vodorodni saqlash uchun ishlar olib borilyapti. Totterdamdagi yani bir katta port “zangori energiya”ni qabul qilish uchun takomillashtirilmoqda. Shunday bo‘lsa-da, an’anaviy yoqilg‘ini hisobdan chiqarishga shoshilmaslik kerak, deb yozadi nashr. Sababi hozirga qadar dunyo yoqilg‘isining 84 foizi hamon neft, ko‘mir va gazga bog‘liq. Vodorod yoqilg‘isidan foydalanish uchun yana bir necha o‘n yillik tadqiqotlar va izlanishlar, texnologiyalarning yaratilishi kerak bo‘ladi.
10 yil: “Arab bahori”ga nima bo‘ldi?
Yaqin Sharq mamlakatlarida “Arab bahori” sifatida nomlangan ommaviy norozilik namoyishlariga 10 yil to‘ldi. Mintaqada nima o‘zgardi, bu mamlakatlar aholisining bugungi kuni qanday – BBC.com axborot nashri qiziqarli maqola tayyorladi.“Bahor” qanday boshlangandi?
2010-yilning 17-dekabr sanasida 26 yoshli tunislik Muhammad Buazizi hukumat bilan poraxo‘rlik masalasida janjallashishi ortidan o‘zini yoqib yubordi. Bu fojia esa ijtimoiy tarmoqlarda keskin tanqidlarga va keyinroq esa mamlakatdagi korrupsiyaga qarshi ommaviy norozilik namoyishlariga aylanib ketdi va natijada Tunis prezidenti Zin al-Obidin Bin Ali hokimiyatdan to‘ntarib tashlanadi.
“Domino” tamoyili bo‘yicha Tunisdagi harakat boshqa yaqin sharqdagi arab mamlakatlariga ham tarqaldi. Ommaviy norozilik namoyishi xalqning avtoritar, mamlakatni o‘zining shaxsiy dala hovlisi qilib olgan hukumat boshliqlariga qarshi qaratildi. Ommaviy norozilik natijasida Liviyada Muammar Qaddofiy halok bo‘ldi, Husni Muborak olti yil umrini qamoqda o‘tkazdi, Bashar Asad esa rus himoyasi ostida hozir ham hokimiyat tepasida qolmoqda.
Umid
Siyosatni tadqiq qiluvchi arab markazi oktabr oyida ijtimoiy so‘rov o‘tkazdi. Mazkur ijtimoiy so‘rov Yaqin Sharq mintaqasida o‘tkazilgan eng katta ijtimoiy so‘rovlardan biri bo‘ldi. Unda 900 nafar sotsiologlar 70 ming soat vaqtlarini 13 mamlakatdan bo‘lgan 30 mingdan ortiq aholidan so‘rovnoma oldi va 820 ming kilometr yo‘l bosdi.
Qatardagi so‘rov markazi olgan natijalarga ko‘ra, arablarning 76 foizi demokratiya tarafdori, 74 foizi esa saylovlar plyuralizm demokratiyasi tarafdori. 47 foiz aholi esa Qatardagi parlament faoliyatidan minnatdor. 58 foiz respondentlar “Arab bahori”ga ijobiy munosabat bildirdi, 48 foiz respondentlar esa “Arab bahori” oxiriga yetmaganini va bu yana takrorlanishi mumkinligini ifodalaydi.
Umidsizlik
Qatarlik sotsiologlar o‘tkazgan ijtimoiy so‘rovlarda aholining 91 foizi mamlakatlarida korrupsiyaning chuqur ildiz otganini qayd etadi. The Guardian va YouGov sotsiologik tadqiqot markazi Sudan, Jazoir, Tunis, Iroq, Misr, Liviya, Suriya va Yamanda ijtimoiy so‘rov o‘tkazdi. Hozirda bu mamlakatlarning ayrimlarida qurolli to‘qnashuvlar kechmoqda va iqtisod abgor ahvolda.
Tunis ichki nizo va to‘ntarishlardan omon qolgan bo‘lsa-da, mamlakat iqtisodiyoti tanazzulda. Misr esa o‘z o‘qi atrofiga qaytishga erisha oldi, hozirda mamlakatni Husni Muborakning izdoshi Fattoh al Sisi boshqarib kelmoqda.
O‘tgan asrda fransuzlar ta’kidlaganidek, inqilobda ham me’yor bo‘lishi kerak. G‘arbni ranjitgan holat Suriyada yuz bermoqda. Bu mamlakatda 10 yildan beri fuqarolar urushi yakuniga yetay demaydi. Suriya ortidan Yaman, Liviya va Sudandagi voqealar ham to‘xtab-to‘xtab davom etmoqda. Bu mamlakatlarning vatandoshlaridan olingan so‘rov natijalariga ko‘ra, aksarlar bu mintaqada inqilobdan oldingi davrdan-da yomonroq yashayotganini bildirdi.
Tunisda 27 foiz respondentlar “ijtimoiy ahvolimiz yaxshilandi”, deb javob bergan bo‘lsa, Iroq, Misr va Jazoirda “Arab bahori” hech qanday o‘zgarish yasagani yo‘q, deya fikr bildirdi. Suriya va Yamanda respondentlarning aksari yaxshi kelajakka umid qilmasligini bildirdi. Tunis aholisining ijtimoiy so‘rovda ishtirok etgan 86 foizi inqilob “bizga hukumatni tanqid qilishga, fikrlarimizni ochiq bayon qilishga” imkon berdi desa, Yaman, Suriya va Liviya aholisi mamlakatimizda qayta inqilob bo‘lmasin degan fikrda. Qiziqarli yana bir jihat Misr, Tunis, Jazoir va Iroqdagi 18–24 yoshlilar “Arab bahori” haqida ijobiy fikrda.
Arablarni birlashtirgan Isroil
Qatardagi tadqiqotchilar arab xalqining Isroil, AQSh va terrorizmga munosabatini ham bilishga qiziqib, 88 foiz arablar Isroil bilan munosabatlarni yaxshilanishiga qarshi ekanini ma’lum qildi. 50 foizdan ortiq respondentlar AQShning arab mamlakatlarida olib borayotgan siyosatidan norozi ekanini bildirgan bo‘lsa, 92 foiz arablar “Islom davlati”ning mintaqadagi siyosatidan noroziligini aytdi.
Tunis
“Arab bahori” Tunisda boshlandi va katta muvaffaqiyatga erishdi. 2014-yilda Tunisda yangi konstitutsiya qabul qilindi, ko‘p partiyaviylikka ruxsat berildi va jurnalistlarning erkin fikr bildirishiga yo‘l ochdi. Ayollar huquqi qayta ko‘rib chiqildi. Hozirda Tunisda uch marta demokratik saylovlar o‘tkazildi. Shunga qaramasdan, mamlakatda qashshoqlik darajasi yuqori, ishsizlik darajasi esa 15 foizni tashkil qilmoqda. Tunisliklar “Arab bahori”ning o‘n yilligini nishonlayotgan bo‘lsa-da, aksar tunisliklar Iroqda jangari islomchilarga qo‘shilishga ketib qolgan, diniy va dunyoviy muxolifatchilar orasida siyosiy kurash ketmoqda va bu mamlakatni fuqarolar urushi domiga tortishi mumkin.
Misr
Misrliklar Husni Muborak rejimini to‘ntarilishini yaxshilikka deb hisoblaydi. Vafot etganlar haqida yomon gapirib bo‘lmaydi, degan naql asosida esa ayrim guruhlar Husni Muborakdan so‘ng mamlakatda sezilarli o‘zgarish bo‘lmadi, degan fikrda. Mamlakatda hamon diniy va dunyoviy siyosat tarafdorlari nizolashmoqda. 2013-yildagi “maydon kurashi” oqibatida hokimiyatga Abdul Fattox as-Sisi keldi va Misr Muborak davridagi tizimga qaytdi. Sisi hukumati esa keskin moliyaviy siyosat va muxolifatni bostirish siyosatini olib bormoqda.
Liviya
42 yil mobaynida mamlakatni boshqargan Muammar Qaddofiyning hokimiyatdan chetlashtirilishini istagan xalq hozir ham mamlakatda jiddiy siyosiy o‘zgarishlardan umidvor. 2014-yildan beri Liviya g‘arbiy va sharqiy qismlarga bo‘linib ketdi. Tripolida BMT boshchiligidagi kuchlar va sharqda Misr va Rossiya dastaklayotgan marshal Xalifa Xaftar kuchlari hokimiyatga intilmoqda. Aksar liviyaliklar esa qashshoqlikka mahkum. Qachonlardir mamlakatning asosiy daromadi bo‘lgan neft eksporti sohasi inqirozga yuz tutdi.
Yaman
2011-yil yanvar oyida boshlangan Yaman inqilobi 22 yil davom etgan Ali Abdullo Solih hukmronligiga nuqta qo‘ydi. Hokimiyat vitse-prezident Mansur Hoji tasarrufiga o‘tdi. Dastlab aholi Mansur Xoji hukumatiga xayrixoh bo‘lgan bo‘lsa-da, 2014-yilga kelib, xusiylar yangi hukumatga qarshi urush e’lon qildi. Xusiylarni esa Eron dastaklab kelmoqda. Sano shahri va mamlakatning shimolida xusiylar asosiy siyosiy kuch bo‘lib qolmoqda. Mamlakat janubida esa BAA dastaklab kelayotgan yangi kuch – Muvaqqat kengash siyosiy hokimiyat uchun sahnaga chiqdi.
Xulosa qilib aytganda, “Arab bahori” neftga boy monarxiyalarning poydevoriga zarba bermagan bo‘lsa-da, bu mamlakatlarda ham sahna ortidagi “kuch talashishlar” Yaman, Jazoir va Iroqdagidan kam bo‘lmadi. Birgina Bahraynda 2016-yilda ko‘tarilgan shia jamoasining isyoni sunniy jamoasiga mansub bo‘lgan Bahrayn hukumati tarafidan bostirildi. 2011-yildagi arab bahori voqealari Qatardagi Al-Jazira telekanalini nufuzini oshirib yubordi-yu, arab qo‘shnilarining noroziligiga sabab bo‘ldi.
Natijada 2017-yilda Saudiya Arabistoni, BAA, Misr, Bahrayn kabi mamlakatlar Qatar bilan diplomatik aloqalarni uzib qo‘ydi. Ular nazarida Qatar jihodchilikni targ‘ib qiluvchi mamlakat sifatida ayblandi. Bugun Yaqin Sharq mamlakatlarida yuzaga kelgan siyosiy vaziyat shu darajada murakkablashdiki, ertaga Suriya, Misr, Iroq, Yaman va Tunisdagi vaziyat qay tarzda rivojlanadi, taxmin qilish mushkul.
Jahongir Ergashev tayyorladi.
Izoh (0)