Dashnoqlarning o‘z uyidagi zarbasi. Armaniston parlamentiga terroristik hujum tarixi

Bundan roppa-rosa 21 yil oldin, 1999-yilning 27-oktabr kuni Armaniston parlamentida sodir etilgan terroristik harakat respublikada jiddiy siyosiy inqirozni keltirib chiqargandi. Bir guruh qurollangan shaxslarning hujumi natijasida Armaniston bosh vaziri Vazgen Sarkisyan, Milliy majlis raisi Karen Demirchyan va yana olti kishi – hukumat a’zolari va Milliy majlis deputatlari o‘ldirildi. Yetti kishi jarohat oldi, 40 dan ortiq odam garovga olindi.

Terroristik hujumdan oldin Armanistondagi ichki siyosiy vaziyat

1998-yil fevral oyida Qorabog‘ masalasida, bosh vazir Robert Kocharyan, mudofaa vaziri Vazgen Sarkisyan, Ichki ishlar va milliy xavfsizlik vaziri Serj Sarkisyanlardan iborat triumvirat bosimiga qarshi tura olmagan Armaniston prezidenti Levon Ter-Petrosyan iste’foga chiqdi. Robert Kocharyan esa vaqtinchalik prezident lavozimiga ega bo‘ldi va 1998-yil 30-martda bo‘lib o‘tgan muddatdan oldingi saylovda prezident etib saylandi.

Vazgen Sarkisyan va Serj Sarkisyan huquqni muhofaza qilish idoralarida mas’ul bo‘lib qoldi va barcha hokimiyat aslida ularning qo‘lida yig‘ilgan edi. Bir necha oydan so‘ng Vazgen Sarkisyanga yaqin bo‘lgan bir necha kishilar sirli qotilliklar qurboni bo‘ldi: 1998-yil 8-avgustda Armaniston Bosh prokurori Genrix Xachatryan, 1998-yil 10-dekabrda mudofaa vazirining o‘rinbosari Vagram Xorxoruni, 1999-yil 9-fevralda Ichki ishlar vazirining o‘rinbosari, ichki qo‘shinlar qo‘mondoni Artsrun Margaryan, 1999-yil 8-martda jurnalist Tigran Ayrapetyanlar o‘ldirildi. Ko‘rib turganingizdek, teraktgacha bo‘lgan Armanistonning siyosiy hayoti turli xil hokimiyat talashuvlariga boy bo‘lib, o‘ziga xos “Taxtlar o‘yini” ssenariysini takrorlar edi.

Terakt

1999-yil 27-oktabr kuni soat 17:15 da guruh rahbari jurnalist va Arman inqilobiy federatsiyasi (Dashnoqsutyun) a’zosi Nairi Unanyan, uning ukasi Karen Unanyan, Eduard Grigoryan, Vram Galstyan, Derenik Bejanyanlardan iborat besh nafar qurollangan shaxs Armaniston Milliy majlisida bo‘layotgan yig‘ilish zaliga bostirib kirib, prezidium va zalda o‘tirgan deputatlar va hukumat a’zolariga qarata o‘q uzdi.

Hujum natijasida Milliy majlis raisi Karen Demirchyan, Bosh vazir Vazgen Sarkisyan, spiker o‘rinbosarlari Yuriy Baxshyan va Ruben Miroyan, vazir Leonard Petrosyan, deputatlar Armenak Armenakyan, Mikael Kotanyan, Genrik Abraamyanlar o‘ldirildi. Deputatlar Ermine Nagdalyan, Andranik Manukyan, Armen Xachatryan, Edmond Tsaturyan, Jirayr Gevorkyan va Emma Xudabashyanlar va xususiylashtirish vaziri Pavel Galtaxchyanlar jarohat oldi.

Adliya vaziri David Arutyunyan, qishloq xo‘jaligi vaziri Gagik Shaxbazyan, hukumat apparati boshlig‘i Shagen Karamanukyan, ta’lim vaziri Eduard Kazaryan, madaniyat vaziri Roland Sharoyan, davlat daromadlari vaziri Smbat Ayvazyan, transport vaziri Ervand Zaxaryan, aloqa vaziri Ruben Tonoyan, shaharsozlik vaziri Grayr Ovanesyan, Moliya vaziri Levon Barxudaryan, ekologiya vaziri Gevorg Vardanyanlar va Milliy majlis deputatlari garovga olindi. Terroristlar garovga olinganlarning bir qismini kechqurun ozod qildi, ammo 40 kishi garovda qoldi.

Garovga olinganlardan biri, Armaniston adliya vaziri David Arutyunyanning so‘zlariga ko‘ra, terrorchilar o‘zlarining harakatlarini “kichik inqilob” deb hisoblagandi. Ularning asosiy maqsadi Vazgen Sarkisyanni yo‘q qilish edi. Soat 18:30 da parlament binosi qurolli qo‘shinlar bilan o‘ralgan, ko‘chalar to‘sib qo‘yilgan. 22:00 ga kelib, mamlakat prezidenti Robert Kocharyan parlament binosiga yetib keldi. Uning Nairi Unanyan bilan uchrashuvi guvohlarsiz bo‘lib o‘tdi va ular nima haqida suhbatlashgani noma’lum bo‘lib qoldi.

Tunda Armaniston rahbariyatining iltimosiga binoan va MDHda terrorizmga qarshi birgalikda kurashish to‘g‘risida qabul qilingan bitimlar doirasida Yerevanga Rossiyaning aksilterror bo‘limi “Alfa” yetib keldi. 28-oktabr kuni ertalab xavfsizlik kafolatlariga ega bo‘lgan terrorchilar taslim bo‘ldi va Armaniston Milliy xavfsizlik vazirligiga topshirildi. Garovga olinganlar ozod qilindi. Shu kuni Armaniston Bosh prokuraturasida Jinoyat kodeksining 61-moddasi (terrorchilik harakati) bilan jinoyat ishi qo‘zg‘atildi.

Versiyalar va konspirologiya 

Voqeaning birinchi norasmiy versiyasi – hujumni mintaqada manfaatdor bo‘lgan davlatlar AQSh va Rossiya maxsus xizmatlari uyushtirgani ko‘rib chiqildi. 1999-yil kuziga kelib, Qorabog‘ muammosini hal qilish jarayoni qayta tiklandi. Armaniston va Ozarbayjon prezidentlari o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqotlar bo‘lib o‘tdi.

1999-yil noyabr oyida YeXHTning navbatdagi sammiti Istanbulda o‘tishi rejalashtirilgan edi. Armaniston va Ozarbayjon rahbarlari u yerda hujjat imzolashlari kutilgandi. O‘rtakashlarning Qorabog‘ muammosini hal qilish bo‘yicha kiritgan takliflaridan biri “Megri variant” edi, unga ko‘ra, Ozarbayjon Armanistonga uni Tog‘li Qorabog‘ bilan bog‘laydigan Lochin yo‘lakchasini topshirdi va buning evaziga Ozarbayjonning Naxichevan avtonom viloyatiga o‘tish uchun xuddi shunday yo‘lak sifatida Megri viloyati hududining bir qismini oldi. Ushbu almashinuv natijasida Armaniston Eron bilan 35 km chegarasini yo‘qotdi va o‘zini tashqi dunyodan butunlay yakkalab qo‘ydi. Armanistonning ko‘plab siyosatchilari, jumladan, bosh vazir Vazgen Sarkisyan va spiker Karen Demirchyanlar ushbu almashinuviga faol qarshi chiqdi.

27-oktabr kuni Yerevanga AQSh davlat kotibining o‘rinbosari Stroub Telbott tashrif buyurdi. Vazgen Sarkisyan bilan uchrashuvda hududiy almashinuv varianti muhokama qilindi, ammo bosh vazir buni qat’iyan rad etdi. Keyin terakt sodir bo‘ldi. Istanbulda bo‘lib o‘tgan EXHT sammitida hech narsa imzolanmadi.

Ikkinchi versiyaga ko‘ra, ushbu fitna boshlig‘i va hukmron blok yetakchilariga suiqasd tashabbuskori – o‘sha paytgacha siyosiy kuchini yo‘qotib qo‘ygan Armaniston prezidenti Robert Kocharyandir. 1999-yil yozida respublikaning eng yuqori rahbariyatiga yaqin doiralar mamlakatga konstitutsiyaviy o‘zgarishlar zarurligi to‘g‘risida gapira boshladi. Prezidentlik bekor qilinib, Armaniston hukumatni g‘olib bo‘lgan partiya yoki ittifoq tuzadigan parlament respublikasiga aylanadi, deb taxmin qilindi. Natijada “Birlik” bloki ikkala yetakchisini ham ushbu terroristik hujum natijasida yo‘qotdi va bu vaziyatni tubdan o‘zgartirib yubordi.

Tergov va sud jarayoni

Terroristlar ustidan sud jarayoni 2001-yil 15-fevralda boshlandi. Sud tergovi uch yil davom etdi. Ushbu ish bo‘yicha 91 kishi jabrlanuvchi deb tan olindi, 129 kishi guvoh sifatida so‘roq qilindi.

2003-yil 2-dekabrda Yerevan sudi Armaniston parlamentida sodir etilgan terroristik harakat bo‘yicha sud hukmini e’lon qildi. Olti sudlanuvchi – sobiq jurnalist va to‘da rahbari Nairi Unanyan va uning ukasi Karen Unanyan, Yedik Grigoryan, Vram Galstyan, Derenik Bejanyan va Ashot Knyazyan – umrbod qamoq jazosiga hukm qilindi. Gamlet Stepanyanga 14 yillik qamoq jazosi berildi. Yettolovi ham Armaniston Jinoyat kodeksining davlatga xiyonat va terrorizm kabi qator moddalari bo‘yicha aybdor deb topildi. Ulardan uch nafari qamoqda vafot etdi. Rasmiy versiyaga ko‘ra, Norayr Galstyan elektr toki urishi tufayli vafot etgan, aka uka Unanyanlarning amakisi Vram Galstyan o‘z joniga qasd qilgan, Gamlet Stepanyan esa to‘satdan vafot etgan edi.

Terroristik hujumga aloqadorlikda ayblangan, ammo keyinchalik dalil yo‘qligi sababli qo‘yib yuborilgan sobiq deputat Musheg Movsisyan avtohalokatda vafot etdi, voqea guvohlarining ba’zilari esa tez orada Armanistondan chiqib ketdi va shubhali sharoitlarda ham halok bo‘ldi.

2019-yil 22-oktabrda umrbod qamoq jazosini o‘tayotgan Nairi Unanyan shartli ravishda ozod qilish to‘g‘risida iltimosnoma yubordi. Qonunga ko‘ra, umrbod qamoq jazosini o‘tayotgan mahkumlar jazoni 20 yil o‘tagach, shartli ravishda ozod qilish uchun ariza berishlari mumkin. Ammo Jazoni ijro etish va probatsiya xizmati uning iltimosnomasiga nisbatan salbiy xulosa berdi, shu sababli jazoni ijro etish muassasasi ma’muriyati 28-oktabr kuni mahkumni shartli ravishda ozod qilish masalasini sudga kiritmaslikka qaror qildi.

Xulosa

27-oktabrdagi qirg‘in tashkilotchilarining asl maqsad va sabablari haligacha to‘liq ochilmadi. Bugungi kunda ham Armanistonda hech kim terrorchilar mustaqil harakat qilganiga ishonmaydi. “27-oktabr ishi” bo‘yicha bo‘lib o‘tgan sud “bu qanday va nima uchun sodir bo‘ldi?” degan eng oddiy savollarga javob bermadi. Hozirgi kunda ham ko‘plab rasmiylar, shu jumladan, oppozitsiya vakillari ham ushbu tergovni davom ettirish tarafdoridir.

Nurbek Alimov tayyorladi.