Tog‘li Qorabog‘da sentabr oyining oxirida boshlanib ketgan urush harakatlari Moskvaning urinishlari bilan to‘xtatildi. Ammo ixtilof bitgani yo‘q, va ekspertlar tomonlar yana urush boshlashini bashorat qilmoqda.
Tog‘li Qorabog‘ Turkiya va Rossiya manfaatlari to‘qnashgan navbatdagi geosiyosiy nuqta bo‘ldi. Oxirgi yillarda agressiv tashqi siyosat yuritayotgan bu ikki davlat to‘qnashuvi ehtimoli qanaqa? Bu boshqa davlatlarga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
Bu haqda “Daryo” kolumnisti, rossiyalik siyosatshunos Mixail Magid fikr yuritadi.
Ikki yirik davlat bir vaqtda “oyoqqa turib”, o‘zining xalqaro maydondagi ta’sirini oshirishga harakat qilmoqda. Bu xavfli bo‘lishi mumkin.
Oxirgi bir necha yilda Turkiya dunyo mediasi yangiliklarining asosiy qismiga aylanib qoldi. Butun dunyo e’tibori uning Liviya, Suriya, Shimoliy Iroq, Sharqiy O‘rta Yer dengizi va mana endi Janubiy Kavkazdagi harbiy operatsiyalari hamda siyosiy va iqtisodiy ta’siriga qaratildi.
Liviyada Turkiya Tripolidagi sharqiy lashkarboshi Xalifa Haftar (u Rossiya, Misr va Birlashgan Arab Amirliklari kabi yirik davlatlar koalitsiyasi tomonidan qo‘llab-quvvatlanmoqda) kuchlariga qarshi jahon hamjamiyati tan olingan Milliy kelishuv hukumatini (MKH) qo‘llab-quvvatlamoqda va Liviyadagi neft konlarini MKHga o‘tkazilishini talab qilmoqda. Turk harbiylari Liviyaga o‘z qo‘shinlari va suriyalik yollanma askarlarini joylashtirdi.
Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘onga faqatgina Liviya nefti muhim emas: MKH bilan kelishuv asosida Turkiya Sharqiy O‘rta Yer dengizida gaz konlari joylashgan katta viloyatlarni o‘z boshqaruvi ostiga olmoqchi. Turkiya bu konlarga da’vogarligini e’lon qilmoqda; xuddi shu ishni Gretsiya va Misr ham qilmoqda, bu esa ushbu davlatlar o‘rtasida ziddiyat kuchayishiga olib kelishi mumkin.
Suriyada Turkiya Kurdiston ishchilar partiyasiga (KIP) qarshi operatsiyalar o‘tkazmoqda. Shimoliy Iroqda turklar KIPga hujumlar uyushtirib turadi va u yerga o‘z bazalarini joylashtirgan edi. Kurdlarning mustaqilligi uchun kurashayotgan KIPga qarshi urush, aslida, Turkiyaning o‘z hududida ham bo‘lmoqda. Biroq Turkiyaning maqsadlari bu qarama-qarshiliklardan ancha yuqori.
Suriyada turk harbiylari egallab olgan hududlarda turk valyutasi muomalaga kiritilmoqda, bu tumanlarni Turkiya bilan bog‘lovchi yo‘llar qurilmoqda, turk biznesi u yerda juda faol. Asadga qarshi jangarilardan bo‘lgan arablar va turkmanlar turk zobitlari qo‘mondonligi ostida Suriya milliy armiyasini (SMA) tashkil qildi. Suriyaning shimoli-g‘arbiy qismidagi Idlibda Asad, Rossiya va Eron kuchlari tayyorlayotgan hujumga qarshi turklarda 10 minglab askar va sakkiz mingdan ortiq harbiy texnikaga ega bo‘lgan butun boshli armiya bor. Ular Asadga qarshilar tomonida bo‘lishga tayyor.
Turkiyaning ta’siri Ozarbayjonda ham oshib ketdi. Iyul oyida Armaniston va Ozarbayjon o‘rtasida qurolli mojaro boshlanganidan so‘ng Turkiya ushbu mamlakat rahbariyatining iltimosiga binoan Ozarbayjonga o‘z qo‘shinlarini yubordi, Ozarbayjon armiyasi bilan birgalikda manyovrlar o‘tkazib, ozarbayjonlarni jang maydonida qo‘llab-quvvatlashga tayyorligini bildirdi. Oxirgi yillarda Anqara ruslardan gaz olishni birdan kamaytirib, Ozarbayjondan gaz importi hajmini oshirdi, ozarbayjonlar esa bora-bora Turkiya bozorida asosiy gaz yetkazib beruvchiga aylanib bormoqda.
Bugungi kunda Turkiya, ehtimol, Tog‘li Qorabog‘dagi janglar paytida Ozarbayjon armiyasining harbiy harakatlarini rejalashtirishda qatnashmoqda. Anqara, shuningdek, Bokuni ko‘plab qurol-yarog‘, shu jumladan, Suriya va Liviyadagi mojarolar paytida o‘zini yaxshi ko‘rsatgan Bayraktar 2 dronlari bilan ta’minladi. Bugungi kunda ular armani harbiy texnikasini yo‘q qilmoqda. Rossiya va uning ittifoqdoshlari, ya’ni Armaniston va Asad rejimida hali bu yangi turdagi qurolga qarshi kurashish uchun samarador vosita yo‘q.
Ilgari Turkiya mojarolardan ehtiyotkorlik bilan qochar va “qo‘shnilar bilan nol muammolar” tamoyiliga amal qilar edi (yagona istisno kurdlarga qarshi operatsiyalar edi). Bugungi kundagi bu g‘ayrioddiy faollikning sababi nimada?
Birinchidan, Turkiya o‘nlab yillar davomida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirib, sanoat va infratuzilmani modernizatsiya qildi. Endilikda u – kuchli iqtisodiyot, armiya va harbiy sanoat bilan o‘rta rivojlangan davlat hisoblanmoqda. Turkiya montaj sexiga aylandi va Yevropa bozorida asosiy avtomobil yetkazib beruvchiga aylandi; uning qudratli mudofaa sanoati, turkiyalik mutaxassislarning fikriga ko‘ra, mamlakatning harbiy texnikaga bo‘lgan ehtiyojining 80 foizini qondiradi (ammo boshqa tahlilchilar buni mubolag‘a deb hisoblaydi). Turkiya armiyasi NATO tashkilotiga a’zo davlatlar ichida eng kuchli ikkinchi armiya sanaladi. Yetarlicha kuchayib olgan Turkiya ittifoqdosh siyosiy harakatlar va rejimlarga tayanib, harbiy va iqtisodiy ekspansiya amalga oshiradigan mintaqaviy superkuchga aylanishga intilmoqda. Erdo‘g‘on neousmoniylik doktrinasi doirasida Turkiyani Yaqin Sharq va musulmon dunyosida yetakchi kuchga aylantirishga intilmoqda.
Ikkinchidan, o‘tkazilgan ijtimoiy so‘rovlarga ko‘ra, Turkiyada Erdo‘g‘onning mashhurligi tushib ketmoqda. Buning sababi global inqiroz va pandemiya, ammo mamlakatda iqtisodiy qiyinchiliklar undan oldinroq boshlangandi. Turkiya iqtisodiyoti 2020-yil 2-choragida 9,9 foizga qisqardi. Turk lirasining dollarga nisbati keskin tushmoqda, inflyatsiya darajasi borgan sari oshib bormoqda. Agarda iyul oyida saylovlar o‘tkazilganda, ehtimol, Erdo‘g‘on muxolifat Xalq partiyasining ikki vakili – Anqara va Istanbul merlariga yutqazib qo‘ygan bo‘lar edi.
Rejim harbiy-vatanparvarlik tashviqoti sohasida “biz qaytmoqdamiz, biz – yangi Usmonli imperiyasi, musulmonlarning superkuchimiz”, deb javob topishga harakat qilmoqda.
Shu bilan bilan birga, Erdo‘g‘on katta harbiy mojarolardan qochishga urinmoqda, negaki ular juda xavfli va kutilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Unga ham, Putinga ham katta urush kerak emas. Suriyada 5-mart kuni Turkiya va Rossiya Idlibda sulh imzoladi. Liviyada Tripolidagi hukumat va uning Sharqdagi muxoliflari o‘rtasida neft konlaridan birgalikda foydalanish bo‘yicha muzokaralar olib borilmoqda.
Erdo‘g‘onning strategiyasi ikkita asosiy unsurdan iborat – kutilmagan hujum, shu jumladan, ittifoqchilar tomonidagi harbiy harakat, so‘ng to‘xtash va muzokaralar. Ammo muzokaralardan so‘ng yangi hujum boshlanishi mumkin.
Bu ikki mamlakat bir vaqtda oyoqqa turib, o‘z uylarida xavfsizlikni ta’minlash maqsadida harbiy qudratini tashqi tomondan loyihalashtirishga harakat qilayotgani tashvishlidir. Global darajada rus-turk mojarosi va hatto rus-turk urushi xavfi paydo bo‘ladi. Ammo boshqa tomondan qaraganda, ikki tomon ham iloji boricha bundan qochishga harakat qilmoqda. Hokimiyatlarning katta miqyosdagi mojarosi hamma uchun birdek xavfli sanaladi.
Biroq ko‘plab kuchsiz davlatlar uchun Rossiya-Turkiya qarama-qarshiligi ko‘proq mustaqillikka erishish imkoniyatini beradi, chunki ular kuchlar o‘rtasida manyovr qilishi mumkin bo‘ladi. Biror davlat kuchliroq hokimiyat uning manfaatini buzadi deb hisoblasa, u birinchi kuchning manfaatiga zarar yetkazish qobiliyatini namoyish etib, boshqa kuchli davlatga yaqinlashishga harakat qilishi mumkin. Shunday qilib, ko‘plab foydali iqtisodiy bitimlar va siyosiy qarorlarga erishish mumkin.
Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin.
Izoh (0)