Ochiq kosmosga birinchi bo‘lib chiqqan shaxs Aleksey Leonov bo‘lganini ko‘pchilik yaxshi biladi. U 1965-yilning 18-mart sanasida “Berkut” nomli skafandrda taxminan 12 daqiqa davomida ochiq kosmosda bo‘lgan. Ayollardan esa birinchi bo‘lib ochiq koinotga chiqqan kosmonavt Svetlana Savitskaya edi. “Daryo” mazkur tarixiy chiqishga 36 yil to‘lgani munosabati bilan Svetlana Savitskayaning faoliyati haqida ma’lumot beradi.
Yaqindagina insoniyat tarixidagi birinchi kosmonavt ayol – Tereshkovaning parvozi haqidagi hikoyamizda unga o‘sha parvozda qaysidir ma’noda raqobatchi bo‘lgan kosmonavtlar ro‘yxatida asosan parashyut sporti bilan professional shug‘ullangan ayollar bo‘lganini aytib o‘tgan edik. Savitskaya esa mohir parashyutchi bo‘lish bilan birga, reaktiv samolyotlarni ham bemalol boshqara oladigan professional uchuvchi bo‘lgan.
U kosmonavtlar otryadiga qabul qilinishidan avval reaktiv samolyotlarda bajariladigan oliy pilotaj sporti bo‘yicha hamda atmosferaning eng yuqori qatlamlaridan, xususan, stratosferadan parashyutda sakrash bo‘yicha katta musobaqalar g‘olibi bo‘lib, bir necha jahon rekordlari muallifiga aylanib ulgurgan edi.
1948-yilning 8-avgustida Moskvada harbiy uchuvchi oilasida tug‘ilgan Savitskaya 1965-yilda o‘rta maktabni tugatib, Moskva aviatsiya institutiga (MAI) o‘qishga kiradi va 1972-yilda o‘qishni tamomlab, uchuvchi-instruktor sifatida ish boshlaydi. Keyinchalik u sinovchi-uchuvchi sifatidagi faoliyatga jalb etiladi va MiG-21, MiG-25, Su-7 singari reaktiv samolyotlarning sinov parvozlarida qatnashadi.
Savitskaya 1980-yilda navbatdagi kosmonavtlar otryadiga qabul qilindi va guruh bilan birgalikda “Soyuz-T” kosmik kemalarda parvoz qilish va “Salyut” orbital stansiyada ish olib borish uchun to‘liq tayyorlov kurslarini o‘tagan. Ikki yillik tayyorgarlik va sinovlardan so‘ng Svetlana Savitskaya dastlab 1982-yilda “Salyut-7” ekspeditsiyasi tarkibida birinchi bora koinotga parvoz qildi. U yetti kundan ziyodroq vaqt mobaynida orbitada bo‘lib, kosmonavtlar Serebrov va Popov bilan hamkorlikda turli ilmiy topshiriqlarni va texnik vazifalarni bajargan. O‘sha birinchi parvozidan keyin Savitskayaga Sovet Ittifoqi qahramoni unvoni berilgan edi.
Savitskayaning ikkinchi va eng muhim parvozi 1984-yilning 17-iyulida boshlangan. O‘shanda Boyqo‘ng‘ir kosmodromidan startga chiqqan “Soyuz T-12” kosmik kemasida Savitskaya bilan birga, shuningdek, Vladimir Jonibekov va Igor Volkov ham orbitaga – “Salyut-7” orbital stansiyasiga yo‘l olgan bo‘lib, Jonibekov ekipaj komandiri bo‘lgan holda Savitskaya bu safar bort muhandisi vazifasida uchgan.
18-iyul kuni kosmik kema orbital stansiya bilan muvaffaqiyatli tutashgan va ekipaj asosiy vazifalarni bajarishga kirishgan. Ushbu parvozdan ko‘zlangan asosiy vazifalardan biri tarixda birinchi marta ayol kishining ochiq koinotga chiqish bo‘lgan bo‘lsa-da, lekin ushbu chiqish shunchaki ko‘rgazmali chiqish bo‘lmay, muhim ilmiy maqsadni ham ko‘zlagan edi. Savitskaya ochiq fazoda metallarni payvandlash bo‘yicha ilmiy-texnik tajriba o‘tkazib ko‘rishi kerak bo‘lgan.
Barcha tayyorgarlik ishlari bajarilgach, 1984-yilning 25-iyul kuni Toshkent vaqti bilan soat taxminan 21:00 ga yaqin Savitskaya orbital stansiyadan tashqariga chiqadi. U bilan birgalikda o‘shanda Jonibekov ham birinchi marta ochiq kosmosga chiqqan bo‘lib, ular stansiyadan tashqarida Paton elektropayvand instituti tomonidan tayyorlangan maxsus uskunalar yordamida metallarni payvandlash, kesish va kavsharlash ishlarini bajarishi kerak edi. Kosmik kemadan tashqarida Savitskaya 3 soat va 35 daqiqa ish olib borgan.
Ushbu vaqt mobaynida uning barcha xatti-harakati Yerdagi kuzatuvchilar tomonidan diqqat bilan, sinchiklab kuzatib turilgan. Savitskaya o‘zi ham vazifaga juda katta mas’uliyat bilan yondashib, qo‘yilgan topshiriqlarni katta aniqlikda, punktual darajada bajargani bilan yodda qolgan. Barcha bir ovozdan Savitskayaning juda professional darajada ishlaganini ta’kidlagan edi.
Ochiq fazoda ishlash mobaynida Savitskaya va Jonibekov bir-biri bilan o‘zaro navbat almashinib ishlagan va ikki marta nur-soya aylanishi bo‘yicha Yer atrofini aylanib chiqishgan. Ya’ni ular shu uch yarim soat mobaynida ikki marta yorug‘lik tarafga chiqishgan (kunduz bo‘lgan) va ikki marta Yerning tun tarafiga o‘tishgan. Tun tarafda bo‘lgan paytda ishlar vaqtincha to‘xtatib turilgan, chunki yorug‘lik yetarli bo‘lmagan sharoitda belgilangan vazifani bajarish aniqligi pasayishi xavfi bor edi. Payvand asbobi esa maksimal aniqlikda ishlashni talab qilardi.
Savitskayaga berilgan skafandr olti soat ochiq kosmosda bo‘lishga ham imkon bersa-da, lekin u vazifani belgilangan muddatdan biroz erta bajarib uddalagan. Ushbu tarixiy voqea amalga oshgach, Savitskaya 29-iyul kuni yana “Soyuz T-12” kosmik kemasida Yerga qaytib tushadi. Unga “Oltin yulduz” medali va ikkinchi marta Sovet Ittifoqi qahramoni unvoni beriladi.
Savitskaya keyinchalik to‘liq ayollardan iborat bo‘lishi rejalashtirilgan ekipaj tarkibida yana bir bora parvoz qilishi belgilangan edi. U hatto 1986-yilda mohiyatan AQShning Space Shuttle dasturining analogi bo‘lgan samolyot tipidagi “Buran” kosmik kemasida ham koinotga uchmoqchi bo‘lgan. Lekin ittifoqda boshlangan iqtisodiy va siyosiy inqiroz hamda boshqa texnik sabablarga ko‘ra, Buran dasturi amalga oshmay qoldi. Savitskaya 1993-yilda kosmonavtikadan nafaqaga chiqdi va o‘zining alma-materi bo‘lmish MAIda dars bera boshlaydi.
Insoniyat tarixidagi ikkinchi kosmonavt ayol va ochiq kosmosga birinchi bo‘lib chiqqan ayol bo‘lmish Svetlana Yevgenyevna hozirda ham ushbu oliygohda dotsent sifatida faoliyat yuritib kelmoqda. U texnika fanlari nomzodi darajasini yoqlagan bo‘lib, 1996-yildan buyon muntazam ravishda Rossiya parlamentida deputat ham bo‘lib kelmoqda.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)