Srebrenitsa musulmonlari qirg‘ini. Yevropadagi tan olinmagan genotsid tarixi

Har yili 11-iyul kuni Bosniya va Gersegovinada Serb Respublikasi askarlari tomonidan Srebrenitsa shahri aholisi ustidan amalga oshirilgan qirg‘in qurbonlari xotirlanadi. Gaaga xalqaro tribunali Bosniya urushining ushbu epizodini “genotsid” deb baholagan. “Daryo” sana munosabati bilan Srebrenitsa qirg‘ini haqida hikoya qiladi.

Srebrenitsa

Srebrenitsa Bosniya va Gersegovinaning bir qismi bo‘lgan Respublika Srpska (RS) tarkibidagi kichik konchilar shaharchasidir. 1991-yilgi aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlariga ko‘ra, Srebrenitsa shahrida 5,7 ming kishi yashagan, ulardan 3,6 mingi musulmonlar (boshnoqlar) (63,92%), 1,6 ming nafar serblar bo‘lgan (28,40%).

Serb Respublikasi hududidagi musulmon anklavi

Bosniya va Gersegovina 1992-yilda Yugoslaviya tarkibidan chiqib ketdi. Shu bilan birga, Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan Bosniya va Gersegovina ichida mustaqil Serb Respublikasi e’lon qilindi. Bosniya va Gersegovinaning kelajakdagi siyosiy tuzilishi to‘g‘risida serblar, xorvatlar va musulmon bosniyaliklar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar tufayli tarixda “Bosniya urushi” deb nom qoldirgan harbiy harakatlar boshlandi.

Bosniya urushi boshlanishi bilan har ikki tomonning qurolli kuchlari tinch aholiga muntazam ravishda hujumlar qildi. 1992-yil boshida Srebrenitsa shahri bir necha hafta davomida Ratko Mladich boshchiligidagi Yugoslaviya Xalq armiyasi va mahalliy serblardan tashkil topgan tuzulmalar nazorati ostida bo‘ldi. Ammo 1992-yil may oyida shahar Nosir Orich qo‘mondonligi ostidagi Bosniya musulmon kuchlari tomonidan ishg‘ol qilindi. 1992-yil yozidan 1993-yil fevraligacha musulmon guruhlari, Srebrenitsa atrofidagi serblarga qarshi bir qator hujumlarni boshladi, natijada, o‘nlab tinch aholi vakillari halok bo‘ldi va kamida 50 ta qishloq yoqib yuborildi. Bu serb aholisining ommaviy ko‘chib ketishiga sabab bo‘ldi.

1993-yilga kelib Srebrenitsa o‘zini Serb Respublikasi hududidagi musulmon anklavi deb e’lon qildi. O‘z aholisini himoya qilish uchun 1993-yil mart oyidan shahar serb qurolli kuchlari tomonidan o‘rab olingan. Bosniyaliklar nazorat qiladigan eng yaqin hudud ulardan 100 km uzoq masofada joylashgan edi. Srebrenitsa deyarli oziq-ovqat, dori-darmon va yoqilg‘idan mahrum bo‘lgan.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik kengashining 1993-yil 6-maydagi 824-sonli rezolyutsiyasiga binoan, shahar qurolsiz zona deb e’lon qilindi. Undan unchalik uzoq bo‘lmagan joyda, Potochari shahrida Gollandiya tinchlikparvar kuchlaridan iborat 600 kishilik harbiy kontingent joylashtirilgan. Ular BMT rezolyutsiyasi qoidalarini amalga oshirilishini nazorat qilgan. Biroq bu vazifa bajarilmadi, tinchlikparvar kuchlar har ikki tomondan ham harbiy harakatlar va jazo operatsiyalari o‘tkazilishiga qarshi tura olmadi.

Srebrenitsa qirg‘ini

1995-yil 6-iyulda Serb Respublikasi qo‘shinlari Srebrenitsa shahriga hujum qildi, hujum Drinskiy korpusi kuchlari tomonidan amalga oshirildi, uni Ratko Mladichning o‘rinbosari Radislav Krstich boshqargan. 11-iyul kuni serb qo‘shinlari shaharga kirdi.

Srebrenitsa bosib olingandan so‘ng serblar musulmonlarni evakuatsiya qilishni taklif qildi. Niderland batalyonining nazorati ostida asosan ayollar va bolalar Tuzlaga evakuatsiya qilindi, ammo erkak aholining asosiy qismi shaharda qoldirildi. 12-iyul kuni 17–60 yoshdagi erkaklarni so‘roq qilishga yuborishgan, chunki Mladichning so‘zlariga ko‘ra, ular urush jinoyatlarida ishtirok etgan bo‘lishlari mumkin. Keyinchalik, BMTning Inson huquqlari bo‘yicha komissiyasi materiallari va Gollandiya tinchlikparvar kuchlarining inkor etib bo‘lmas dalillari paydo bo‘ldi, unga ko‘ra, serblar Srebrenitsadagi musulmonlarni qatliom qilgan.

Jabrlanganlar soni

Hozirgacha qurbon bo‘lganlarning aniq soni hujjatlashtirilmagan, chunki ular ommaviy qabrlarga ko‘milgan. Turli manbalarga ko‘ra, yetti-sakkiz ming kishi o‘ldirilgan. Ular orasida shaharni tark etishga uringan tinch aholi vakillari ham bor. O‘ldirilganlar orasida 18 yoshgacha bo‘lgan 500 ga yaqin o‘spirinlar bor edi.

Bosniya urushi paytida bedarak yo‘qolgan odamlarni qidirish bo‘yicha davlat komissiyasi 8,2 ming qurbonni, Xalqaro qizil xoch qo‘mitasi – 7,8 ming kishini o‘ldirilganini hisoblagan. Srebrenitsadagi qurbonlar oilalarining turli tashkilotlari ma’lumotlariga ko‘ra esa halok bo‘lganlar soni 10,7 ming kishiga yetgan.

Jazo

Birinchi marta Srebrenitsadagi voqealarning xalqaro adliya idoralari tomonidan genotsid deb baholanishi 2004-yil 19-aprelda Sobiq Yugoslaviya bo‘yicha Xalqaro tribunalning (SYuXT) general Radislav Krstichga chiqargan hukmidan keyin boshlandi. O‘shanda Radislav Krstich35 yillik qamoq jazosiga mahkum qilingandi.

Bir necha yillar davomida, taxminan 20 kishi SYuXT tomonidan Srebrenitsa genotsidiga aloqadorlikda ayblandi. Ushbu jinoyatlar uchun bevosita javobgarlik Bosniya va Gersegovinadagi Serb Respublikasining sobiq prezidenti Radovan Karadjich va Serb Respublikasi qurolli kuchlari bosh shatabining razvedka va kontr-razvedka bo‘limi boshlig‘ining o‘rinbosari Zdravko Tolimirlarga yuklatilgan.

Karadjichning sud jarayoni 2008-yildan 2014-yilgacha bo‘lib o‘tgan, 2016-yilda u 40 yilga ozodlikdan mahrum qilingan; Zdravko Tolimir ustidan esa sud jarayonlari 2010-yildan 2012-yilgacha davom etgan va natijada u umrbod qamoq jazosiga hukm qilingan (2016-yil 8-fevralda vafot etgan). 2007-yil 26-fevralda Srebrenitsadagi voqealar BMT Xalqaro sudi tomonidan genotsid deb tan olindi. 2009-yil yanvar oyida Yevropa parlamenti 11-iyulni Srebrenitsadagi genotsidni xotirlash kuni deb e’lon qildi.

Serbiya tan oladi ammo...

Bosniya va Gersegovinadagi Serb Respublikasi ma’murlari va Serbiya hukumati (Serb Respublikasi va Serbiya bitta davlat emas) uzoq vaqt davomida genotsid bo‘yicha ayblovlarni inkor qilib kelgan. 1995-yil dekabr oyida Yugoslaviyaning Birlashgan Millatlar Tashkilotidagi muvaqqat vakili Vladislav Yovanovich qotilliklar musulmonlarning o‘zlari tomonidan amalga oshirilganini aytgan. Go‘yoki bosniyalik musulmonlar qurollarini tashlamoqchi va tinch hayotga qaytmoqchi bo‘lgan millatdoshlarini o‘zlari o‘ldirishgan degan ayblovlarni oldinga surgan.

SYuXTga, shuningdek, Oricha deb nomlangan musulmon bo‘linmasining askarlari shahar yaqinidagi 200 dan ortiq serb qishloqlarini yoqib yuborgani va 3 870 nafar serbni o‘ldirgani to‘g‘risidagi ma’lumotlarni taqdim etildi. 2004-yilda Serb Respublikasi o‘z qo‘shinlari va xavfsizlik kuchlarining Srebrenitsadagi aholini qatl etishdagi ishtirokini tan oldi. Surishtiruv komissiyasi 2005-yilga kelib, Srebrenitsa voqealarida qatnashgan 19 mingdan oshiq kishilarning ism-sharifini o‘z ichiga olgan ro‘yxatni taqdim etdi.

2005-yilda qirg‘in qurbonlarini qayta dafn etish marosimida Serbiya prezidenti Boris Tadich “dushmanlik doirasini buzish va mintaqa xalqlari o‘rtasidagi ishonchni tiklash” zarurligini ta’kidladi. 2009-yilda Serbiya Yevropa Ittifoqiga a’zo bo‘lish uchun ariza topshirdi va nomzodlik maqomini olish shartlaridan biri sifatida rasmiy Belgradning SYuXT bilan hamkorlik qilishi ko‘rsatildi. 2010-yil 31-mart kuni Serbiya parlamenti deklaratsiya qabul qildi, unda Srebrenitsa fojiasini oldini olish uchun “qo‘ldan kelgan hamma narsa qilinmagani” va qurbonlarning oilalariga ta’ziya izhor etilishini e’lon qildi (ammo shunda ham “genotsid” atamasi ishlatilmadi).

2013-yil aprel oyida Serbiya prezidenti Tomislav Nikolich Bosniya musulmonlariga qarshi sodir etilgan jinoyatlar uchun uzr so‘radi, shuningdek, Srebrenitsadagi voqealarni genotsid deb ham tan olmadi. Bundan tashqari, u “jiddiy harbiy jinoyatlar” qilgan serblarni “topish, javobgarlikka tortish va jazolash” kerakligini aytdi. 2015-yil sentyabr oyida Serbiya hukumati qirg‘inda gumon qilingan sakkiz kishiga ayblov e’lon qildi.

“Srebrenitsa onalari”

2007-yil iyun oyida qurbon bo‘lganlarning qarindoshlaridan iborat bo‘lgan “Srebrenitsa onalari” tashkiloti Gaaga okrug sudida Birlashgan Millatlar Tashkilotiga qarshi da’vo qo‘zg‘atdi. Unda BMT tinchlikparvarlar kuchlari ommaviy qotilliklarning oldini ololmaganlikda ayblandi. 2008-yil iyul oyida sud BMTni javobgarlikka tortish mumkin emasligi to‘g‘risida qaror qabul qildi. 2010-yil mart oyida Gaaga apellyatsiya sudi ushbu hukmni o‘z kuchida qoldirdi va 2013-yil iyun oyida Yevropa inson huquqlari sudi tashkilotning shikoyati asossiz deb qaror qildi.

2014-yil iyul oyida “Srebrenitsa onalari” tomonidan Niderlandiya sudiga berilgan da’vo arizasidan so‘ng, Niderlandiya Oliy sudi mamlakatni tinchlikparvar kuchlarning lagerida yashirishga uringan 300 nafar musulmonning o‘limi uchun javobgarligi to‘g‘risida hukm chiqardi. O‘shanda Niderlandiya qurolli kuchlaridan iborat bo‘lgan BMT tinchlikparvar kuchlari ulardan panoh so‘rab kelgan 300 nafar bosniyalik musulmonni shunchaki serblarning qo‘liga topshirib yuborgandi. Bu endi umuman boshqa hikoya...

Nurbek Alimov tayyorladi.