Bundan rosa 71 yil muqaddam, 1949-yilning 8-iyun kuni Jorj Oruellning mashhur “1984” romani dunyo yuzini ko‘rdi. Antiutopiya janridagi ushbu asar senzura, total nazorat, so‘z erkinligining yo‘qligi insoniyatni qay ahvolga keltirib qo‘yishini o‘ta mubolag‘ali va fojiali tarzda ko‘rsatib bergan. Kitob butun dunyoni larzaga soldi va umuminsoniy qadriyatlar rivojiga hissa qo‘shdi.
Yangi tarixga, insoniyat madaniyatiga, ma’naviy va siyosiy qadriyatlariga bu darajada kuchli ta’sir o‘tkazgan asarlar barmoq bilan sanagulik. U ko‘plab tillarga o‘girildi va millionab nusxada chop etildi.
“1984” 1988-yilda SSSRda taqiqlangan edi. Shu bois o‘zbek kitobxoni uni uzoq kutishiga to‘g‘ri keldi. Roman bir necha yil muqaddam nihoyat o‘zbek tiliga o‘girildi va ko‘p nusxada sotilib, shov-shuvga sabab bo‘ldi.
“1984”ning “tug‘ilgan kuni” munosabati bilan “Daryo” uning o‘zbekcha tarjimoni – taniqli jurnalist va shoir Karim Bahriyevdan roman haqida gapirib berishni so‘radi.
Avval Jorj Oruell va uning asarlari haqida mish-mishlar bilan yashadik. Bu asar sovet davrida taqiqlangan adabiyotlar ro‘yxatining boshida bo‘lgan. Mustaqillikdan keyin uni ruschada o‘qidik. Ham hayrat, ham havas, ham fikriy isyon va g‘alayon bilan o‘qidik. Asardagi vaziyat bizga tanish edi.
Keyin nihoyat uni tarjima qildik. Asar o‘zbek tilida chiqqanida bu haqda xabar bergan BBC radiosida “Agar asar chiqqan yilida tarjima qilinib, o‘zbeklar uni o‘shandayoq o‘qiganda, bugun biz boshqacha xalq bo‘lardik”, degan gap aytildi. Chunki bu asar millatning fikriy mushohada maydoniga kirar ekan, tafakkurni harakatga keltiradi.
Jorj Oruell (inglizchasi George Orwell, haqiqiy ismi-sharifi Erik Artur Bler) ingliz yozuvchisi bo‘lib, antiutopik yo‘nalishda yozilgan “1984” romani dunyoning eng mashhur asarlari ro‘yxatining yuqorisiga kiritilgan. Asar o‘zbek tilida ham nashr qilinganidan so‘ng o‘zbek kitobxonlari orasida tezda mashhur bo‘lib ketdi, asarni mutolaa qilish, u haqda fikr bildirish haqiqiy chellenjga aylandi. Tarjima bir yil ichida ikki qayta, keyingi yili uchinchi qayta nashr etildi. Nashrning birinchi adadining uchdan ikkisiga hali chop etilmasidan buyurtma tushgandi.
“1984” asarida o‘tgan asrning 80-yillarida Ummoniya (Angliya, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya, Okeaniya, Janubiy Afrikaning umumiy nomi) mamlakatida hukm surgan siyosiy tuzum haqida so‘z boradi. Kitobda tasvirlangan holatlar tarixiy dalillar bilan solishtirib ko‘rilganda esa real makon sobiq Sovet Ittifoqi bo‘lgani, ingliz sotsializmi tushunchasi ostida sovet kommunofashizmi nazarda tutilgani, “1984” esa totalitar tuzum avj olgan palla — 1948-yil ekani (shunchaki, raqamlarning o‘rni almashtirilgan) haqida taxmin paydo bo‘ladi.
Dastlab asarning ishchi nomi “Yevropadagi oxirgi inson” bo‘lgan. Butun elni baxtli va teng qilish umidida boshlangan sotsialistik inqilob, yuksak cho‘qqisiga ko‘tarilgani sari insonning o‘zligini, tarixiy xotirasini, fikrlash qobiliyatini yo‘q qiladigan jamiyatda xotirasi, ongi, hissiyotlarini saqlab qolishga intilgan bosh qahramon odamsimon maxluqqa aylanishga ichki qarshilik qiladi.
Ummoniyada yagona partiya hukmron, boshqaruvchi hokimiyat sanam darajasiga ko‘tarilgan “dohiy”da jamlangan. Asarning o‘zbek tilidagi ilk o‘quvchilaridan biri yozadi: “Partiyaning g‘oyalari matematik aksiomaga o‘xshaydi, uni qanday bo‘lsa, shunday qabul qilishga majbursan, nega va qanday qilib degan ‘o‘rinsiz’ savollarga isbot talab qilinmaydi. Partiyaga shaxs emas, individ, ongsiz individ kerak... Zohiran hammada va har joyda tuzumdan rozilik, hayotdan mamnunlik namoyon. Boshqa chora ham yo‘q, har qadamda teleekran va mikrofonlar ta’qib qiladi, ‘Katta Og‘a seni kuzatib turibdi’ — uning nigohlaridan pana joy yo‘q, ‘bosh chanog‘ingning ichidagi bir necha santimetr kub xayoldan boshqa narsa senga tegishli emas’. Bundan boshqa chora yo‘q: yiroqda tomlar orasida politsiya guruhi vertolyoti, hammasidan o‘tadigan Fikrlar politsiyasi fuqarolarni to‘liq nazorat qiladi”.
Davlat xalqdan nafaqat itoatni talab qiladi, hurfikrlilarni yo‘qotadi, balki fikrning o‘zi paydo bo‘lmasligini istaydi. Buning uchun u insonlarning fikrni ifoda qiladigan zabonini nazorat qilishdan tashqari, uning ongini nazorat qilish chorasini izlaydi. Nafaqat muxolif fikr aytilmasligi va tarqalmasligi kerak, bunday fikr yuzaga ham kelmasligi lozim. Umuman xalq yaxshi ham, yomon ham fikrlamasin – u umuman fikrlamasligi kerak va faqat itoat qilishi lozim. Fikr so‘zlarda ifodalanadi, shuning uchun so‘zlarni imkon qadar yo‘qotish kerak, buning uchun “yangi til” yaratiladi va bu tilning lug‘ati yangi so‘zlar bilan boyimaydi, aksincha, yildan-yilga qisqaradi.
Oxiriga kelib, hokimiyatni madh etadigan to‘rt-besh so‘z qolishi kerak, mabodo inson fikrlamoqchi bo‘lsa ham, so‘z topolmay qoladi shu tariqa... Xalqni doimiy itoatda saqlash uchun ichki va tashqi “xalq dushmani” o‘ylab topiladi va dushmanga “nafrat haftaliklari” o‘tkaziladi, ishxonalarda “nafrat soatlari” bo‘ladi. Muhabbat bo‘lishi mumkin emas, oilalar faqat davlat uchun fuqaro bo‘ladigan bola qoldirish uchun quriladi, sevgidan rohat olish mumkinmas, bu bir “klizmaday yoqimsiz jarayon” deb qabul qilinishi va faqat “armiyaga askar yetishtirish” uchungina amalga oshirilishi kerak.
Kitobni mutolaa qilayotgan insonda har qadamda bir fikr uyg‘onadi: bizni hozir xuddi shunday aldashmayaptimi?
Oruellning ikkinchi – “Molxona” asari (inglizcha Animal Farm: A Fairy Story) ilk bor 1945-yilda chop etilgan. Oruell allegoriyada inqilobiy tamoyillar va dasturlarning evrilishi, umumiy tenglik va farovonlik g‘oyasining diktatura va totalitarizmga aylanishi jarayonini aks ettirgan. Jorj Oruell asarni 1943-yil noyabridan to 1944-yil fevraligacha yozgan va 1945-yil avgustida e’lon qilgan. Kitobni har bir inson o‘qishi va mulohaza qilishi lozim: nega bu dunyomiz shunday, u aslida qanday bo‘lishi kerak... Kitobda dahshatli dunyo aks etgan, bu dunyoda oddiy xalq “qat’iy tashkillashtirilgan tizim”ning quliga aylangani ko‘rsatilgan.
“Molxona”ni o‘qir ekansiz, juda tanish hodisalarni o‘qiyotganday bir his qamrab oladi sizni – sotqinlik, voqealarni va faktlarni soxtalashtirish, o‘z maqsadlari uchun tarixni o‘zgartirishga urinish insonlar jamiyatining ham odatiy holati, barining ostida hokimiyatga intilish hissi yotadi. Hokimiyatga intilish hirsi ozodlikka intilish niqobiga o‘ranadi, insonning hokimiyatidan qutulgan, tenglik va ozodlikka asoslangan molxona qurishga jonlangan jonivorlar yana diktaturani – bir toifa hayvonlarning boshqa toifa hayvonlar ustidan hukmronligini barpo etadi.
Bu kitob “alaloqibat hamma baxtiyor bo‘lib, murodiga yetdi” deb tugaydigan asarlar toifasidan emas, u hayotning dahshatli, asl basharasini ko‘rsatadi. Va endi siz dunyoga boshqacha, yangicha qaray boshlaysiz. Jorj Oruell asarlari insonning fikrini taftish qiladi va o‘zini, o‘zligini topishga, o‘z haqiqatini izlashga yo‘llaydi. Shuning uchun “har kimning o‘z haqiqati bor”, deyishadi.
Ilm ahli obyektiv, mutlaq va nisbiy haqiqatni ajratishadi. Haqiqat birdaniga yaxlit miyaga quyib qo‘yiladigan xodisa emas, u tinimsiz izlanadigan va to‘ldiriladigan jarayondir. Obyektiv haqiqat – insonga ham, insoniyatga ham bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud ilmdir. Mutlaq haqiqat – tabiat, inson va jamiyat haqidagi mutlaq ilm bo‘lib, uni inkor etib bo‘lmaydi. Nisbiy haqiqat – mutlaq va tugal bo‘lmagan, muayyan inson va muayyan jamiyatning mazkur taraqqiyot darajasiga mos bo‘lgan bilimdaridir.
Bizning haqiqatimiz shu tariqa nisbiy haqiqatdir.
Biz ko‘zimiz ko‘rgan narsa va hodisalarga istagancha baho berishimiz mumkin. Bir narsa yoki hodisa haqida o‘n kishi o‘n xil fikru baho beradi, bu baholarda haqiqat qayda aslida?! Shuning uchun Yahudiyaning beshinchi prokuratori Pontiy Pilat “Haqiqat nimada?” deb savol beradi, ammo javobini eshitishni istamaydi. Uning uchun umuman haqiqat yo‘q. Lekin u xato qiladi, chunki uning qalb ko‘zi ochilmagani uchun, haqiqatni ko‘ra olmaydi, Mashrabning dorga amr etilgani kabi, Isoni xochga buyuradi.
Mixail Bulgakovning romanida Iso Pilatning savoliga javob beradi: “Hozirgi, shu ondagi haqiqat shundaki, sening boshing og‘riyapti, shu qadar qattiq og‘riyaptiki, sen ojizligingdan o‘lim haqida o‘ylayapsan”.
Yodimizga Buddaning haqiqatning “azob” orqali anglanishi haqidagi fikri va Rauf Parfining “Abdulkarim Bahriddin” degan she’ridagi “Iztirob – shoirning onasi, axir” satrlari keladi.
Bizning bandalik hayotimizda hamma narsaga ham haqiqat, rostlik yoki yolg‘onlik nuqtayi nazaridan baho berib bo‘lmaydi. Masalan, tarixiy hodisalarga yoki san’at asariga turlicha qarashlar mavjuddir.
“Haqiqatni istaydigan har qanday odam dahshatli darajada kuchlidir” – deb yozadi o‘z kundaliklarida F. Dostoyevskiy. Nega bunday, bir qarashda haqiqatni hamma istaydi? Buyuk yozuvchi, aslida, ma’naviy, ruhoniy ko‘rlikni nazarda tutmoqda, chunki Iso Masih aytgan – “…Ko‘zlaringiz bor – ko‘rmaysiz, quloqlaringiz bor – eshitmaysiz”. Shu asnoda Jaloliddin Rumiyning “Ko‘zni yumgil, ko‘zga aylansin ko‘ngil”, deganlari yodga tushadi.
Jismoniy ko‘zlaringiz ochiq, ammo qalb ko‘zlaringiz yumilgandir, dunyo haqiqatini anglashga urinasiz, ammo dunyo haqiqatini ko‘ra olishga dil ko‘zingiz yumuqligi imkon bermaydi, azaliy haqiqatni – Tangri taoloning haqiqatini, o‘limni va undan keyinning haqiqatini, dunyoning intihosi va ibtidosini, qazoyi qadarni, hisob kunini anglasangizgina bu dunyoning haqiqati ayonlashadi, bu dunyoning qadri qanchalik ekani u dunyo bilan o‘lchanadi va uning narxi arzon, o‘zi o‘tkinchiligi ma’lum bo‘ladi. Shuning uchun Boborahim Mashrab “Dunyoning ketiga shapatilab o‘tdim”, deydi. Mashrab Dostoyevskiy aytgan Haqning “haqiqatini istaydigan”, shu tufayli “dahshatli darajada kuchli” bo‘lib ketgan inson edi, shuning uchun u dorga tortildi.
Jorj Oruellning qahramoni izidan biz ham savolni “haqiqat nima” deb tushunsak, xayolimizga yuqoridagilar va yana shu kabi minglab fikrlar keladi.
Albatta, bizda, jumladan, menda ham jamiyat, davlat, so‘z va timsol, hayot va o‘lim, muhabbat, oila, azal va abad kabi bu olamning ko‘z tushgan va xayolni band etgan barcha unsurlari va hodisalari haqida fikrlar ko‘p va ularning mening ongimda aks etgan haqiqatlari ham bor. Yodimga bir latifa keladi. Bir odam xavfsizlik xizmati idorasiga kelib, “Uyimda o‘ttiz yil turgan, gapiradigan to‘tiqushim yo‘qolib qoldi!”, debdi. Idorada undan “To‘tiqushing yo‘qolgan bo‘lsa, politsiyaga bor, nega bizga kelding?”, deb so‘rashibdi. U esa shunday arz qilibdi: “Oldindan aytib qo‘ymoqchiman – mabodo u qo‘lga tushsa, bilib qo‘yinglar, men uning gaplariga qo‘shilmayman!”
Men ham aytishim mumkin: “Mening fikrlarim bor, lekin men ularga qarshiman!” Chunki ayrim haqiqatlarni aytish, albatta, xavflidir. Rauf Parfi aytgani kabi, “Siz ham bir kuni Millat va Vatan haqiqatini anglaysiz, o‘shanda shodumon so‘zlar yozishni to‘xtatatasiz, qayg‘uli yoza boshlaysiz, yig‘laysiz va o‘shanda men sizga bu ko‘z yoshlari, bu iztirob muborak bo‘lsin deyman!”
Oruellning qahramoni hamma narsa nazoratda bo‘lgan jamiyatida “haqiqat nima?” degan savol singari “inson kim?”, “nega dunyoga keldi?” va “nima uchun yashaydi?” singari savollar ustida bosh qotiradiki, bu savollar ustida minglab yillar mobaynida insoniyatning asl aqllari bosh qotirib keladi, bu savollar falsafaning bosh savollaridir.
Odam nima degan savolni ashaddiy tarzda keskin qo‘ygan inson Imom G‘azzoliy edilar: “Sovuq yesang – ustingni yopasan, qorning och qolsa – ovqat topib yeysan, hirsing toshsa, juftingni topib, hirsingni qondirasan... Bu ishlarni chahorpolar – to‘rt oyoqli hayvonlar ham qiladi. Sen insonsan. Inson bo‘lsang, nega dunyoga kelding, nima uchun yashayapsan. Shuni bil, o‘zingni so‘roqla, o‘zingni top!” Yoki Navoiy: “El netib topgay menikim, men o‘zimni topmasam?!” Yoxud Nodirabegim: “Maqsad na edi jahona kelding? Kayfiyatingni bayon etib ket!” Bularning bari insonlikning fundamental asoslaridir. Insoniy qadr-qimmatga sohiblik, dilozorlikdan hayo qilish, o‘zini topish va haqiqatini bayon etish, so‘z erkinligi...
“O‘z og‘rig‘ingni his qildingmi – demak, tiriksan, birovning og‘rig‘ini his qildingmi – demak, insonsan”, degan avliyolar. Demakki, ana shu shafiqlik, rahmdillik, hayo va muhabbat – insonning belgilaridir, beshafqatlik, adovat, razolat yovvoyi jonivorlikning belgilaridir.
Insonni inson qiladigan – uning insoniy fitratidir, shafiq va rahmli qalbidir. Insonni inson qiladigan narsa fikrlashi va ko‘ngilchanligidir, qalbsiz va fikrsiz odamning ariq bo‘yida o‘sib yotgan qamishdan farqi yo‘q, degan edi Blez Paskal.
So‘z va amalning birligi ham insonlikning bir tarkibiy qismidir. So‘zning haddan ziyod jozibaliligi va unga amalning yo‘qligi, so‘z va amal orasidagi jarlikning yuhoday huvillab yotgan dashti – zamonamizning katta fojeasidir.
Juda ko‘p erkin, zulmga itoat qilolmaydigan so‘z ahllari sovet davlatidan emigratsiyaga ketganlarida, Anna Axmatova quvg‘inu qatag‘onga uchrasa-da, mamlakatda qolgan va bir baytni yozgandi: “K schastyu, ya bila tam, gde, k neschastyu, moy narod stradal”, ya’ni baxtsiz xalqning yonida bo‘lganim, bechoralar tarafidaligim baxtimdir. Esimizga bu o‘rinda darhol Shavkat Rahmonning “Baxt so‘zin aytaman eldan keyinroq”, degan satri tushadi.
Haqiqiy ijodkor xalqining aksariyati og‘ir ahvolda turganda, baxtiyorlik, shodumonlik haqida she’r yozishga uyaladi, katta yo kichik adolatsizlik ko‘rsa, bong uradi va bu adolatsizlikning jabrdiydalari tomonida turadi. Shu bilan birga Pushkin “Hukmdorga qaramlik bilan xalqqa qaramlikning ijodkor uchun farqi yo‘q”, degan. Agar hatto xalq ham ommaviy adashish yo‘lida bo‘lsa, ijodkor haqiqat tomonida bo‘lishi hamda xalqqa qarshi ham rostini aytishi va yozishi kerak.
Oruellning qahramoni “ikki karra ikki to‘rtdir” deyish uchun, rostlik uchun kurashishga yetilib keladi. Inson uchun eng zarur fazilat, mening nazarimda, rostgo‘ylikdir. Rostgo‘ylik jasoratni talab qiladi. Yolg‘on so‘zlash uchun jasorat shart emas. Faylasuflar “Yolg‘onni ravon aytsang, o‘zini fosh qiladi”, deganlar. Gap shundaki, yolg‘on fosh bo‘lmaslik uchun turli-tuman libosga burkanadi, shuning uchun yolg‘on quloqqa oson quyiladi va ko‘pchilikka xush yoqadi. Rost so‘z esa ochiq-oydin bo‘ladi, shuning uchun qattiq botadi. Ammo inson ham, insoniyat ham, millat-u ummat ham rost so‘zga ko‘nikishi kerak.
Rost gapirish insonning boshqa insonlar oldidagi birinchi majburiyatidir. Hech kimning boshqa birovni aldashga haqqi yo‘q. Birovni aldash, ko‘zni lo‘q qilib, yolg‘on so‘zlash unga nisbatan hurmatsizlikdir. Umuman olganda, muayyan odamni aldaganingizni bilib qolsa, qattiq xafa bo‘ladi: “Meni aldading, bola ko‘rding, befahmga yo‘yding”, deydi. Zero so‘zlangan yolg‘on yolg‘on so‘zlanayotgan insonga nisbatan hurmatsizlikdir. Butun bir xalqqa yolg‘on so‘zlashni aytmasa ham bo‘ladi. Bir kishiga aytilgan yolg‘on kechirilmas ekan, butun bir xalqni tinimsiz aldash mumkinmi?! Bu nafaqat xalqqa nisbatan nopisandlik, barchani qadr-qimmatda teng qilib Yaratganning qoshida ham gunohdir. Zero, muqaddas kitoblarda aytilganiday, Alloh rost gapirganlarni sevadi.
Haqiqat baribir oshkor bo‘ladi. Kecha sho‘ro totalitarizmi davrida aytilmagan gaplar bugun aytilmoqda, oshkor etilmoqda. Bugun aytilmayotgan gaplar ertaga aytiladi. Avraam Linkoln aytganiday, “Bir hovuch muayyan odamlarni bir umr aldab yurish mumkin, butun xalqni muayyan vaqt davomida aldab yurish mumkin, ammo butun xalqni hamisha aldab yurishning iloji yo‘q”.
Yolg‘on bir kuni kelib fosh bo‘ladi, haqiqat esa fosh bo‘lish xavfidan holidir, chunki u ochiqdir. Yolg‘on aytilgan paytida foyda keltirishi mumkin, ammo perspektivada – kelajakda baribir ayon zarar keltiradi. Haqiqat esa aytilgan payti zararli tuyulishi, aytgan odamning boshiga kaltak sindirishi mumkin, ammo istiqbolda baribir xalqqa va jamiyatga foyda keltiradi.
Yolg‘onning tagida tama yotadi, haqiqat esa tamasiz aytiladi. Zero bobolarimiz kinoya bilan: “Gapirganim uchun ko‘p pushaymon bo‘ldim, ammo gapirmaganim, jim o‘tirganim uchun hech pushaymon bo‘lmadim”, deya istehzo qilganlar.
Yolg‘on laganbardorlikning vositasidir. Xushomad – tiz cho‘kib qilingan hujum, egilib qilingan qaroqchilik, deydilar. Bir odam ikkinchi odamni yolg‘ondan maqtar ekan, uning nimadandir ta’masi bor. U nimagadir erishmoqchi, nenidir olmoqchidir.
Haqiqat bekorga aytilishi mumkin, ammo yolg‘on bekorga aytilmaydi. Xushomad qilayotgan odam maqtalayotgan odamga muhtojdir, maqtalayotgan odam esa unga muhtoj emas. Shuning uchun xushomad eng avvalo xushomad qilinayotgan odamni haqorat qiladi.
Jamiyatda munosabatlar xushomadga qurilsa, bu millat uchun jiddiy fojiadir.
“Kattaga gap qaytarma, betgachoparlik qilma”, degan nasihatlar hali suyagi qotmagan bolaga qilinganda, ehtimol, tushunarlidir. Ammo u o‘zini tutib olgan xalqning hayot tarziga aylanmasligi kerak.
“Rost so‘zni dab-durustdan aytsang, xalq izdan chiqib ketadi. To‘polon bo‘ladi. janjal qo‘zg‘aladi…”, degan gaplar xalqqa nisbatan adolatsizlikdir. Bu, birinchidan, xalqni o‘z fikriga ega bo‘lmagan, birov bir narsa desa, ergashib ketaveradigan amorf bir go‘dak sifatida fahmlashdan kelib chiqadi. Ikkinchidan, buning oqibatida xalqni ozod insonlarga xos hurfikrlikdan mosuvo etish yurtni orqaga, tanazzulga sudraydi. Uchinchidan, aynan rost so‘zlash, rostlik qo‘zg‘olishi mumkin bo‘lgan janjallardan saqlaydi. Zero, to‘polonu fitna rost so‘zdan emas, hamisha aynan yolg‘on so‘zlarning, makkorlik va ayyorlikning natijasida yuzaga keladi.
Bugun rost so‘z aytilmagani natijasida yashirilgan illatlar ertaga to‘planib, yig‘ilib, ulkanlashib, katta bir buhronni yuzaga keltiradiki, uning ertangi muqarrar zarbasi bugun rost so‘z aytilsa, keladigan zarbadan yuz bor, ming bora dahshatlidir. Muammolarni orqaga surib, o‘zini ovutishdan ko‘ra, ularni oshkor etish va echishga kirishish kerak. Toshchalar yig‘ilib, bir kuni tog‘ o‘laroq el boshiga tushadi.
Endi, rostini aytganda, haqiqatdan qo‘rqaman, deya o‘zini yolg‘on bilan ovutish bir odam uchun ham uyatli bo‘lganiday, butun bir jamiyat uchun ayniqsa sharmandalikdir. To‘g‘riso‘zlik – odamning boshqa odam oldidagi, xalqi va millati olididagi burchidir.
Bu fikrlar Jorj Oruell asari qo‘zg‘atgan fikrlarning bir parchasidir.
Karim Bahriyev
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.
Izoh (0)