Bugungi kunda ko‘kda uchayotgan havo sharlarini ko‘rganda deyarli hech kimda hayrat uyg‘onmaydi. Lekin tarixda bu odamzodning azaliy orzusi edi. 5-iyun – ilk havo shari osmonga uchgan sana. Shu munosabat bilan “Daryo” ushbu kashfiyot haqida hikoya qiladi.
“Mening itoatimdagi bittasi ham qanot yasab uchmoqchi bo‘lgandi, keyin men uni poroxli bochkaga o‘tqazib qo‘ydim! Bir uchib ko‘rsin...”.
Bu dialogni siz, albatta, yaxshi esladingiz. “Ivan Vasilyevich o‘z kasbini o‘zgartiradi” nomli mashhur komediyada shoh Ivan Grozniy injener Timofeyev bilan suhbatda shunday deydi. Yoki o‘zimizning “Abdullajon” filmimizda ham rahmatli To‘ychi Oripov “Men uchamaaaaan!” deb ketmon bilan sakragan sahnani yodga olaylik. Bizga kulgili tuyuladigan bu gaplar aslida odamzotning juda uzoq asrlar, ming yillar davomida orzu qilib kelgan narsasi – parvoz qilish orzusining in’ikosidir.
Afsuski, uzoq asrlar mobaynida qush kabi uchmoqchi bo‘lganlarning birortasi ham maqsadiga erisha olmagan. Sun’iy qanotlar yasab uchib ko‘rishga hatto Leonardo da Vinchi ham uringanini yaxshi bilamiz. Lekin bunday dovyuraklarning ko‘pchiligi baribir oxir-oqibatda muvaffaqiyatsizlikka yo‘liqib, hatto mayib bo‘lib qolganlari ham bo‘lgan.
Vaziyat o‘zgarishiga, albatta, ilm-fan poydevor qo‘ydi. XVI–XVII asrlar mobaynida kimyogar olimlar ayrim yengil gazlarni kashf etdi va olish usullarini ishlab chiqishdi. Xususan, 1766-yilda Genri Kavendish vodorodni kashf qildi. Vodorod havodan 14 marta yengil bo‘ladi. Vodorod va u singari yengil gazlar yengil jismlarni havo bo‘ylab yuqoriga ko‘tarish xususiyatiga ega edi. Albatta, bu jihat endi yasama qanotlardan voz kechib, odamlarning yengil gazlar yordamidan balandlikka ko‘tarilish haqidagi yangi orzulariga sabab bo‘ldi.
Xususan, 1781-yildayoq Kavello ismli Italyan fizigi vodorodni pufakchalar ko‘rinishidagi biror hajmga qamalsa, u tepaga yuk ko‘tarib chiqishi mumkinligini tajribalar orqali ko‘rsatib berdi. Bu ko‘plab havaskorlar uchun parvoz qilish orzusini alangalatib yubordi. Go‘yoki endi vodorodni odamni ko‘tara oladigan miqdorda biror katta shar ichiga to‘plasa va unga savatcha bog‘lab qo‘yib, ichiga o‘tirib olinsa, osmon-falakka parvoz qilish mumkin edi!
Lekin hali tashqarida XVII asr. Vodorodni sizib chiqib ketishdan to‘sib tutib tura oladigan biror matoni topish amri mahol bo‘lgan. Uzoq urinishlardan keyin vodorodni sizib chiqib ketishdan saqlab, yukni ham ko‘tara oladigan ulkan shar tayyorlashga yaraydigan materialni birinchi bo‘lib parijlik kimyo professori Sharl ixtiro qilgan. U shoyi matosini kauchukka botirib olsa, tirqish va teshiklari yopilib ketishini o‘ylab topadi.
Professor Sharl bunday matoni tayyorlab, undan havoga ko‘tariladigan shar yasash uchun juda ko‘p vaqt ketkazdi. U o‘z havo sharini yasagunicha, Parijdan olisdagi Anone shahrida yashaydigan, qog‘oz fabrikasining badavlat xo‘jayinining o‘g‘li bo‘lgan Jozef va Etyen ismli aka-ukalar allaqachon amaliy harakatga o‘tib ketgan edi.
Aka-ukalar ixtiyorida tekin va mo‘l-ko‘l qog‘oz borligidan, ular havo sharini ham aynan qog‘ozdan yasashga urinishgan. Ko‘p bora muvaffaqiyatsizlikka uchragan dastlabki urinishlarida Jozef va Etyen qog‘ozdan yasalgan havo shariga bug‘ va tutun to‘ldirib ko‘rgan. Albatta, risoladagidek ta’lim ko‘rmagan bu yigitlarda professor Sharl singari kimyodan mukammal bilim bo‘lmagan. Ular hech qanday ilmiy asosga ega bo‘lmagan tarzda, shunchaki, o‘zlarini kallasiga kelgan narsalar bilan qayta-qayta tajriba qilib ko‘raverishgan.
Orada ularning qo‘liga yana bir mashhur kimyogar olim Jozef Pristlining gazlarning xossalariga bag‘ishlangan risolasi tushib qoladi. O‘sha kitobdan ular ham havo sharini vodorod bilan to‘ldirish g‘oyasiga ega bo‘lishadi. Biroq vodorod juda qimmat turardi. Bir necha muvaffaqiyatsiz urinishlardan keyin ular vodoroddan voz kechib, endi iliq havoni sharga qamash orqali uchmoqchi ham bo‘ladi. Buning uchun ular poxol va hayvon yungini yoqsa, undan chiqadigan tutun sharni uchirsa kerak degan fikrni sinab ko‘rgan.
Ular poxol va yung yonganda qandaydir elektr bug‘i hosil bo‘ladi va o‘sha narsa sharni osmonga ko‘taradi deb o‘ylagan. Albatta, qanchalik g‘alati bo‘lmasin, bunday g‘aliz mulohaza bilan ham ular muvaffaqiyatga erishishgani qiziq! Ularning qog‘ozdan yasalgan va ichki qobig‘i shoyi mato bilan yelimlangan kichik havo shari 300 metrgacha ko‘tarilgan.
Albatta, bunda hech qanday g‘ayrioddiy “elektr bug‘i” yo‘q edi va shunchaki, olov yonishi natijasida ilib qolgan havo yuqoriga ko‘tarilishi oqibatida sharni ham o‘zi bilan tepaga olib chiqqan edi. Lekin Jozef va Etyen bu muvaffaqiyatdan juda ruhlanishgan va darhol odamni ham ko‘tara oladigan, diametri 11 metr va hajmi 600 m3 keladigan boshqa kattaroq sharni yasashga kirishgan. Bu safar ular aksincha yo‘l tutgan: havo sharining tashqi tarafini shoyi matodan qilib, uning ichki qobig‘ini qog‘oz bilan yelimlab, yamab chiqishgan. Ostiga esa tok novdalaridan to‘qilgan savat joylab, uning ustida olov yoqishgan.
Vanihoyat, aka-uka Jozef va Etyen, 1783-yilning 5-iyun kuni olomon ko‘z o‘ngida o‘zlari yasagan qo‘lbola havo sharini osmonga uchirdi. Sharl deyarli ikki km balandlikka ko‘tarildi va butun shahar aholisini lol qoldirdi. Bu haqidagi xabar yashin tezligida Parijga, Fanlar Akademiyasiga yetib bordi. Akademiyadagilar aka-ukalarning havo shari ichida nima to‘ldirilganini bilishmasdi. Aytgancha, aka-uka Jozef va Etyenning familiyasi Mongolfye bo‘lgan.
Shu sababli, odamlar ular yasagan havo sharini “Mongolfyer” deb atay boshlashgan. Mana bugun 2020-yilning 5-iyunida, o‘sha ilk mongolfyer havoga ko‘tarilganiga ham 237 yil bo‘libdi. Orada o‘tgan ikki asrdan ziyod vaqt mobaynida, albatta, odamzot parvoz qilishning boshqa, ishonchliroq va xavfsizroq usullarini topdi. Lekin aka-uka Mongolfyerlarning bu boradagi muvaffaqiyati haqiqatan ham tarixiy eng birinchi, eng katta yutuq edi.
Mongolfyerlarning muvaffaqiyati haqida eshitgan kimyogar olim Sharl albatta qattiq taajjublangan bo‘lsa kerak. Yuqorida ham aytganimizdek, Akademiyadagilar qatori, Sharl ham ularning havo shari nima bilan to‘ldirilganini bilmasdi.
Ikki karra g‘ayrat bilan ishlay boshlagan Sharl ko‘p o‘tmay mexanik ustalar – aka-uka Robyerlar yordamida rezina shimdirilgan shoyi matosidan tayyorlangan 3,6 metr diametrli havo sharini yasaydi. U ajoyib ixtiroga qo‘l uradi. Havo shari ostiga bog‘lab qo‘yilgan bochkada metall qirindilari, kislota va suv solingan bo‘lib, undagi kimyoviy reaksiya natijasida vodorod ajralib chiqar va shiddat bilan havo shari ichiga kirib, uni shishirib to‘ldirardi. Sharl konstruksiyasida havo sharini yig‘ilgan holda kerakli joyga eltish va bochka og‘zini ochish kifoya edi.
Shunday qilib, Sharl 1873-yilning 27-avgust kuni, aka-ukalarga ko‘rsatib qo‘yish maqsadida, Parijdagi Mars maydoniga olomonni to‘playdi va o‘zining havo sharini hammaning ko‘z o‘ngida osmonga uchiradi. 200 mingdan ziyod shahar aholisi ko‘z o‘ngida, ular “Sahrlyer” deb atay boshlagan havo shari tezlik bilan ko‘tarilib, bulutlar orasidan ham o‘tib ketadi. Biroq taxminan bir km tepaga chiqqan Sharl havo shari yorilib ketgan.
U Parij yaqinidagi Gones degan qishloqqa, dala ustiga kelib tushgan. Parijda bo‘layotgan voqealardan bexabar dehqonlar esa Oy qulab tushyapti deb o‘ylab vahimaga berilishgan. Bechora Sharl halloslab yetib kelgunicha, dehqonlar havo sharini panshaxalar bilan urib bo‘laklarga parchalab tashlashga ulgurishgan edi. Uning taxminan 10 ming frank puli va mehnati sarf bo‘lgan ushbu havo shari shu tarzda barbod bo‘lgan.
Sharlning havo sharini uchirishini ko‘rgani Etyen Mongolfyer ham kelgan edi. Endi aka-ukalar Sharlga o‘zlarini ko‘rsatib qo‘yishni maqsad qiladi. Ular Sharl tayyorlagan havo shari konstruksiyasidan ayrim detallarni o‘zlashtirgan tarzda 12,3 metr diametrga ega navbatdagi mongolfyerni tayyorlab, 19-sentyabr kuni Parijga yetib keladi. Bu safar ular havo sharini Parij aholisi ko‘z o‘ngida shunchaki quruq uchirishni emas, balki aeronavtlar bilan – biror tajriba jonivorlari bilan uchirishni maqsad qilishgan edi.
Shu sababli, ularning havo shariga, tarixda ilk aeronavtlar – xo‘roz, o‘rdak va qo‘y “mingan”. Bu tajribani o‘sha zamon olimlari tepada havo siyrak bo‘lsa, nafas olishning, demakki yashashning imkoni bor-yo‘qligini tekshirib ko‘rish maqsadida taklif qilishgan edi. Osmon-falakda taxminan 10 daqiqa bo‘lgan mongolfyer qayta ohista tushgach, jonivorlar soppa-sog‘ ekani ma’lum bo‘lgan. Biroq xo‘rozning qanoti shikastlangan edi. Olimlarda yuqorida yashash imkoniyati borasidagi keskin bahslari boshlanib ketishiga shu ham kifoya qilgan. Ular bir km dan tepaga ko‘tarilsa, odam nafas yetishmay o‘lsa kerak deb o‘ylay boshlagan.
Mongolfyerning ko‘kka ko‘tarilayotgani haqidagi xabarlar ko‘p o‘tmay saroyga yetib boradi va qirol Lyudovik XVI havo shari uchishini shaxsan ko‘rishni reja qiladi. U, shuningdek, bu safar mongolfyerga ikkita odam o‘tqazib parvoz qildirishni buyuradi. Buning uchun qirolning o‘zidan g‘alati bir taklif ham chiqqan edi: u ikkita mahbusni sharga o‘tqazib uchirishni buyurgan va go‘yoki, bu ularning qilmishini oqlashga imkon berishini aytgan. Biroq zodagonlar qirolga maslahat berib, uni bu fikridan qaytarishgan.
Chunki tarixiy ushbu parvoz muvaffaqiyatli chiqsa, bashariyat tarixidagi ilk aeronavtlar sharafli kishilar emas, balki o‘g‘ri-muttahamlar bo‘lgan bo‘lib qoladi degan vaj keltirilgan. Ular o‘z fikrlarini Lyudovik XVI ga uqtirishga zo‘r berishar ekan, qirol yana bir kutilmagan qaror bergan: “Demak, unda havo sharida o‘zlaring uchasizlar!”. Shunday qilib, tashabbus tashabbuskorlarni o‘zini boshiga balo bo‘lishi mumkin edi.
Xayriyatki, 1783-yilning 21-noyabrida ilk aeronavt odamlar – markiz Pilatr de Roze va markiz d’Aland mongolfeyrga “minib”, taxminan bir km balandlikka ko‘tarildi va eson-omon qaytib qo‘ndi. Bu – odamzotning uchish va parvoz haqidagi azaliy orzulari ushlanishi yo‘lida eng birinchi va eng katta qadam sifatida tarixga kirdi. Ular 45 daqiqa mobaynida parvoz qilishgan va taxminan 9 km masofani bosib o‘tib, Parij tashqarisidagi shudgorga ohista qo‘ngan.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)