Mart oyi oxirida Donald Tramp o‘zining Twitter sahifasi orqali bezgakka qarshi dori bo‘lmish gidroksixloroxin va azitromitsin antibiotiki kombinatsiyasidan COVID-19 infeksiyasini davolashda foydalanishga chorlov bilan chiqqan edi va u bu narsa “tibbiyot tarixidagi eng muhim va tub burilish hodisasi” bo‘lishini yozdi. Science nufuzli ilmiy jurnalida esa uning tashabbusini “toza tentaklik” deb atashdi. Xo‘sh, kim haq? Ushbu preparatlarning koronavirusga qarshi samarasi haqida yangi ma’lumotlar bormi? “Daryo” mavzu yuzasidan jurnalda e’lon qilingan tahliliy maqolani tarjima tariqasida taqdim etadi.
Aytishlaricha, Trampning pozitsiyasiga O‘rtayer dengizi infeksion kasalliklar institutida faoliyat yurituvchi taniqli virusolog olim Didye Raul ta’sir ko‘rsatgan. Raul o‘z vaqtida gigant mimiviruslarni, marselvirusni va faustovirusni kashf qilgani bilan mashhur bo‘lgan va uning Xirsh indeksi 114 ga teng (agar dubllar ham qo‘shib hisoblansa, 148 ga teng bo‘ladi). Biroq uning gidroksixloroxin va azitromitsin kombinatsiyasini koronavirusga qarshi qo‘llashga oid sinov ishi boshqa olimlar tomonidan qattiq tanqidga olingan.
Mavzuga doir: Rossiya, AQSh va boshqa mamlakatlar tajribasi. Koronavirusdan bezgakka qarshi dorilar yordamida davolansa bo‘ladimi?
Rossiya, AQSh va boshqa mamlakatlar tajribasi. Koronavirusdan bezgakka qarshi dorilar yordamida davolansa bo‘ladimi?
Gidroksixloroxin bu — bezgakka qarshi dori bo‘lib, u xinin (xloroxin) moddasining sintetik analogi asosida tayyorlanadi. Tibbiyotda undan 1955-yildan buyon foydalaniladi. Uning ta’sir ko‘rsatuvchi moddasi hujayra membranasidagi endosomaga kirib boradi va uning vodorod ko‘rsatkichi (pH)ni o‘zgartiradi. Taxminlarga ko‘ra, SARS-CoV-2 virusi ham membrana endosomasi orqali hujayraga tushmoqda.
Endosoma ichidagi kislotaviy muhitning muayyan ko‘rsatkichlarida virusning membrana oqsillari protonlarni so‘rib chiqara boshlaydi va virus zarrachasining o‘zining ichida pH ko‘rsatkichi pasayadi, buning natijasidan esa u parchalanib, hujayra ichiga virus RNKsi ajralib chiqishi sodir bo‘ladi. Shu sababli ham vodorod ko‘rsatkichining virus uchun nobop holga keltirilishi virus faolligini juda ishonchli tarzda to‘xtatadi.
Nima sababdan taklif qilingan preparatlarning samarasiga shubha uyg‘onmoqda?
Hammasi Didye Raulning eng birinchi (sinov) tadqiqoti bilan bog‘liq. Unga bir nechta e’tirozlar bo‘lgan:
- Sinovda qatnashgan bemorlar soni kamligi: eksperimental guruhda 20 nafar, nazorat guruhida esa 16 nafar bemor bo‘lgan xolos;
- Har ikkala guruh bemorlari boshqa-boshqa kasalxonalarda yotishgan va ularga turli xil atrof-muhit omillari ta’sir qilgan bo‘lishi mumkin. Boz ustiga, ularning yoshlari ham har xil bo‘lgan va simptomlarning yaqqolligi ham turlicha bo‘lgan;
- Sinovda qatnashganlar qanday dori ichishayotganini va davolash eksperimental emasligini ham bilgan;
- Bemorlardagi kasallik bosqichi turli darajalarda bo‘lgan;
- Sinovda qatnashganlarning ayrimlarida nojo‘ya ta’sirlar darhol bilingan va ularning natijalari yakuniy statistikaga kiritilmagan;
- Ayrim kasallarga mazkur ikki preparat kombinatsiyasi berilgan, ayrimlariga esa faqat gidroksixloroxin berilgan;
- Bu dorilar bilan davolashning samarasi haqidagi xulosalar faqat bemorlardan olingan PZR-testlar natijasiga ko‘ra chiqarilgan, unda kasallikning to‘liq klinik manzarasi inobatga olinmagan va bemorlarning o‘pkasi kompyuter tomografiyasida ko‘rilmagan.
Odatda bu kabi yengilroq va ochiq tadqiqotlar nisbatan murakkab va izchil tadqiqotlar oldidan sinov tariqasida (pilot loyiha sifatida) o‘tkaziladi. Shu sababli ham bu kabi ishlar rasmiy tavsiyalar uchun asos qilib olinmaydi. Masalan, shu sababli ham gidroksixloroxin Sog‘liqni saqlash vazirligining rasmiy tavsiyalarida qayd etilmagan.
Hozirda bizga nimalar ma’lum?
Birinchi sinov tadqiqot ketidan Didye Raul ilmiy jamoasi ikkinchisini ham o‘tkazdi. Unda 80 nafar COVID-19’ga chalingan bemorlar ishtirok etdi. Tanlov 4 barobarga oshirilgan. Ularning barchasiga gidroksixloroxin va azitromitsin kombinatsiyasi berildi va bemorlarning 77 nafari Marseldagi O‘rtayer dengizi infeksion kasalliklar instituti kasalxonasiga joylashtirildi.
Ikkinchi sinovlar haqidagi maqola kirish qismida Didye Raul xitoylik hamkasblari olgan tadqiqot natijalarini keltirib o‘tadi va unga ko‘ra, yuqtirgan odam tanasida viruslar ajralib chiqishi o‘rtacha 20 sutkagacha davom etishi qayd qilinadi. Bu muddatning eng qisqa vaqti sakkiz sutka, eng uzog‘i esa 37 kungacha bo‘lgani kuzatilgan bo‘lib, bemor kasallik belgilaridan qutulganidan keyin ham uning organizmida viruslar mavjud bo‘lishi mumkin ekan.
Bu esa koronavirusning keyingi yanada keng tarqalishiga zamin yaratadi va pandemiya miqyosining kengayib ketishi bilan xatar tug‘diradi. Shu sababli ham bunday holatni oldini olish uchun eng ta’sirchan usul bu – virusning ajralib chiqishini radikal ravishda so‘ndiradigan va shu orqali uning tashuvchisining o‘zgalarga yuqtirish imkoniyatini keskin kamaytiradigan usul bo‘lishi lozim.
Shundan kelib chiqib, Didye Raul boshchiligidagi fransuz virusologlari uch xil ko‘rsatkichga baho bergan:
- klinik natijalar;
- bemorlarning o‘zgalarga yuqtirish darajasi (bemorning burnidan olingan PZR-test namunasiga ko‘ra);
- statsionarda yotgan muddati.
Avvalgi ilmiy tadqiqoti uchun yopirilgan tanqidlardan xulosa qilgan holda Didye Raul ilmiy jamoasi bemorlardagi kasallik alomatlarining ilk paydo bo‘lish jarayonidan boshlab, uning statsionarga kelib tushishi va tuzalib chiqishigacha bo‘lgan barcha bosqichlarni sinchkovlik bilan hujjatlashtirib borgan. Har bir bemordagi xatar omillari ham e’tiborga olingan: keksa yoshdaligi, o‘sma kasali bor-yo‘qligi, yurak qon-tomir kasalliklari mavjudligi, gipertoniya, diabet, o‘pkaning surunkali obstruktiv kasalligi, semizlik hamda biror immunosupressiv davolanish jarayoni mavjudligi kabilar inobatga olingan. Sinovda qatnashgan har bir bemorni muntazam ravishda o‘pkani kompyuter tomografiyasidan o‘tkazib turilgan va burun shilliq moddasidan PZR-test qilingan.
Davolash sxemasiga ko‘ra, bemorlarga 10 kun davomida kuniga 600 mg dan (uch mahal 200 mg dan) gidroksixloroxin va azitromitsin (birinchi kuni 500 mg, qolgan kunlari 250 mg dan) antibiotiki berilgan. Yaqqol pnevmoniya kuzatilayotgan bemorlarga esa bunga qo‘shimcha ravishda “Seftriakson” antibiotik dorisi ham berilgan. Terapiya bemor statsionarga kelib tushgan kuniyoq yoki uning ertasiga boshlangan.
Bu usulda davolangan bemorlarning 83 foizida davolashning yettinchi kunidayoq PZR test manfiy natija bera boshlagan, yana 93 foiz bemorda manfiy PZR-test sakkizinchi kuni olingan. 12-kuni esa birorta ham bemorda o‘zgalarga yuqtirish xavfi qolmagani qayd qilingan. Shunga ko‘ra, doktor Raul virus yuklamasining bu tarzda tezkor pasayishi markeri, taklif qilinayotgan usulning samaradorligiga dalolat beradi deb ta’kidlamoqda.
Bemorlarning 65 nafari (81,3 foizi) statsionarning infeksion kasalliklar bo‘limida atigi 5 kun yotgan. Biroq shunga qaramay bemorlarning 15 foiz qismiga davolash jarayonida kislorod berish zaruriyati tug‘ilgani ham olimlarni baribir xavotirga solmoqda. Ulardan uch nafar bemor intensiv terapiya palatasiga o‘tkazilishiga to‘g‘ri kelgan. Bemorlardan bir nafari, 86 yoshli odamni o‘pkani sun’iy ventilyatsiya qilish apparatiga ulashga ham ulgurmagan va u vafot etgan. 74 yoshli yana bir bemor esa hamon intensiv terapiya palatasida qolmoqda.
Didye Raulning aytishicha, bemorlardan kimki o‘z vaqtida, kasallikning ilk belgilari sezilishi bilanoq kasalxonaga murojaat qilib davolanishga olingan bo‘lsa, ularda o‘tkir respirator distress-sindrom kelib chiqishi va kasallik pnevmoniyagacha kuchayib ketishi oldi olingan. Faqat kasallik og‘ir ahvolga o‘tib bo‘lgandan keyin kasalxonaga kelganlarni davolashda qiyinchiliklar yuzaga kelgan va ulardan bir nafari vafot etgan.
Nega, albatta, azitromitsin ichish kerak, axir pnevmoniyaga qarshi boshqa antibiotiklar bilan kurashilgan-ku?
Fransuz olimlari ushbu savolga Petri chashkasida o‘stirilgan hujayra namunalari ustida olib borilgan tajribalar orqali javob berdi. Ular Afrika yashil martishkasi buyrak epiteliysini buzoq embrioni zardobi va glutamin qo‘shilgan ozuqa manbaiga ega probirkada zararlab, keyin unga 1, 2 va 5 mikromol konsentratsiyaga ega gidroksixloroxin yoki 2,5 va 10 konsentratsiyaga ega azitromitsin yoki ushbu preparatlarning kombinatsiyasini kiritdi.
Eng asosiy muhim jihat bu o‘rinda infeksiyaning ko‘pligi (virus miqdori) ko‘rsatkichi bo‘lgan. U viruslar sonining hujayralar soniga nisbatini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkich qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik ko‘p foiz hujayralar hech bo‘lmasa bitta virus bilan zararlangan bo‘ladi. Raul va uning jamoasi viruslar ko‘pligi 2,5 ga teng, ko‘rsatkich baland bo‘lgan (hujayralarning 90 foiz atrofidagisiga virus tekkan) hamda viruslar ko‘pligi 0,25 (20 foiz atrofidagi hujayraga virus kirgan xolos)ga teng, ko‘rsatkich past bo‘lgan ikki xil namunadagi guruhlarni ko‘rib chiqqan.
Natijalar shuni ko‘rsatmoqdaki, infeksiya miqdori past bo‘lgan holatlarda har ikkala preparatning alohida holdagi yakka o‘zining samarasi bilinmagan. Faqat besh mikromol konsentratsiyaga ega gidroksixloroxin biroz tuzuk natija bergan. Lekin besh mikromol gidroksixloroxin va 5/10 mikromol azitromitsin kombinatsiyasi hujayralar namunasidagi koronavirusning ko‘payishini sezilarli qisqartirgan.
Infeksiya miqdori ko‘p bo‘lgan holatlarda ikki mikromol gidroksixloroxin va 10 mikromol azitromitsin kombinatsiyasi yaxshi samara bergan. Olimlarning xulosa qilishicha, har ikkala preparat koronavirusga qarshi kurashda bir-birining ta’sir samarasini o‘zaro kuchaytiryapti. Lekin bu narsa aynan qanday sodir bo‘layotganining mexanizmi hozircha aniq emas.
Aytish joizki, ushbu ilmiy ishda Didye Raul ta’sir qiluvchi moddalarning shunday konsentratsiyasini qo‘llaganki, ularni bemor o‘pkasining to‘qimalarida alohida olgan holda kuzatish mumkin. Ularni qo‘llash orqali organizmda og‘ir nojo‘ya ta’sirlar kelib chiqmaydi.
Yana bir muhim jihat shundaki, gidroksixloroxin va azitromitsin kombinatsiyasini imkon qadar ertaroq boshlash kerak va u kasallik avj olmasidan oldinroq yo‘lga qo‘yilishi lozim. Bunday holda kasallikning boshlang‘ich bosqichidayoq to‘xtatib qolishga imkon tug‘iladi. Agar virus yuklamasi radikal ravishda keskin oshib ketsa, uni davolashdan naf deyarli qolmaydi.
Endi nima bo‘ladi?
Dunyo tanigan olim va hammaning diqqat markazida turgan ushbu ilmiy ish muallifi bo‘lmish Didye Raul va O‘rtayer dengizi infeksion kasalliklar institutining butun jamoasi o‘zlari qayd qilgan ushbu natijani OAV orqali keng targ‘ibot qilmoqda.
Masalan, Raul yaqinda o‘z institutiga COVID-19’ga gumon qilingan 16 506 nafar bemor olib kelingani haqida tvit yozdi. Ularning hammasi test topshirdi va ulardan 1 988 nafar odamda SARS-CoV-2 virusiga nisbatan test musbat natija berdi. Institut klinikasida yotgan vaqtda ushbu bemorlardan 13 nafari olamdan o‘tdi. 1 003 nafari esa gidroksixloroxin va azitromitsin kombinatsiyasidan tashkil topgan davolash kursini o‘tadi. Bunday sxemada davolanganlardan faqat bittasi katta ehtimol bilan o‘sha yuqorida aytilgan 86 yoshli bemor vafot etdi.
Lekin bu ham hali hammasi emas. Amalda jahon ilm-fani tarixida birinchi bor Didye Raul o‘z ilmiy ishining to‘liq matnidan avval uning tizerini e’lon qildi! Uning ketidan esa tadqiqot natijalari keltirilgan jadvallarni ham tarmoqqa joyladi va unda ushbu usuldagi davolash samaradorligining bemorlar yoshi, surunkali kasalliklari mavjudligi, boshqa preparatlarni qabul qilgani va yana qator omillardan kelib chiqqan hollardagi tahlillarini keltirib o‘tdi.
Yangi ilmiy ishida Raul 1 061 nafar bemorlardan iborat guruhda sinov o‘tkazgani haqida yozadi va aytilishicha, ularga taalluqli natijalar sof bo‘lib, bundagi ma’lumotlarda avvalgi maqolalardagi ma’lumotlar aralashtirilmagan. Maqolani batafsil tahlil qilishning hozircha imkoni yo‘q, chunki uning to‘liq matni hali e’lon qilinmadi.
Biroq mavjud ma’lumotlarning o‘zidan kelib chiqib, bemorning uch xil holati kuzatuvga olinayotgani va shular yuzasidan natijalar e’lon qilinayotganini aytish mumkin. Bu holatlar: bemorning o‘limi, uning ahvolining og‘irlashuvi hamda undan boshqalarga virus yuqa boshlashi holatlari deb olinadi. 10 kunlik davo muolajalari yakuniga ko‘ra, 973 nafar bemorda (91,7 foiz) usul yaxshi samara bergani qayd qilindi.
Aynan qanday omil tufayli bu ko‘rsatkichga erishilgani va bemorning tuzalgani nimadan kelib chiqib aniqlanganini mavjud ma’lumotlardan bilib bo‘lmaydi. Taxminan preparatlar kombinatsiyasi qabul qilingandan keyin bemorlar o‘zini yaxshi his qila boshlagan yoki og‘ir bemorlar o‘lmay qolgan va ahvoli yengillashgan yoxud bemor tanasidagi virus yuklamasi pasaygan hamda PZR-testda koronavirus boshqa qaytib aniqlanmagan bo‘lsa kerak.
Bemorlarning 46 nafariga preparatlar kombinatsiyasi aytarli samara bermagani ham qiziq. Ulardan 10 nafari intensiv terapiya palatasiga o‘tkazildi. Besh nafar bemor o‘ldi. 31 nafariga esa muolajani uzoqroqqa cho‘zishga to‘g‘ri keldi. Shunga qaramay, maqola e’lon qilingan vaqtga kelib, o‘sha 46 nafar bemorning ham 25 nafari tuzalib bo‘lgan va faqat 16 nafari hanuz tibbiy kuzatuvda qolmoqda.
Ushbu samarasiz natijalarni esa Raul o‘sha bemorlarning yoshi keksa yoshdaligi bilan bog‘lamoqda. O‘lganlarning hammasi 74 yoshdan katta odamlar va eng keksasi 95 yoshdagi odam bo‘lgan. Alohida aytilishicha, vafot etganlarning hammasi klinikaga yetib kelgunicha og‘ir ahvolda edi.
Hozirda Didye Raulning ushbu ilmiy natijasiga nisbatan bitta katta muhim savol qolmoqda. Gidroksixloroxin va azitromitsin kombinatsiyasi haqiqatan ham hamma koronavirus yuqtirganlarda infeksion kasallikning keyingi rivojlanishini to‘sadimi yoki u faqat kasallik o‘rtacha darajada kechayotgan, nisbatan yengil holatdagi bemorlargagina yordam beradimi? (bunday bemorlar shundoq ham yengil shaklda og‘rigan bo‘lib, ular baribir koronavirusdan asoratlarsiz, tezda tuzalib ketardi va shu sababli ularda isbotlangan samaradorlikning ahamiyati yo‘qmi?)
Hozircha bu savollarga tayinli javob berishning imkoni yo‘q. Qolaversa, hali koronavirus infeksiyasiga qarshi boshqa tuzukroq muqobil davolash usullari mavjud bo‘lmagan hozirgi vaziyatda faqat in vitro usulda sinalgan bo‘lsa-da, gidroksixloroxin va azitromitsin kombinatsiyasi kam sonli potensial ehtimoliy davo choralaridan biri bo‘lib turibdi. Shuning uchun o‘tkazilayotgan klinik sinovlarda ushbu vositalarni e’tiborga olmaslik noto‘g‘ri bo‘ladi. Aytgancha, bunday sinovlar dunyoning qator mamlakatlarida JSST rahbarligida allaqachon boshlangan va sinovlar davom etmoqda.
Maqola xotimasida biz o‘quvchi e’tiborini favqulodda o‘ta muhim bo‘lgan bir narsaga qaratmoqchimiz: o‘zboshimchalik bilan davolanmang va maqolada nomi keltirilgan dorilarni shifokor ko‘rsatmasisiz zinhor o‘zingizcha qabul qilmang! Yuqorida bayon qilingan natija va xulosalar koronavirusga qarshi kurashda olib borilayotgan ilg‘or ilmiy tadqiqot va izlanishlarning dastlabki natijalari xolos. Kuchli ta’sirga ega preparatlarni o‘zboshimchalik bilan qabul qilish og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ayniqsa, bu gaplar kuchli nojo‘ya ta’sirlarga ega bo‘lgan gidroksixloroxin vositasiga nisbatan taalluqlidir.
Izoh (0)