“Hammasi bolalikda qum qasrlar va qartadan yasalgan uylarni buzishdan boshlanadi”. Markus Zusakning “Kitob o‘g‘risi” romani haqida

“Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov “Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari” rukni doirasida mashhur badiiy asarlarni tahlil qilishda davom etadi. Bu hafta u Markus Zusakning “Kitob o‘g‘risi” romani haqida hikoya qiladi.

Fleshbek

Ikkinchi Jahon urushi tarixiga juda qiziqqanim uchun bu davr haqida yozilgan ko‘plab asarlarni mutolaa qilaman. Ilk marta “Anna Frankning kundaliklari” asarini o‘qib chiqqanimdan so‘ng, shu mavzudagi kitoblarni yana qidira boshladim, mendagi mavzuga bo‘lgan ochlik juda katta edi. 2008-yili talabaligimning ilk davrlarida bu kitobni menga moskvalik bir talaba qiz tavsiya qildi. Kitobni o‘qib chiqqach, unda hatto o‘z bolaligimning ayrim epizodlarini ko‘rdim. Asarni zamonaviy g‘arb adabiyotning o‘sha davr haqida yozilgan eng yuksak romanlaridan biri deb hisoblayman.

Asar haqida

Kitob o‘g‘risi – bu avstraliyalik yozuvchi Markus Zusakning 2005-yilda yozgan romani. Asar chop etilgach, 230 haftadan ko‘proq vaqt davomida The New York Times bestsellerlari ro‘yxatida turgan edi. Asar asosida 2013-yilda rejissor Brayan Persival tomonidan film suratga olingan. Roman o‘n qismdan iborat bo‘lib, ularning har biri o‘z nomiga ega. Yakuniy o‘ninchi bobning nomi esa kitob nomi bilan bir xil – “Kitob o‘g‘risi”.

Sujet

Roman voqealari 1939-yil yanvarda, natsistlar hukmronligi ostidagi Germaniyada boshlanadi. Romanning bosh qahramoni to‘qqiz yoshli qiz Lizel Meminger bo‘lib, u sujet rivojlanib borgan sari ulg‘ayib boradi. Lizelning taqdiri juda mushkul: otasi kommunistlarga aloqadorligi sababli bedarak yo‘qolgan, onasi esa qiz va uning ukasiga g‘amxo‘rlik qila olmay, farzandlarini o‘gay ota-onalarga berishga qaror qiladi.

Yangi uyga ketishayotganda Lizelning ukasi vafot etadi va bu voqea qizning butun hayotida katta iz qoldiradi. Lizelning ukasi qabristonga dafn qilingach, u yerda qiz o‘zining birinchi kitobini – “Go‘rko‘vlar qo‘llanmasi” ni o‘g‘irlaydi. Kitob o‘qish uni shunchalik qattiq o‘ziga rom etgandiki, qiz kitoblarni o‘g‘irlay boshlaydi, u haqiqiy kitob o‘g‘risiga aylanadi...

Tahlil

“Kitob o‘g‘risi” – bu juda kambag‘alligi va kommunistik faoliyatda gumon qilingan ona tomonidan boshqa oilaga berilgan kichkina qizning hayoti haqida hikoya qiluvchi romandir.

Lizelni Roza va Gans Gubermanlar asrab olishgan va ular qizga o‘qishni, unga yaqin bo‘lgan odamlarni qadrlashni va ukasining o‘limi haqida biroz unutishni o‘rgatadi. Qiz doim ota-onasi bilan uchrashishga intilsa-da, bu sodir bo‘lmadi. Uni bu dardlardan faqatgina kitoblar qutqara olar edi.

Asar mavzusi yosh qiz Lizelning kitoblarni o‘qishi va uni asrab olgan otasi Gansdan olgan ta’limlari orqali qanday ulg‘ayishi atrofida aylanadi. Lizelni asrab olgan Gans va Roza unga birdamlikni va hatto ocharchilik kunlarida ham o‘zinikini boshqalar bilan baham ko‘rishni o‘rgatadi. Lizel yosh yahudiyni podvalga yashirib, insoniylik hissi hamma narsadan ustun bo‘lishi kerakligini va shukronalik o‘sishga olib boradigan yo‘l ekanini tushunadi. Uning tengdoshi Rudi qizning birinchi haqiqiy do‘stiga aylanadi.

Qizning shunday qonli voqealar fonida ham kitob o‘qishga qiziqishi so‘nmaydi. U shahar hokimining uyidan ham kitoblarni o‘g‘irlab o‘qiydi. Kitobni o‘qish uchun o‘g‘irlash gunohmi? Asrlar davomida insoniyatni ikkiga bo‘lib tashlaydigan bu savolning javobini aynan shu kitobdan olish mumkin.

Adabiy darajada “Kitob o‘g‘risi” romani izchil ravishda hikoya qilinadi, she’riy manbalarni o‘z ichiga oladi. Kitobning har bir qismida muallif “O‘lim” deb ta’riflaydigan hikoyachining adabiy ovozi romanga dramatik shakl beradi. Roman g‘ayrioddiy tarzda qurilgan – hikoya O‘lim nomidan olib boriladi. O‘lim - bu juda noaniq timsol, ammo uning romandagi mavjudligi muhim rol o‘ynaydi.

O‘lim o‘zining mashaqqatli ishi haqida gapiradi, ko‘pincha kitobda nima bo‘layotgani haqida o‘z izohlarini berib boradi va o‘quvchiga murojaat qiladi. Muallif halokatli vaziyatlarni tasvirlash uchun qora yumordan foydalangan, hikoyachi bo‘lgan O‘limning nomidan sarkazm va qora yumorni eshitish esa asarga o‘ziga xos originallik va jozibadorlik beradi.

Bu asar oilaviy qadriyatlar, do‘stlik, insoniy tamoyillar haqida so‘zlaydi va qiyin paytlarda hamjihatlik qadriyatlarini birinchi o‘ringa qo‘yish kerakligini o‘rgatadi. Hikoyadagi har bir personaj o‘quvchiga insonlardagi qaysidir illat yoki hislatlarni ko‘rsatadi.

“Kitob o‘g‘risi” romani Ikkinchi Jahon urushi kontekstiga kiritilgan bo‘lib, muallif bunda hikoyachi sifatida biror bir shaxsni emas, balki bu rolga O‘limni olishi bejiz emas.  Shu orqali muallif bizga romanning tarkibiy qismlaridan biri o‘sha davr ramzi o‘lim ekanini ko‘rsatadi. O‘lim, 1939-yildan 1945-yilgacha dunyoni vayron qilgan Ikkinchi Jahon urushining o‘ziga xos xususiyati. “Kitob o‘g‘risi” asari ham aynan shu nuqtayi nazardan rivojlanib boradi.

Xulosa

“Kitob o‘g‘risi” — Ikkinchi Jahon urushi sharoitida Myunxen yaqinidagi shaharda sodir bo‘lgan tarixiy voqea. U qanchadan-qancha oddiy nemislarning fashistlar Germaniyasi davrida yuz bergan yahudiylarga qarshi repressiv siyosat bilan rozi bo‘lmaganliklarini ko‘rsatdi va qonli urushning dahshatlarini ochib berdi. “Kitob o‘g‘risi” o‘sha davrda Germaniyada oddiy xalq orasida hukmron bo‘lgan qarashlar, qadriyatlarga qiziquvchilar uchun juda ajoyib asar. Ko‘z yoshlaringizni  asar uchun asrab qo‘yganingiz maqul. O‘qib bo‘lgach esa, chuqur o‘yga tolib, balki bir necha kunlab o‘ylanib yurishingiz mumkin.

Qiziqarli faktlar

Avstraliyalik Martin Zusakning “Kitob o‘g‘risi” asarini yozishiga uning avstriyalik muhojir onasining fashistlar Germaniyasi haqidagi hikoyalari sabab bo‘lgan;

Good Reading jurnali ushbu kitobni “adabiy marvarid” deb atagan.

Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin.