• Profilga Kirish
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12531.78
    • RUB159.82
    • EUR14538.12
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentda
      +21°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ilm-fan

    Quyosh tizimidagi g‘alati sayyora. 13-mart – Uran kashf qilingan kun

    Bugun Quyosh tizimidagi yana bir sayyora – Uran kashf qilingan kun. Sana tarixi va qiziqarli faktlar haqida “Daryo” kolumnisti Muzaffar Qosimov ma’lumot beradi.

    Qadim zamonlarda odamlar osmonda faqat 5 ta sayyora bor deb bilgan. Bular Merkuriy, Venera, Mars, Yupiter va Saturn sayyoralari edi. Chunki ularni tungi osmonda qurollanmagan ko‘z bilan ham (ya’ni teleskopsiz) ko‘rsa bo‘ladi. Shu sababli sayyoralarning munajjimlar lug‘ati orqali bizga yetib kelgan sharqona – Mushtariy, Zuhro, Mirrix, Zuhal hamda Utorud kabi nomlari mavjud.

    Foto: Google Photos

    Foto: Google Photos

    Hisob bo‘yicha eng olis sayyora Saturn bo‘lgan. Undan narida ham Quyosh sistemasining yana yirik sayyoralari mavjud bo‘lishi ehtimoli esa ko‘pchilikning xayoliga ham kelmagan. Biroq 1610-yildan e’tiboran Galiley o‘zi yasagan teleskopda tungi osmonni kuzatar ekan, odamzod ko‘zidan panada bo‘lgan, oddiy ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydigan obyektlar ham kashf etila boshlandi. 1610-yilning o‘zida Galiley Yupiterning to‘rtta eng yirik tabiiy yo‘ldoshini ochgan edi.

    Uning bu muvaffaqiyati katta va kichik rasadxonalarda yangidan yangi kuzatuv kompaniyalarining boshlanishiga asos bo‘ldi. Keyingi yillarda olimlar boshqa yo‘ldoshlarni, xususan, Saturnning yo‘ldoshlarini aniqladi. Lekin Saturndan narida butun boshli yirik sayyoraga duch kelinishi ko‘pchilik uchun kutilmagan hol bo‘ldi.

    Dastavval 1690-yilda Jon Felmstid ismli astronom Buzoq yulduz turkumi fonida Uranni naq olti marta kuzatdi. Biroq uning xayoliga bu obyekt, aslida, Quyosh tizimiga tegishli sayyora ekani haqidagi fikr mutlaqo kelmadi. U buni ham shunchaki Buzoq yulduz turkumidagi yulduzlardan biri deb qayd etib qo‘yaverdi. Chunki uning teleskopi ancha zaif bo‘lib, sayyorani aniq va tiniq ko‘rish imkonini bermadi, shuning uchun teleskopda uni boshqa yulduzlardan farqlash imkoni bo‘lmadi.

    Keyinchalik 1750–1769-yillar orasida farang astronomi Sharl le Monyer ham Uranni 12 marotaba ko‘rdi. Biroq u ham bu obyektni yulduz deb qabul qildi. Chunki teleskop mukammal emas edi. Kuzatilayotgan obyekt katta sayyora ekani aniqlangunicha, u turli astronomlarning kuzatishlarida kamida 21 marta namoyon bo‘ldi. Ammo har safar uni yulduz deb o‘ylab, e’tibor berilmadi.

    Foto: Google Photos

    Foto: Google Photos

    Kelib chiqishi nemis bo‘lgan ingliz astronomi Uilyam Gershel Britaniyaning Bat shahridagi o‘z uyi hovlisidagi bog‘da o‘zi loyihalab yasagan teleskopida kuzatishlar olib bordi. U o‘sha paytda yulduzlar parallaksini aniqlash borasidagi tajribalarda ishtirok etayotgan edi. 1781-yilning 13-mart kuni tunda Uilyam Gershel birinchi marta Uran sayyorasini ko‘rib qoldi.

    Uning qaydlarida bu sanada Uran hali sayyora sifatida emas, balki “notanish kometa” sifatida qayd etilgan. Gershel ham avvaliga Uranni biror kometa deb o‘yladi. Biroq keyingi kunlardagi kuzatishlarga qarab, Gershel bu obyekt kometa emasligini payqadi. Chunki u osmonda yulduzlar fonida xuddi sayyoralar singari harakat qilayotgan edi! Gershel o‘z teleskopining linzasini optik kuchi kattarog‘iga almashtirib, uni yanada sinchiklab kuzatishni davom ettirdi.

    Natijada unga namoyon bo‘lgan osmon jismi yulduz ham, kometa ham emas, balki sayyora ekaniga amin bo‘ldi. Chunki u yulduzlardan farqli ravishda bir maromda harakatlanib, ekliptika tekisligi bo‘ylab joyini o‘zgartirayotgan edi. Qolaversa, kometa deyish uchun uning “dumi” va “kallasi” bo‘lishi lozim edi. Vaholanki, Gershel kuzatayotgan bu obyektda “dum” ham, “kalla” ham yo‘qligini teleskop ravshan ko‘rsatib turgandi. Shunda Gershel Quyosh tizimidagi ilgari noma’lum bo‘lgan sayyorani ko‘rib turganini fahmlab qoldi!

    Bu odamlarning Quyosh tizimi haqidagi tasavvurlarini o‘zgartirib yuborgan olamshumul kashfiyot edi. Demak, osmonda biz bilmagan sayyoralar ham bo‘lishi mumkinligi, ilmiy kuzatuvlar orqali ularni kashf qilish kerakligi haqidagi fikrlar jamiyat oldidagi ilm-fanning obro‘sini oshirib yubordi.

    Gershel Uranni 13-mart kuni kashf qilgan bo‘lsa-da, ommaga e’lon qilishga shoshilmadi. U olimlarga xos mulohazakorlik bilan o‘z kuzatuvlarini qayta-qayta sinchiklab tekshirdi va xato qilmayotganiga amin bo‘lgach, o‘sha yilning 26-may sanasida Qirollik jamiyatida axborot berdi. Uning axborotida sayyoraning koordinatlari va boshqa astronomlarning kuzatishlari orqali tasdiqlangan parametrlari ilova qilingan edi.

    Foto: Google Photos

    Foto: Google Photos

    Olamshumul kashfiyot butun Yevropa ilmiy doiralarida furor ko‘tardi. Angliya qiroli Georg III tomonidan Gershel tantanali qabul qilindi va unga umrbod 200 funt-sterling miqdoridagi oylik maosh tayinlandi. Bunga javoban astronom olim mazkur yangi ochilgan sayyoraga “Qirol Georg III sayyorasi” nomini berishni taklif qildi. Fransiyalik astronom Laland esa sayyorani uni kashf qilgan olim sharafiga “Gershel sayyorasi” deb atash fikrini ilgari surdi.

    Biroq biz bilgan sayyoralarning barchasining nomi (Yerdan tashqari) qadimgi Rim afsonalaridagi qahramonlar nomi bilan ataladi va agar Gershel kashf qilgan sayyoraga qirol yoki Gershelning nomi berilganda yuqoridagi qoida buzilgan bo‘lar edi. Shu sababli nemis astronomi Iogann Bode hissiyotga berilmaslikni va yangi sayyoraga ham taomilga ko‘ra Rim yoki yunon mifologiyasidan kelib chiqib nom berish fikrini o‘rtaga tashladi.

    Yunon mifologiyasida Saturn Yupiterning otasi sifatida gavdalanadi. Shu mantiqqa binoan Bode yangi sayyorani mifologiyadagi Saturnning otasi bo‘lmish Uran nomiga atashni taklif qildi. Astronomlar o‘zaro yozishmalarda yangi sayyorani Uran deb nomlashni deyarli o‘sha paytdanoq boshlagan bo‘lsa-da, to 1823-yilgacha turli manbalarda uni ba’zan “Georg yulduzi” va ba’zan “Gershel sayyorasi” sifatida ham qayd etilishi davom etdi. 1823-yildan sayyoraga Uran nomi rasman biriktirildi.

    Uran – Quyosh tizimidagi o‘ziga xos g‘alati sayyora. U boshqalar singari o‘z o‘qi atrofida g‘arbdan sharqqa emas, balki shimoldan janubga qarab aylanadi. Shunga ko‘ra Uranda kun va tun davomiyligi 42 yil atrofida bo‘ladi (ya’ni Uranning bir kuni 42 Yer yiliga tengdir!).

    Kattaligi jihatdan Uran Quyosh tizimida Yupiter va Saturndan keyin uchinchi o‘rinda turadi. Uran Quyosh atrofini 84 yilda bir marta to‘liq aylanib chiqadi. Saturn singari Uranning ham atrofida halqalari mavjud. Faqat uning halqasi juda siyrak va ingichka bo‘lganidan kuchli teleskoplarda ham deyarli ko‘rinmaydi. Uranning halqalari faqat 1977-yilga kelib kashf etildi. Sayyoraning 27 ta tabiiy yo‘ldoshi ham aniqlandi.

    13.03.2020, 08:59   Izoh (0)   63027
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Izoh (0)

    Kirish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    O‘zbekiston terma jamoasining dunyodagi eng yirik sport tadbiriga chiqishi Kia brendining mavqeini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi 


    Paynet xizmatlari endi Kapitalbank bankomatlarida mavjud


    “Mikrokreditbank” ATB IX Germaniya-O‘zbekiston biznes forumi doirasida ODDO BHF bank bilan 50 million dollarlik shartnoma imzoladi


    “S&P” O‘zbekiston Milliy Bankining rеyting prognozini “ijobiy”ga ko‘tardi 


    BYD Astana Motors rasmiy dilerlik tarmog‘i Toshkentdagi barcha beshta dilerlik markazida "Best Buy Day" tadbirini o‘tkazadi


    Toshkent va Bangkok o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aviaqatnov: Centrum Air yangi xalqaro yo‘nalishni ishga tushiradi 


    Savdo, fintex va “yashil” loyihalar: Octobank Xitoy bilan hamkorlikni qanday yo‘lga qo‘ymoqda


    “Wyndham Garden Charvak” kurort majmuasi qurilishi qanday kechayotganini ko‘rsatdi


    Anorbank va Beelab O‘zbekiston raqamli banking bozorida hamkorlik o‘rnatdi


    Market Yandex Go Samarqandda ishga tushdi


    Oqtepa Lavash “Kalmar o‘yini” asosida Dalgona Boksini chiqardi


    American University of Technology (AUT) 28-iyun - Ochiq eshiklar kuniga taklif etadi


    "Eco Expo Central Asia 2025" doirasida xalqaro ekologik tashabbuslar birlashmoqda


    Toshkent shahar hokimligi ko‘magida 2025-yil 2-4-oktyabr kunlari CAEx HoReCa & UzFPT ko‘rgazmasi bo‘lib o‘tadi


    Click & Smart Business (sobiq UZKASSA): biznes muvaffaqiyati va mijozlar qulayligi uchun hamkorlik

     

    Tavsiya etamiz

    “Trampning Titanigi to‘xtaydi” — Eron elchisi

    25 iyun, 13:39

    AQSHning Yaqin Sharqdagi harbiy bazalari soni nechta va qayerda joylashgan?

    24 iyun, 19:05

    Vashington Tehronga qarshi harbiy kampaniyadan Xitoy va Rossiyani jilovlashda foydalanmoqchimi? Mintaqamizni nimalar kutadi?

    19 iyun, 22:05

    Chelyabinskka qulagan meteorit — 540 kiloli osmon jismi qanday topilgan edi?

    19 iyun, 13:31
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Joy hammaga yetardi: Jeyms Kemeronga ko‘ra, “Titanik” yo‘lovchilarining omon qolish imkoniyati bo‘lgan

    Kino | 25 iyun, 23:50

    “XVJ O‘zbekiston iqtisodiyotiga soliq yukini oshirishni taklif qilmoqda. Izohga hojat yo‘q” — Yuliy Yusupov

    O‘zbekiston | 25 iyun, 23:38

    Eʼtiborsiz qoldirmaslik kerak bo‘lgan D vitamini tanqisligining 9 ta belgisi

    Maslahatlar | 25 iyun, 23:10

    Sochingizga zarar yetkazadigan tungi odatlar

    Go‘zallik | 25 iyun, 22:50

    “Daryo” dayjesti: 25-iyunning eng muhim xabarlari

    O‘zbekiston | 25 iyun, 22:30

    Oddiy va kamtar: boyligini ko‘z-ko‘z qilmaydigan turk aktyor va aktrisalari

    Kino | 25 iyun, 22:03
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.