O‘tgan yil oxirida Kiyevdagi “Yaroslav Val” nashriyotida ozarbayjonlik ukrain yozuvchisi Grigoriy Guseynovning “Sharq shamoli” deb nomlangan kitobi nashr etildi. Bu kitob ham, yozuvchining ko‘plab kitoblari singari, taqdiri og‘ir kechgan odamlarga bag‘ishlangan. Yangi kitobning qiziqarli tomoni shundaki, u so‘nggi Xiva xoni Said Abdullaxon va oilasining Ukrainadagi hayoti to‘g‘risida hozirgacha mavhum bo‘lgan ma’lumotlarni taqdim etadi.
Grigoriy Guseynov xon sulolasi vakillari bilan bundan qirq yil oldin uchrashgan. O‘sha paytda bu sulola vakillari Ukrainadaligi hatto O‘zbekiston tarixi bo‘yicha mutaxassislarga ham noma’lum edi. Yozuvchi ko‘p yillar davomida ma’lumot to‘pladi va endi, uning so‘zlariga ko‘ra, bunday kitobni nashr etish vaqti keldi.
Grigoriy Guseynovning o‘zi – yozuvchi va jurnalist, “Krivbass kuryeri” adabiy jurnalining bosh muharriri. Qirqqa yaqin kitoblar muallifi va o‘nlab adabiy mukofotlar sovrindori. Shu jumladan, Ukrainaning madaniyat, adabiyot va san’at sohasidagi eng oliy mukofoti – Taras Shevchenko nomidagi milliy mukofoti sovrindori.
Quyida kitob haqida “Den” nashrida chop etilgan taqrizni keltirib o‘tamiz.
Abdurasul Madiyarov hikoyasi
Grigoriy Guseynovning so‘zlariga ko‘ra, Xiva xonlari Ukrainaga qanday kelib qolgani haqidagi ajoyib voqeani u tasodifan bilib qolgan. 80-yillarning boshlarida yosh jurnalist, Xiva xoni Said Abdullaxonning jiyani – Krivoy Rogda shahrida yashagan Abdurasul Madiyarov bilan uchrashgan.
“O‘shandan beri uch yil davomida biz Abdurasul bilan doimo uchrashib turdik; undan eslagan narsalarini so‘rar edim. U yaxshi xotira va o‘tkir aqlga ega past bo‘yli keksa odam edi. Abdurasul juda aniq va qiziqarli hikoyachi edi”, – deydi Grigoriy Guseynov.
Abdurasul Madiyarov 91 yil umr ko‘rdi. U oddiy otboqar bo‘lib ishladi. O‘z kuchi bilan kichikroq uy qurgan. Urush paytida nemislar uni va katta qizini Germaniyaga ishlash uchun olib ketgan. Qaytib kelib, Abdurasul konda ishlashni davom ettirgan. Undan Xiva xonlari sulolasining oilaviy tarixini eshitgan Grigoriy Guseynov “Komsomolskaya pravda” gazetasida bu haqda maqola yozgan. Nashriyot nafaqat maqolani chop etgan, balki bu haqda kattaroq hajmli yangi material tayyorlashni so‘ragan. Shunday qilib, Grigoriy Jamolovich O‘zbekiston va Ukraina tarixidagi noma’lum sahifani ochgan.
Xorazm davlatining hukmdori
Xiva Xorazm xonligining poytaxti bo‘lgan, u yerda XVIII asrdan boshlab o‘zbeklarning Qo‘ng‘irot sulolasi hukmronlik qilgan.
Amudaryo bo‘yidagi serhosil vohada paydo bo‘lgan Xorazm tarixi, bir necha asrlarga borib taqaladi. Xorazm tarixiy manbalarda ilk bor miloddan avvalgi VII asrda qayd etilgan. Yunon va Rim tarixchilari va geograflari, shuningdek, xitoylik mualliflar ham Xorazm haqida yozganlar. Mo‘g‘ullar bosqinigacha bo‘lgan davrda xorazmshohlar O‘rta Osiyo, Eron, Kavkaz va Afg‘oniston hududlarini qamrab olgan ulkan imperiyani boshqargan. Xorazmda – Xitoydan keladigan Buyuk ipak yo‘lidagi muhim yo‘nalishda – savdo-sotiq, hunarmandchilik, me’morchilik, fan va adabiyot gullab-yashnagan. Ikki yarim ming yillik tarixga ega ushbu davlatning o‘tmishi murakkab va fojialidir.
XIX asr oxirida Xorazm Rossiya imperiyasi protektoratligi ostiga tushadi va u Xiva xonligi deb nomlanadi. So‘nggi xonning bobosi mashhur shoir, otasi esa rus generali va davlat arbobi bo‘lgan. Rossiya imperiyasi qulaganidan so‘ng mustaqil Xorazmni qayta tiklashga urinishlar boshlandi. Xorazmning so‘nggi hukmdori Said Abdullaxon harbiy to‘ntarishdan keyin taxtga o‘tirdi, lekin u uzoq vaqt hukmronlik qilmadi, xon haqiqiy hokimiyatga ega emas edi. Chunki Xorazmdagi hamma ishlarni vazir Junaydxon boshchiligidagi harbiylar boshqargan. Ehtimol, keyinchalik aynan shu narsa Said Abdullaxonning hayotini saqlab qolgandir.
1919-yilning kuzida Moskvada Xiva xoni hokimiyatini ag‘darish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Qizil armiyaning harbiy qismlari Xorazmga yuborildi. 1920-yil fevral oyining boshlariga kelib Junaydxon qo‘shini to‘liq mag‘lubiyatga uchradi. Said Abdullaxon VChK tomonidan hibsga olinib, 1920-yil 2-fevralda taxtdan voz kechdi.
Xon va uning oilasi ustidan mahkama 1920-yilning 12-iyunida boshlandi. Hukmga ko‘ra, Said Abdullaxon va uning taxtni egallashi mumkin bo‘lgan erkak qarindoshlari Xorazm Xalq Sovet Respublikasidan chiqarib yuborildi. Bundan tashqari, barcha mol-mulklari – pul, zargarlik buyumlari, uy-joy, yer va xonga qarashli insonlarning ham mulki musodara qilindi. Said Abdullaxondan tashqari uning uch o‘g‘li, ukasi va to‘rt jiyani quvg‘inga hukm qilindi.
Grigoriy Guseynovga surgun to‘g‘risida xonning Ukrainada istiqomat qilgan jiyani Abdurasul Madiyarov gapirib bergan. Avval deportatsiya qilinganlar Xivadan Toshkentga olib borildi va u yerdan qo‘riqchilar bilan ta’minlangan poyezdda Samara shahriga jo‘natildi. Keyin ularni Moskva viloyatiga o‘tkazib, lagerlarda saqlashdi.
1922-yilning 12-fevralida mahbuslar, shu jumladan Said Abdullaxon ham kutilmaganda ozod qilindi. Ular Ukrainadagi Verxovsevo stantsiyasi yaqinidagi qishloqqa joylashib, u yerda guberniya politsiyasining otxonasida ishladi. Bir necha oydan keyin ularni Krivoy Rogdagi “Bolshevik” koniga ishga o‘tkazishdi va oilaning barcha a’zosi kon kazarmalariga joylashtirildi. Ba’zilarini, shu jumladan xonni ham ishlatishdi – u shaxtada tungi qorovul bo‘lib ishga qabul qilindi. U yerda Said Abdullaxonga “Xon” laqabi berildi.
Biroq, ko‘pchilik ular bilan ishlab yurgan bu odam Xorazm davlatining haqiqiy hukmdori ekanini anglamasdi. Xivalik muhojirlarning yoshroqlari yer osti ishlarida konchi sifatida ishlay boshladi. Ularning barchasi oxir-oqibat o‘z oilalarini qurdi. Xorazmdan esa tarqab ketgan xon oilasi ochlik va kambag‘allik chegarasida yashayotgani, sadaqa yoki qo‘shnilarning yordami bilan kun ko‘rayotgani haqidagi mash’um xabarlar etib kelardi. Bu haqda bilgan surgundagilar 1925-yilning iyul oyida GPUning Krivoy Rogdagi bo‘limiga, SNK USSR va Butunukraina Markaziy ijroiya qo‘mitasiga o‘z uyiga, Xorazmga qaytishlariga ruxsat berishlarini iltimos qilib murojaat qildi. Ukraina GPUsi Moskvaga materiallarni yubordi, ammo u yerdan xonning oilasini vataniga qaytarish “ommaga ta’sir qilishi mumkinligi” sababli rad javobi berildi.
Hayot va taqdir musibatlari
30-yillarning boshlarida Ukraina SSRda ommaviy ocharchilik boshlandi. Keksa Said Abdullaxon dizenteriya bilan kasallanib, kondagi shifoxonaga yotqizildi. Oradan bir oy o‘tgach, Xivaning so‘nggi xoni bo‘lmish Sayyid Abdullaxon uzoq davom etgan kasallik va to‘yib ovqatlanmaslik natijasida vafot etdi. Ukraina golodomori (ocharchiligi) qurbonlaridan biri bo‘lgan Xorazm hukmdori, konga dafn qilindi. Uning qabri joylashgan yer vaqt o‘tishi bilan yo‘qolib bordi va hanuzgacha noma’lum bo‘lib qolmoqda.
Xonning yaqin qarindoshlarining hayoti esa bundan ham fojiali kechdi. Uning akasi Muhammadyor surgun qilingan paytdayoq allaqachon 70 yoshli keksa odam edi. U ishlay olmadi va ommaviy ochlik boshlanganidan keyin tilanchilik qilishga majbur bo‘ldi. Kichik ukasi – Ibodulloh bolaligidan kar edi va u hayoti davomida deyarli ishlamadi. U asosan kon atrofidagi mahalliy bozorda tilanchilik qildi va bir kuni tasodifan yuk mashinasi bosib ketishi oqibatida halok bo‘ldi.
1933-yilda, xon vafot etganidan so‘ng, surgundagilarga nihoyat O‘rta Osiyoga qaytishga yoki SSSRning boshqa mintaqalariga joylashishga ijozat berdi. Said Abdullaxonning o‘g‘illari – Rahmatulla va Yusuf Yoqublar Toshkentga ko‘chib o‘tdi, u yerda ba’zi qarindoshlari yashar edi. Said Abdullaxonning akasi Muhammadyor ham vataniga qaytishga qaror qildi. U 1936-yilda Toshkentda vafot etdi. Xonning yana bir o‘g‘li bo‘lmish Said Abdulla ukrainalik rafiqasi bilan urushdan oldin O‘zbekistonga ko‘chib o‘tib, bu yerda tarjimon bo‘lib, keyinchalik esa geolog razvedkachi bo‘lib ishladi. 1941-yilda u bir kishini mashinada urib yubordi va besh yilga surgunga hukm qilindi. Xonning o‘g‘li 1960-yillarning boshlarida vafot etdi.
Sovet davrida barcha surgundagilarga har qanday joyda yashashga ruxsat berilgan, ammo Xivaga qaytish taqiqlangan. Oila qurib, ish boshlagan xonning ba’zi qarindoshlari Krivoy Rogda qolgan.
“Sharq shamoli” kitobi haqida
Said Abdullaxonning jiyanlaridan biri Abdurasul Madiyarovning avlodlari hozirda Ukrainada istiqomat qilmoqda. Bu oila haqidagi hikoya Grigoriy Guseynovning “Sharq shamoli” kitobida bayon etilgan. Bu albatta qat’iy ilmiy izlanish bo‘lmay, Abdurasul Madiyarovning ko‘p soatlik xotiralari va arxiv ma’lumotlari asosida yozilgan.
Kitobda xonning avlodlari tomonidan yozuvchiga taqdim etilgan ko‘plab fotosuratlar, hujjatlar va qo‘lyozmalar mavjud. Shunga qaramay, “Sharq shamoli” kitobi o‘z mazmuniga ko‘ra juda dolzarbdir. U Ukraina va O‘zbekiston xalqlari qanday qilib eng qiyin damlarda bir-birini qo‘llab-quvvatlagani, shu jumladan, urush paytida Ukrainaning ko‘plab aholisi O‘rta Osiyoga evakuatsiya qilingani, ukrainaliklar esa o‘z yerlarida, o‘sha paytda ocharchilik yillari bo‘lsa-da, xivaliklarni imkon qadar qo‘llab-quvvatlagani haqida so‘zlaydi.
Izoh (1)
Sharq shamoli kitobi Õzbekistonda nashirdan chiqanmi