“Daryo” o‘tayotgan haftada dunyo matbuotida keng yoritilgan, ko‘pchilikning qiziqishiga sabab bo‘lgan maqolalar sharhiga to‘xtalib o‘tadi.
Eron – AQSh nizosi O‘zbekiston uchun qanday salbiy oqibatlar yaratadi?
Rasmiy Toshkent dengizga chiqish imkoniyatini qo‘lga kiritish maqsadida Markaziy Osiyo mintaqasidagi qo‘shni mamlakatlar, xususan, Eron bilan munosabatlarini yaxshilash haqida bosh qotirar ekan, Erondagi vaziyat bunga to‘sqinlik qilmoqda, deb yozadi The Diplomat nashri.
Eron generali Qosim Sulaymoniy o‘ldirilishi ortidan Eron – AQSh munosabatlaridagi ziddiyatlar Yaqin Sharq mintaqasida yirik harbiy qarama-qarshilik yuzaga kelishiga sabab bo‘lib turibdi.
O‘zbekiston tashqi ishlar vazirligi voqealar rivojidan tashvish bildirib nizolashayotgan ikki tarafga harbiy to‘qnashuvga yo‘l qo‘ymaslik va diplomatik vositalar yordamida muammolarni hal qilishga chaqirdi.
O‘zbekiston tashqi ishlar vazirligining rasmiy bayonoti zamirida uzoqni ko‘zlovchi maqsadlar borligini uqsa bo‘ladi. Eron va AQSh o‘rtasida harbiy to‘qnashuv kelib chiqadigan bo‘lsa, rasmiy Toshkent bir necha o‘n yillardan buyon Eron hukumati bilan olib borayotgan muzokaralari O‘zbekistonning Eron orqali dengizga chiqish umidlarini chippakka chiqarishi turgan gap.
Eron portlari O‘zbekiston mahsulotlarini dengizga olib chiqishda eng arzon va qisqa yo‘ldir. So‘nggi ikki yil mobaynida O‘zbekiston hukumati Eron hukumati bilan barqaror transport koridori yaratishga ko‘p vaqt va mablag‘ sarflamoqda. 2017-yil dekabrida Shavkat Mirziyoyev mamlakatning transport tizimini rivojlantirish borasida qaror qabul qildi. Qarorda O‘zbekiston yuklarini dunyo bozoriga olib chiqishda O‘zbekiston – Turkmaniston – Eron – Ummon, Xitoy – Qirg‘iziston – O‘zbekiston va Termizdan boshlanib, Afg‘onistoning Mozori Sharifidan o‘tadigan transport yo‘laklarini yaratish alohida ta’kidlanadi. Bu esa O‘zbekistonga Eronning Bandar Abbos, Chobahor va Bajagan portlari orqali dengizga chiqish imkoniyatini beradi. O‘zbekiston uchun, o‘z navbatida, Erondagi barqaror vaziyat o‘ta muhim.
O‘zbekistonning import va eksport mahsulotlari ayni paytda Turkmaniston orqali Bandar Abbos, Toshkent – Olmaota va Toshkent – Moskva savdo yo‘laklari orqali tashilmoqda. Osiyo taraqqiyot banki hisobotiga ko‘ra, Bandar Abbos o‘zbek paxtasi eksporti uchun muhim savdo yo‘lagidir. Har yili 40 mingga yaqin yuk ortilgan transport vositasi Bandar Abbos portiga Turkmaniston orqali o‘tmoqda.
Rasmiy Toshkent hozirda Osiyo taraqqiyot banki yordamida O‘zbekistonni Mozori Sharif bilan bog‘laydigan temir yo‘l qurilishi uchun moliyaviy va siyosiy sa’y-harakatida. Erondagi tinchlik buziladigan bo‘lsa, bu O‘zbekiston hukumatining rejalarini buzib yuboradi, Tehron yordamida afg‘on hukumati va “Tolibon” harakati bilan olib borilayotgan muzokaralarni tahdid ostida qoldiradi.
Shunday ekan, Erondagi mushkul vaziyat tinch yo‘l bilan hal etilsagina O‘zbekiston uchun kelajakda muhim iqtisodiy ahamiyatga ega vazifalarni amalga oshirish mumkin bo‘ladi.
Sulaymoniyning o‘rinbosari – Ismoil Qoniy haqida nima ma’lum?
Qosim Sulaymoniyning o‘limidan so‘ng Islom inqilobi muhofizlari korpusining xorijdagi operatsiyalariga javobgar “al-Quds” guruhiga rahbar etib Ismoil Qoniy tayinlandi, deb yozadi The National nashri.
Ismoil Qoniy aslida kim?
Ismoil Qoniyning aslida qanday shaxs ekanini tushunish uchun u 20 yil mobaynida Afg‘oniston va Pokistonda olib borgan siyosatga to‘xtalish lozim. Ehtimol, Qoniy shaxsiyati mamlakat g‘arbidagi qo‘shnilarga uncha tanish emasdir, ammo u sharqdagi qo‘shnilar – Kobul, Dushanbe, Toshkent va hattoki Hindistonda ham “Tolibon” harakatiga qarshi kurashchi sifatida 1990-yillardan beri yaxshi ma’lum.
Janob Qoniy jurnalistlarni xushlamaydigan, izdoshi Sulaymoniydan tajovuzkorlik borasida qolishmaydigan generallardan biridir. 2001-yil 11-sentabr voqelaridan so‘ng uning qo‘mondonligi ostidagi kuchlar AQSh harbiy kuchlariga Afg‘onistonda xavfsizlikni ta’minlashga yordam berdi. Shu bilan birga, AQShning Saudiya Arabistoni, Misr, Pokiston va sovuq urush alyansi mamlakatlari bilan munosabatlarida qatnashdi.
Yadro quroliga ega Pokiston bilan o‘zaro nizolarni urushgacha olib bormasdan hal qila olgan siyosatchi sifatida Ismoil Qoniy e’tiborga molikdir. Ma’lumotlarga ko’ra, Qoniy o‘n yildan ortiq vaqt mobaynida Belujiston va Karachidagi vaziyatni nazorat qilgan hamda ayg‘ochilar tarmog‘ini yaratgan. U, shuningdek, Xitoy va Pokiston o‘rtasidagi kelishuvga muvofiq G‘arbiy Xitoyni Arabiston dengiziga bog‘lovchi Gvadar porti bo‘yicha kelishuvni qo‘porishga erishgan shaxs sifatida ham ma’lumdir.
Qoniy, shuningdek, pokistonlik shia guruhlari ko‘ngilli tarzda tuzgan, Suriyada shafqatsizligi bilan tanilgan “Zaynabiun” guruhining asoschisidir. Bu guruhni Pokiston hukumati yo‘q qilgan. Ismoil Qoniy tashkil etgan guruh Eronning shia jamoasi manfaatlari doirasida Pokistondagi kam sonli shia jamoatini o‘z safiga qo‘shish uchun targ‘ibot yuritgan.
Ismoil Afg‘onistonda shialardan iborat “Liva al-Fatmanion” guruhini tashkil qilib, ular Suriyadagi janglarda ishtirok etishini ta’minlagan.
Pokistondagi muammolardan tashqari, Islom inqilobi muhofizlari korpusi va “al-Quds” Pokiston fuqarolarini o‘g‘irlab, ularning pasportlaridan terrorchilik va ayg‘oqchilikda foydalangan. 2017-yilda Said Mustafo Haydar Naqviy Isroil uchun ayg‘oqchilik qilganlikda ayblanib Berlinda hibs etilgandi. Germaniya xavfsizlik kuchlari u “al-Quds” a’zosi ekanini, guruh safiga 2012-yilda Germaniyaga o‘qishga kelgan paytida a’zo bo‘lganini isbotlab bergandi.
Qoniyning yana bir tajovuzkor harakati Kuvayt amiri shayx Jobir al-Ahmad as-Sabohning joniga uyushtirilgan suiqasdda (1985) namoyon bo‘ladi. Qo‘lga tushgan ikki eronlik tintuv qilinganda ulardan Pokiston vatandoshligi pasporti olib qo‘yilgandi. Suiqasdni Qosim Sulaymoniyga uyushtirilgan hujumda halok bo‘lgan iroqlik shia lashkarboshisi Abu Mahsiy al-Muhandis uyushtirgan edi.
Ismoil Qoniy Afg‘onistonda faoliyat yuritar ekan, uning asosiy vazifasi Afg‘oniston yoki Pokistondan Eron hududiga qaratilgan urush harakatlarining oldini olish va Afg‘onistonning Pokistonga iqtisodiy qaramligiga barham berish edi.
Islom inqilobi muhofizlari korpusi nazarida Eronga chegaradosh Afg‘oniston, Pokiston hududlari, AQSh Eronga hujum qilgudek bo‘lsa, eng zaif nuqtadir. Chunki mintaqada siyosiy tartibsizlik avj olgan, turli jinoiy guruhlar faoliyat olib borar, AQSh esa ularni bartaraf etishi mumkin edi. Bundan tashqari, mintaqada ko‘pchilik sunniy bo‘lib, Eron oliy rahbarining hukmi ularga o‘tmas edi. Shuning uchun Eron Islomobod va Kobul bergan “mintaqa tinch” degan xabarlarga ishonmasdi.
Ismoil Qoniyni Eron ichida Afg‘onistondagi urushni cho‘zganlikda, urushga AQSh va uning ittifoqchilari – Pokiston, Saudiya Arabistoni va boshqa arab davlatlarini jalb qilganlikda ham ayblashadi. Toliblar 1996-yilda Kobulni zabt etganida Ismoil Qoniy askarlari afg‘on hukumati tashkil etilishiga qarshi alyans ham tuzgan edi.
Sulaymoniy arab dunyosida urush bilan band bo‘lgan bir vaziyatda o‘ldirilishi siyosiy tahlilchilarni o‘ylantirib qo‘ydi. “Al-Quds” qo‘mondonligi Ismoil Qoniy qo‘liga o‘tar ekan, balki u Eron kuchlari diqqatini mamlakat sharqiga qaratar... Ammo Eron na G‘arb bo‘lsin, na Sharq, amaldagi siyosatini o‘zgartirmasligi aniq.
Eron oliy rahbari Oyatulloh Xomanaiyning chiqishi nimani o‘zgartiradi?
AQSh va Eron o‘rtasidagi ziddiyat davom etar ekan, Eron oliy rahbari Oyatulloh Xomanaiy juma kuni 2012-yildan beri ilk marotaba juma namoziga yetakchilik qildi, deb yozadi The Guardian nashri.
Eron oliy rahbarining juma kuniga mo’ljallangan chiqishi Eron hukumatining yuqori martabali generali Qosim Sulaymoniy AQSh havo kuchlari tomonidan o‘ldirilishi va Ukraina havo yo‘llariga qarashli uchoq urib tushirilishi manzarasida 2012-yildan beri ilk marta kuzatilayotgan voqea bo‘lmoqda.
Xomanaiy Eronni 1989-yildan beri boshqarib kelayotgan va hukumatning barcha darajadagi qarorlariga hukm o‘tkazadigan shaxs sifatida ma’lum.
80 yoshni qarshilagan Xomanaiy general Sulaymoniyning dafn marosimida ishtirok etar ekan, AQSh jinoyati uchun albatta javob berishini aytdi.
Xomanaiy so‘nggi bor juma namozida va’z o‘qigan 2012-yildan beri ancha siyosiy jarayonlarni bosib o‘tdi. O‘sha paytda u Isroilni Yaqin Sharq mintaqasidagi “saraton shishi”ga qiyoslagan va Tel-Avivga qarshi harakat qilayotgan har bir arab davlatini dastaklashini ma’lum qilgan edi. Shuningdek, Xomanaiy AQSh tomoni Eronga qarshi harbiy havo amaliyotini o‘tkazadigan bo‘lsa, Vashington yetkazgan zararidan o‘n karra ko’proq zarbaga duchor bo’lishini ta’kidlagan edi.
8-yanvar sanasida Eron harbiy-havo kuchlari AQShning Iroqdagi bazasiga zarba bergan, hujum natijasida AQSh jiddiy zarar ko‘rmagan edi. Islom inqilobi muhofizlari Korpusi AQSh tarafidan jiddiy qarshi harbiy amaliyotlarga uchramagan bo‘lsa-da, Tehron xalqaro aeroportidan ko‘tarilgan “Ukraina havo yo’llari” aviakompaniyasiga tegishli uchoqni xatolik oqibatida urib tushirdi va 176 yo‘lovchining o‘limiga sabab bo’ldi. Kanada hukumati uchoqni eronliklar urib tushirgani borasida maxfiy ma’lumotni e’lon qildi, Ukraina esa Eron barcha aybni bo’yniga olishi kerakligini ta’kidladi.
Eron rasmiylari uch kun mobaynida aybini yashirishga urinib, halokat texnik nosozlik oqibatida sodir bo‘lganini ta’kidlagan esa-da, oxir-oqibat xatolik inson omili oqibatida yuz berganini tan oldi. Bu orada eronlik oddiy aholi mavjud rejimga qarshi ommaviy norozilik namoyishlariga chiqdi, maxsus politsiya kuchlari namoyishchilarni o‘qqa tutdi, hibs etdi.
Eron va AQSh o‘rtasidagi sovuqlik Donald Tramp yadro bitimidan chiqishini e’lon qilishi va Eronga nisbatan iqtisodiy jazo choralarini yanada kuchaytirishi ortidan chuqurlashib ketdi. Eronliklar ikki guruhga bo‘lindi. Bir taraf Qosim Sulaymoning o‘limi uchun AQShdan o‘ch olish kerakligini talab qilsa, ikkinchi taraf Eronda demokratik islohotlar vaqti kelgani borasida talab qo‘ydi.
Tramp fors tilida “Eronning jasur va azob chekayotgan xalqi bilan birga ekani, ularning noroziligini qo‘llab-quvvatlashi”ni Twitter-sahifasida e’lon qildi.
https://twitter.com/realDonaldTrump/status/1216114167108849665
Eron hukumatini yadro dasturi borasida muzokaralar stoliga taklif qilib kelayotgan Yevropa Ittifoqi Tehron bitim shartlaridan chiqishini e’lon qilishi ortidan unga nisbatan iqtisodiy bosim kuchayishi mumkinligidan ogohlantirdi.
Oyatulloh Xomanaiy chiqishlarida yadro dasturi borasida AQSh hukumatiga ishonqiramaganini ta’kidlasa ham, Eron prezidenti Hasan Ruhoniyga sobiq AQSh prezidenti Barak Obama bilan ikki tarafga ma’qul keladigan shartlarda muzokarlar stoliga o‘tirishga ruxsat bergan edi.
AQSh bitim shartlaridan chiqib ketishi oqibatida Eron oliy rahbari Vashington bilan hech qanday muzokar olib bormasligini e’lon qildi. Bu esa AQSh – Eron o‘rtasidagi 40 yillik yechilmagan tugun mintaqadagi vaziyatni yanada chigallashitirishi mumkinligidan dalolatdir.
Jahongir Ergashev tayyorladi.
Izoh (0)