Dasturlash rivojlanishi bilan internetda onlayn ensiklopediyalar yaratish keng tarqalib ketdi. Mana shunday bepul onlayn ensiklopediyalardan biri mashhur Wikipedia’dir. 15-yanvar – sayt tashkil qilingan kun. Shu sana munosabati bilan “Daryo” kolumnisti Jahongir Ostonov jahondagi eng mashhur onlayn ensiklopediya haqida hikoya qiladi.
Wikipedia bundan 19 yil oldin – 2001-yil 15-yanvar kuni ishga tushirilgan. Saytga Jimmi Uels va Lari Sangerlar asos solgan.
Dastlab 2000-yilning mart oyida Jimmi Uels Nupedia nomli onlayn ensiklopediyaga asos soldi. Bomis korporatsiyasi moliyalashtirgan loyihaga Lari Sanger bosh muharrir etib tayinlandi. Nupedia ancha cheklanganlani sababli dasturchi Ben Kovitz Sangerga wiki konseptining mohiyatini tushuntirib berdi. Sanger esa Uelsga ensiklopediyani yanada tezroq rivojlantirish uchun wiki’dan foydalanishni taklif qildi. Shu tariqa 2001-yil 15-yanvar kuni Wikipedia’ga asos solindi.
Etimologik jihatdan Wikipedia ikki so‘zdan yasalgan. Gavai tilida wikiwiki “tez” degan ma’noni beradi. Pedia esa ensiklopedianing bir qismi bo‘lib, yunonchadan tarjima qilganda “yo‘riqnoma”, ta’lim degan ma’nolarni anglatadi. Shunday qilib, yangi loyiha Nupedia’ning matnlari bazasini tezkorlik bilan to‘ldirish imkonini berishi kerak edi.
Wikipedia’ning shiori quyidagicha: “Har kim yaxshilashi mumkin bo‘lgan bepul tarqatiladigan ensiklopediya loyihasi”. Bu shiorni uning asoschisi Jimmi Uels quyidagicha izohlab bergan: “Har kim o‘z ona tilida o‘qiy olishi mumkin bo‘lgan sifatli va tekin ensiklopediya yaratish va uni tarqatish”. Uelsning maqsadi Wikipedia’ni Encyclopædia Britannica darajasiga olib chiqish edi. Wikipedia yangi, tasdiqlanmagan bilimlar berish emas, tasdiqlangan bilimlarni o‘quvchilarga yetkazishni o‘z oldiga maqsad qilib olgan.
2002-yilda Larri Sanger Nupedia va Wikipedia loyihalarida ishlay boshladi. Ammo Bomis shirkati bilan yuzaga kelgan moliyaviy mojaro tufayli u ikki loyihani ham tark etishga majbur bo‘ldi. Nupedia orqada qolishni boshladi, Wikipedia esa rivojlanaverdi. 2003-yil 26-sentabrda Nupedia yopildi va butun kontenti Wikipedia’ga o‘tkazildi. 2003-yil iyun oyida Wikipedia’ning texnik ta’minotini moliyalashtirish uchun Wikimedia Foundation shirkati tashkil etildi.
Bugungi kunda Wikipedia dunyoning 307 ta tilida, jumladan, o‘zbekcha va qoraqalpoqchada faoliyat olib boradi. Dastlab ingliz tilida faoliyatini boshlagan Wikipedia keyinchalik boshqa tillar bilan ham boyib bordi. Wikipedia’ning ingliz tilidan boshqa tillarda faoliyat yuritadigan ilk sahifasi 2001-yil 23-mart kuni fransuz tilida ochildi. Undan keyin esa nemis va katalan tillarida sahifalar tashkil etildi. Bugungi kunda saytda 20 milliondan ortiq maqola mavjud.
Tillar bo‘yicha olib qaraydigan bo‘lsak, eng ko‘p maqola (6 millionga yaqin) ingliz tili hissasiga to‘g‘ri keladi. Undan keyingi o‘rinda 5 million 400 mingga yaqin maqola bilan Filippin orollari janubida tarqalgan sebuano tili joy olgan. Kuchli o‘nlikni shved, nemis, fransuz, niderland, rus, italyan, ispan, polyak tillari band qilgan.
Maqolalar soni kundan kunga ko‘payib bormoqda. Maqolalar tematikasida san’at va madaniyat yetakchi soha hisoblanadi. Undan keyin esa geografiya sohasiga oida maqolalar turadi. Shuningdek, biografiya, siyosat, ijtimoiy fanlar kabi sohalar ham yetakchi sohalar hisoblanadi.
O‘zbekcha Wikipedia
Bugungi kunda o‘zbek tilidagi Wikipedia’da 134 mingga yaqin maqola mavjud. Wikipedia’ning o‘zbek tilidagi sahifasi 2003-yil dekabr oyida faoliyatini boshlagan. O‘zbekcha Wikipedia’da maqolalar asosan lotin alifbosida yoziladi. 2012-yildan boshlab esa kiril alifbosida ham o‘qish imkoniyati paydo bo‘ldi.
O‘zbek tilidagi Wikipedia’da maqolalar soni kam, borlari ham mukammal emas. Ammo, shunga qaramay, 2012-yil boshidan buyon faol foydalanuvchilar va sifatli maqolalar soni ancha o‘sdi. 2013-yilda Wikipedia’ning boshqa tillardagi sahifalari orasida o‘zbek tilidagi sahifasi yillik ko‘rishlar soni bo‘yicha birinchi o‘rinni egalladi. Shu yili O‘zbekiston milliy ensiklopediyasidagi barcha ma’lumotlar maxsus bot yordamida o‘zbekcha Wikipedia’ga joylandi.
Wikipedia’ning qarindosh loyihalari
Wikipedia tashkil etilganidan keyin jamoa boshqa loyihalarni ham rivojlantirishga bel bog‘ladi. Shu maqsadda Wikipedia oilasi bir qator loyihalar bilan boyidi. 2002-yil 12-dekabr kuni Wiktionary universal lug‘ati ishga tushirildi. Iqtiboslarni o‘zida jamlagan Wikiquote, talabalarga mo‘ljallagan elektron kitoblar katalogi Wikibooks, jamoat mulki deya tasniflangan matnlardan iborat Wikisource, Wikinews yangiliklar sayti, Wikimedia Commons multimedia kutubxonasi, tirik mavjudotlar haqida ma’lumot beruvchi Wikispecies, Wikiversity pedagoglar jamiyati hamda sayohat haqida ma’lumot beruvchi Wikivoyage kabi loyihalar Wikipedia oilasiga qarashli hisoblanadi.
Wikipedia’ga taqiq qo‘ygan davlatlar
Wikipedia hammaga ham birdek yoqavermaydi. Asosan an’anaviy jamiyat unsurlari hukmron davlatlarda saytga to‘siq qo‘yish hollari bir necha bor kuzatilgan. Bunday davlatlar orasida Xitoy yetakchilik qiladi.
Wikipedia Xitoyda bir necha bor taqiqqa uchragan. Oxirgi to‘siq 2019-yil may oyida qo‘yilgan. Mamlakatda Wikipedia’ning barcha tillariga to‘siq qo‘yilgan. Xitoy global ijtimoiy tarmoqlarga to‘siq qo‘yish bo‘yicha yetakchi davlat hisoblanadi.
Eronda esa Wikipedia’ga 2006-yildan buyon to‘siq qo‘yilgan. Eron, shuningdek, Amazon, YouTube va New York Times kabi saytlarni ham bloklagan.
2017-yilning 29-aprel kunidan buyon Turkiyada ham Wikipedia’ning barcha loyihalariga to‘siq qo‘yilgan edi. Ammo 2019-yil 26-dekabrda Turkiya Konstitutsiyaviy sudi hukumat qo‘ygan bu to‘siqni so‘z erkinligining qo‘pol buzilishi deb topdi.
Afsuski, bu ro‘yxatda O‘zbekiston ham bor.
O‘zbekistonda ham 2011-yilda Wikipedia’ning o’zbekcha versiyasiga to’siq qo’yilgan edi. Ammo 2013-yilda Google o‘zbekcha Wikipedia sahifalarini https bilan indeksatsiya qila boshladi va foydalanuvchilar avtomatik tarzda https’ga yo‘naltirila boshlandi.
Umuman olganda, 2013–2019-yillarda O‘zbekistonda o‘zbekcha Wikipedia sahifalarini muammosiz ochildi. 2019-yil mayida O‘zbekiston hukumati bir necha matbuot va inson huquqlari tashkilotlari, jumladan, “Amerika ovozi”, BBC, Amnesty International hamda Human Rights Watch saytlariga qo‘yilgan to‘siqni olib tashladi. O‘shandan beri foydalanuvchilar o‘zbekcha Wikipedia sahifalarini hech bir muammosiz ocha oladigan bo‘ldi.
Izoh (0)