“Trampga saylov oldidan AQShga yuboriladigan tobutlar kerak emas”. Sharqshunoslar va siyosatshunoslar — Yaqin Sharqdagi yangi nizo haqida

8-yanvar kuni Eron qurolli kuchlari AQShning Iroq hududidagi harbiy bazalariga raketa zarbalari berdi. Bu Islomiy inqilob muhofizlari korpusining maxsus bo‘linmasi qo‘mondoni general Qosim Sulaymoniyning o‘ldirilishiga javob bo‘ldi. Generalni o‘ldirish haqidagi topshiriq AQSh prezidenti Donald Tramp tomonidan berilgan edi. Eronning oliy yetakchisi oyatulloh Ali Xomanaiy AQSh bazalariga uyushtirilgan raketa zarbalarini AQShga tortilgan “tarsaki” deb atadi. Eronning dunyoviy hukumati esa AQSh tomonidan tajovuzkor harakatlar davom ettiriladigan bo‘lsa, bundan keyin ham “munosib javob choralari” tashkil etilishiga va’da berdi. Meduza nashri xalqaro munosabatlar sohasi mutaxassislarining Yaqin Sharqdagi yangi nizo qanday rivojlanishi mumkinligi haqidagi fikrlari bilan qiziqdi.

Leonid Isayev

Vaziyatning keskinlashuvi mintaqadagi yangi katta nizoni keltirib chiqaradi, deb hisoblamayman. Uchinchi Jahon urushi haqida-ku umuman gap ham bo‘lishi mumkin emas. Urushni hech kim — AQSh ham, eronliklar ham xohlamayapti. Sulaymoniyga berilgan zarba bilan Tramp o‘tish mumkin bo‘lmagan qizil chiziqlar qayerda ekanligini ko‘rsatib qo‘ydi va prezident saylovi kampaniyasi uchun yaxshigina ochko ishlab oldi. Ayni vaqtda, unga bo‘lajak saylovlar arafasida to‘la miqyosli urushning keragi yo‘q.

Eron tuzumi uchun eng asosiysi — munosabat bildira olishini ko‘rsatib qo‘yish. Eron ta’siri ostidagi Iroq parlamenti (Sulaymoniyning o‘ldirilishini qoralab va AQSh qo‘shinlarining Iroqdan olib chiqib ketilishini talab qilib) bayonot bilan chiqdi. Amerika bazalari tomon raketalar uchirildi — bu yerda eng muhimi raketalarni uchirish edi, ular yetib boradimi-yo‘qmi, boshqa masala. Ushbu qadamlarning bari Eronning imkoniyatlari cheklanganini tasdiqlaydi.

Vaziyatning yanada yomonlashib ketishidan darak beruvchi alohida jihatlar yo‘q — vaziyat o‘zi shundoq beqaror. Provokatsiyalar shundoq ham bo‘ladi, o‘qqa tutishlar ham va so‘nggi o‘qqa tutishlarda (Amerika bazalariga berilgan raketa zarbalarida) favqulodda o‘ziga xoslik yo‘q. Eronliklar o‘z maqsadiga yetdi: ular munosib javob berilgani haqidagi shovqinni keltirib chiqara olishdi. Bu birinchi navbatda ichki iste’mol uchun mo‘ljallangan, toki xalqning ko‘z o‘ngida Eron davlati mag‘lubdek ko‘rinib qolmasin. Bazalarga qarata 30 talab raketalar uchirilgani ham muhim — oddiy odamlar va OAV uchun bu juda yetarli raqam. Agar zarbalar davomida Amerika fuqarolari halok bo‘lganida edi, Tramp jiddiyroq javob berishga majbur bo‘lardi. Lekin, o‘ylashimcha, eronliklar ham shunday hisoblashgan: ishqilib raketamiz amerikalikka tegmasin. Eron — Rossiya uchun yaxshi ko‘zgu, Eron tuzumida o‘zimizni ko‘rishimiz mumkin.

Maksim Suchkov

Nazarimda, amerikaliklar Sulaymoniyning o‘limi uchun qandaydir yashirin —shoxlar, butalar ortidan hujummi, Eronning ittifoqchilari qo‘li bilan biror harakat qilinishinimi, xusiylarga qurol-yarog‘ yetkazib berilishinimi — shunga o‘xshash javob kutgandi. Javob esa yashirin emas, to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘ldi — eronliklar mana shu qo‘rs hujum uchun javobgarlikni o‘ziga oldi. Boz ustiga bu zarba ramziy ham bo‘ldi — u Sulaymoniy o‘ldirilgan soatda (besh kundan so‘ng) boshlanib, uning tanasi yerga topshirilganidan so‘ng tugadi. Hukumat ichki auditoriya uchun Eron o‘z yetakchilaridan birining o‘limi uchun javob bera olganini ko‘rsatib qo‘ydi.

Mintaqada uzoq vaqt muvozanat saqlanib turgan edi. Amerikalik harbiylarning fikricha, oxirgi vaqtlarda bu muvozanat AQShning zarariga buzilayotgan edi: Amerika bazalari va (Iroqdagi) elchixonasiga hujumlar uyushtirildi. Ular bir pog‘ona yuqori ko‘tarilib, eronliklarga bunday qilish joiz emasligini ko‘rsatib qo‘yishi kerak edi. Ammo Sulaymoniyning o‘ldirilishi bilan bir emas, bir necha pog‘ona qimirlab ketdi.

Eronliklar o‘zining ustun jihatlaridan foydalandi: ularning havo hujumidan mudofaa tizimi va aviatsiyasi kuchsiz, ammo raketa dasturi kuchli. Axborot urushi boshlandi — nishonga olingan bazalarda 80 nafar amerikalik harbiy o‘lgani haqida xabarlar tarqatilmoqda. Lekin bu xabarlarni tarqatayotganlarning bari ichki iste’mol uchun mo‘ljallangan Eron manbalari.

Hozirgi vaziyat hatto qandaydir umid ham ulashadi — agar amerikaliklar Eronning bu zarbalariga javob berishni istaganida edi, bu ishni allaqachon qilgan bo‘lardi, ularda buning uchun barcha imkoniyatlar bor. Eronliklar ham to‘g‘ri tushuntirishga urinyapti: mana, biz qotillik uchun javob berdik, kelinglar, endi shu bilan tinchiylik. Agar amerikalik harbiylar o‘lganida edi, AQSh tomonidan bo‘ladigan javob shunchaki jiddiy bo‘lardi. Tramp og‘ir savdo oldida qolgan: bir tomondan u kuchli yetakchi bo‘lishi kerak, boshqa tomondan esa u birorta ham urush boshlamagan prezident imidjini saqlab qolishi lozim. AQShda mulohazali bir javob qaytarish uchun vaqt bor.

Andrey Kortunov

Noan’anaviy vaziyat yuzaga keldi. AQSh qizil chiziqni bosib o‘tdi: Sulaymoniyning o‘ldirilishi — amalda davlat terrorchiligining o‘zginasi, amerikaliklar AQSh bilan urush holatida bo‘lmagan mamlakatning davlat arbobini yo‘q qildi. Eron buni javobsiz qoldirmasligi aniq edi. Bu ham milliy g‘urur masalasi, ham ichki siyosiy vaziyat oqibati, shuningdek, Trampning Erondagi yana 52 ta marrani (xususan, madaniyat meros obyektlarini) nishonga olish haqidagi gaplarini ham unutmaslik kerak.

Biroq Eronning javobi umidbaxsh muhitni yuzaga keltirmoqda. Bu hisob-kitobli javob bo‘ldi. Eronliklar nizoning yanada keskinlashuvidan manfaatdor emas. Ikkita obyektga zarba berildi, biroq amerikaliklar o‘lgani yo‘q. Eron Amerika obyektlari uning raketalari uchun cho‘t emasligini ko‘rsatib qo‘ydi, javob berdi, ammo nizoning yanada chuqurlashuvini xohlamaydi.

Endi to‘p AQSh tomonda. Qo‘shma Shtatlarning hozirgi ma’muriyati bor ekan, Amerika—Eron munosabatlarining iliqlashuvini kutish o‘rinsiz, albatta. Har ne bo‘lganda ham, keskinlashuv yuz berdi, biroq Eron tavakkalchilik oqibatlarini tushunib turibdi. Vashingtondagi odamlar ham hozir o‘ylayapti, deb umid qilaman. Trampga, mabodo urush boshlanib qoladigan bo‘lsa, saylovoldi kampaniyasi vaqtida AQShga oqib keladigan tobutlarning keragi yo‘q.

Fyodor Lukyanov

Hozir bari eronliklarning harakatiga nisbatan Tramp qanday javob tanlashiga bog‘liq. Umuman olganda, qasosga asoslangan mantiq juda xavfli, chunki qasosni boshqarib bo‘lmay qolishi mumkin. Bu yerda yana obro‘ masalasi ham bor: javob bermay ilojing yo‘q, boz ustiga har bir keyingi qadam avvalgisidan-da yodda qolarliroq bo‘lishi kerak. Shu yo‘sinda vaziyat battar keskinlashadi.

Tramp asli jangchi emas, u urush prezidenti emas. U vahimali bayonotlar berib, musht ko‘rsatib qo‘yishni yaxshi ko‘radi, biroq prezidentligining o‘tgan uch yili davomida chindan ham kuch ishlatish kerak bo‘lgan o‘rinlarda o‘zini juda sipo tutdi. Suriyadagi obyektlarga berilgan namoyishkorona va katta zarar yetkazmaydigan zarbalarni hisobga olmasa (bu zarbalar qat’iyatni ko‘rsatib qo‘yish uchungina kerak edi, xolos), u so‘nggi lahzaga qadar har qanday harbiy harakatlar yoki urushni keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan harakatlardan o‘zini tiyishga urindi.

Eronlik general Qosim Sulaymoniyning o‘ldirilishi ortidan u — katta ehtimol bilan, Trampni bu qaror maqsadga muvofiq ekaniga ishontirishgan, bu uning tashabbusi emas — ko‘plab Amerika prezidentlari o‘zi xohlab-xohlamay kelgan vaziyatga tushmoqda. Hozir Trampning oldida vaziyatni keskinlashtirish kerakmi yoki yo‘q, degan tanlov turibdi. O‘z prinsiplari va instinktlariga ishonib, u yo‘q deyishi kerak. O‘sha gapni yana takrorlayman — u hech ham jangchi emas. Lekin, birinchidan, u qo‘rqoq bo‘lib ko‘rinishni istamaydi. Uning tushunchasi bo‘yicha qo‘rqoqdek ko‘rinish — bu Baraka Obamadek ko‘rinish. Bu uning uchun eng qo‘rqinchli narsa.

Ikkinchidan, ma’lum bir mantiq bor: galma-gal tahdid qilishni boshladingmi, keyin gapingga javob berishing ham kerak. Tramp esa uncha-muncha mayda davlatga emas, balki xalqaro gegemon va o‘z manfaatlarini, agar imkoni bo‘lsa, o‘ta tajovuzkor usullari bilan o‘tkazishga o‘rganib qolgan mamlakat rahbari ekanligini gapirmasa ham bo‘ladi. Shu bois uning shaxsiy qarashlari va nuqtai nazarlari Amerika siyosati mantig‘idan kelib chiqqan harakatlar qurboniga aylanishi mumkin.

Vaziyat yanada keskinlashadigan bo‘lsa, urush boshlanishi ehtimoli ham oshadi, chunki Eron ham javob berishni boshlaydi. Menimcha, Eron endi o‘tgan oqshomdagi kabi to‘g‘ridan-to‘g‘ri javob zarbasi berish bilan emas, balki o‘n yillar davomida sinovdan o‘tkazilgan usul bilan — butun Yaqin Sharq bo‘ylab Amerika obyektlariga qarshi Eron harbiy kuchlari infratuzilmalarini qo‘llash orqali javob beradi, ya’ni qo‘poruvchilik urushini olib boradi.

Bu usul uzoqqa borishi mumkin. Boshqa masala ham bor — Eron bilan to‘laqonli urush olib borish istagi Amerikada ko‘p yillardan beri bor va bu haqda ko‘p marotaba aytilgan, ammo bu urushni mutlaqo taxmin qilib bo‘lmasligini anglagan vaqting, istak o‘z-o‘zidan yo‘qoladi. Hatto Jorj Bush davrida amerikaliklar harbiy zarba berish g‘oyasiga har doimgidan ham yaqinroq kelishgan edi, ammo bu urush oxiri nima bilan tugashini hech kim aniq aytib bera olmagani uchun, bu g‘oyaning ro‘yobi keyinga qoldirilgandi. Hozir vaziyat nafaqat o‘zgarmagan, balki, aksincha, chuqurlashgan ham.

Gevorg Avetikyan

Sulaymoniy o‘ldirilganidan turfa taxminlar ilgari surildi. Kuni kecha ham, Iroqdagi Amerika bazalariga raketa zarbalari berilgani haqidagi xabarlar paydo bo‘lgunicha, eronlik yuqori martabali shaxslarning AQShga zarba berish bo‘yicha 13 ta ehtimoliy ssenariy tayyorlab qo‘yilgani haqida bayonotlari e’lon qilingan edi. Biroq bularning bari eronliklar AQSh bilan urush yo Eron hududida, yo Yaqin Sharqdagi qo‘shni mamlakatlar hududida sodir bo‘ladigan, ammo hech qachon AQSh hududiga ko‘chmaydigan mojaro ekanini tushunib turganini tasdiqlovchi gap-so‘zlardir. Bunday holatda eng birinchi bo‘lib eronliklarning o‘zi jabr ko‘radi. Kamida Eronning o‘zi urushni xohlamayotgani uchun. Ha, menimcha, AQSh ham xohlamayapti. Hozir guvohi bo‘lib turganimizdan ortiq to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘qnashuvlar ehtimoli bor, deb o‘ylamayman.

Bir tomondan hammasini Tramp yoki eronliklarning harakatlarini oldindan taxmin qilib bo‘lmasligiga to‘nkab qo‘yishni ham xohlamaysan, biroq buni ham e’tibordan chetdan qoldirib bo‘lmaydi. Hozircha Vashingtonning munosabati nisbata sokin — bu bir tomondan xavotirga solsa, boshqa tomondan umid ham beradi. Konspirologiya darajasida bir taxmin bor — bu taxmin bugun tongdan beri ham Eron, ham arab OAVlarida aylandi — AQSh minimal talofat yetkazadigan va qurbonlardan xoli, ayni vaqtda Eron tuzumiga “o‘z qiyofasini saqlab qolish” imkonini beradigan hujumdan yo boxabar bo‘lgan, yo shunday hujum bo‘lishini kutgan. Agar haqiqatan ham shunday bo‘lsa, u holda AQSh tomondan og‘izda keskin javob aytiladi, ammo haqiqiy oqibatlarni ko‘rmaymiz. Bu vaziyatning yumshashini bildirmaydi, ammo qisqa muddatil istiqbolda hammasi tinchib ketishi ham mumkin.

Sulaymoniy bilan bog‘liq vaziyat esa ancha qiziqarli — u haqda 2012—2013-yillarda va so‘nggi ikki yildan beri nafaqat Eron va Rossiya OAVlarida, balki G‘arbda ham ko‘p yozishdi. U tirikligida ko‘plab eronliklarning u haqda tanqidiy fikrlar bilan chiqish qilishi imkoniyati ko‘proq edi. Chunki Islomiy inqilob muhofizlari korpusi va uning Sulaymoniy boshliq “Al-Quds” maxsus bo‘linmasiga munosabat Eron jamiyatining o‘zida birdek emasdi. Bu g‘alati ko‘rinishi mumkin, ammo, bir tomondan, Sulaymoniy juda mashhur qahramon edi, boshqa tomondan — kamida mamlakatdagi iqtisodiy qiyinchiliklar nuqtai nazaridan, uning harakatlari Eronda ziddiyatli qarashlarni keltirib chiqarardi. Ko‘pchilik davlatdan tashqarida harbiy va maxfiy operatsiyalar uchun haddan tashqari ko‘p resurs sarflanayotganidan shunchaki norozi edi. O‘ylashimcha, Sulaymoniyning dafn marosimidan so‘ng hissiyotlar bosilgach, Eron javob zarbasi berib, qasos olish uchun 200 million dollar ajratgani haqidagi kechagi xabar jamiyatda sezilarli darajada salbiy kutib olinadi.