“Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov “Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari” rukni doirasida mashhur badiiy asarlarni tahlil qilishda davom etadi. Bu hafta u Antuan de Sent-Ekzyuperining “Kichkina shahzoda” qissasi haqida hikoya qiladi.
Fleshbek
Bolaligimda maktab darsliklaridan bu asar parchalarini o‘qib chiqqanman, keyin uni to‘liq o‘qish ishtiyoqi bilan yurganman. O‘zbek tilida topa olmaganman. U paytlar rus tilini kitob o‘qib tushunadigan darajada bilmasam-da, ilk bor rus tilida boshidan oxirigacha o‘qigan edim. Keyin o‘zbek tilida topganman.
Bu qissani sevardim. Bu – hayotimizga ta’sir ko‘rsatadigan chiroyli iboralar va ta’limotlar bilan to‘la qissa. Har bir so‘z, har bir jumla bizni kundalik hayotimiz, atrof-muhitimiz bilan munosabatlarimizni rivojlantirish va muammolarni hal qilish usullari haqida fikr yuritishga majbur qiladi. Men hali ham uni chiroyli, sehrli kitob deb o‘ylayman. Ajablanarlisi, kitob har bir o‘quvchiga uning hayotiy tajribasi ta’sirida boshqacha ta’sir qiladi.
Asar haqida
“Kichkina shahzoda” – allegorik ertak, Antuan de Sent-Ekzyuperining eng mashhur asari.
Ertak koinotdagi, shu jumladan, Yerdagi turli sayyoralarni ziyorat qilgan Kichkina shahzoda haqida hikoya qiladi. U yolg‘izlik, do‘stlik, sevgi va yo‘qotish mavzulariga bag‘ishlangan.
Kitob bolalar uchun yozilganiga qaramay, uning xarakteri hayot va inson tabiatiga yaqin. Kitob birinchi marta 1943-yil 6-aprelda Nyu-Yorkda nashr etilgan. Dunyo bo‘ylab 140 million nusxada sotilgan va dunyoda eng ko‘p sotilgan kitoblardan biriga aylangan.
Syujet
Uchuvchi Sahroi Kabirga favqulodda qo‘nadi, bu yerda u bir g‘ayrioddiy va sirli bolani – boshqa sayyoradan kelgan Kichkina shahzodani uchratadi.
Kichkina shahzoda unga Yerdagi sayohatlari, o‘z sayyorasidagi hayoti, u yerdagi ikkita faol va bitta yo‘q bo‘lib ketgan vulqon, o‘z sayyorasida qoldirib kelgan ajoyib atirgul haqida so‘zlaydi. U sayyorasini tozalashga vaqt sarflaydi, chuqur ildiz otishga va butun sayyorani bosishga intilayotgan baobablarni yo‘q qiladi.
Kichkina shahzoda o‘zining kichik sayyorasida kuniga o‘nlab marta ko‘rish mumkin bo‘lgan Quyosh botishini tomosha qilishni yaxshi ko‘radi. Kichkina shahzoda o‘zini bu yerda baxtsiz his etib, koinotning boshqa joylarini o‘rganish uchun uchib ketgandi. Boshqa bir qancha sayyoralarni ziyorat qilib, ko‘plab g‘alati katta yoshlilar bilan uchrashadi: o‘zini yulduzlarni boshqaruvchisi deb o‘ylaydigan qirol, boshqalar uni maqtashini istagan shuhratparast, ichishdan uyalishini unutish uchun ichuvchi piyonista, doimiy ravishda yulduz sanaydigan ishbilarmon, ko‘p yulduzlarga egalik qilaman deb o‘ylaydigan va undan-da ko‘prog‘ini sotib olishni xohlaydigan, sayohat hikoyalarini yozadigan, lekin hech qayerga bormaydigan geograf.
Kichkina shahzoda geografning maslahati bilan Yerga tashrif buyuradi. Yerda u halokatga uchragan samolyot uchuvchisidan tashqari boshqa personajlar bilan ham uchrashadi va ular bilan muloqotda bo‘lib, muhim narsalarni o‘rganadi.
Tahlil
Bu ertak yoki masal bolalar uchun yozilganday tuyuladi. Lekin yuqori falsafiy va she’riy mazmun bilan boyitilgan bu qissa bekorga sayyoradagi eng ko‘p tarjima qilingan badiiy asarlar uchligiga kirmaydi.
Zamonaviy madaniyatda “Kichkina shahzoda” ko‘p davlatlarning o‘rta ta’limida qabul qilingan. Yaponiyada esa hatto syujet qahramoni uchun muzey qurilgan.
Yozuvchi asarda bosh qahramonlardan biriga aylanadi. U hikoyachi bo‘lish bilan bir qatorda asardagi uchuvchi hamdir.
Hikoya samolyotda yuzaga kelgan muammolardan boshlanadi, uchuvchi dunyo bo‘ylab sayohat qilib, vaqtincha Sahroi Kabirga tushib qoladi. Uyg‘ongach, Kichkina shahzoda bilan uchrashadi. U uchuvchidan qo‘zichoq rasmini chizib berishni so‘raydi. Hikoyachining esa rassomlik bilan bog‘liq bolalik jarohati bor: u filni yutib yuborgan ilonni chizgan, ammo kattalar uning rasmida shunchaki shlyapani ko‘rgan. Rasm chizishni davom ettirishga rag‘batlantirilmagan uchuvchi Kichkina shahzoda buyurtma qilgan ishni chizishga qiynaladi, hijolat chekadi, bir nechta variantda qo‘zichoq rasmini chizib beradi. Bular shahzodaga yoqmaydi. Oxir-oqibat u haqiqiy qiyofani tashqaridan ko‘ra oladigan odamni topgan edi. Shu tariqa bolaga quticha chizib beradi va ichida qo‘zichoq bor deydi. Qo‘zichoq rasmda ko‘rinmasa-da, bola fantaziyalariga berilib, rasmdan xursand bo‘ladi.
Bu epizod kattalar ulg‘ayganida va o‘zidagi bola holatini o‘ldirganida sehrli xayoliy olamni idrok etishda qiyinchiliklarga duch kelishini ochib beradi. Bola sarguzashtlarini yozuvchiga hikoya qilib, ko‘z oldimizda hayot soddaligini, nigohi pokligini, voqelik mohiyatini ochib beradi. U ko‘pchilik insonlar uchun odatiy hisoblangan har bir hodisani tabiiy ravishda muhokama qiladi. Haddan tashqari ko‘p o‘sadigan xavfli baobablarni iste’mol qila oladigan qo‘zichoqni qidirib topish uchun takabbur va mag‘rur gullar bilan yashaydigan kichik sayyorasidan chiqib ketayotganidagi epizodlar orqali yozuvchi insonning kamchiliklarini ochib beradigan allegorik kosmik trayektoriyani boshlaydi.
U allaqachon bir nechta sayyorani bosib o‘tgan va yo‘lida kattalar dunyosining keraksiz tashvishlarini anglatuvchi personajlarni uchratgan edi. “Kichkina shahzoda” kattalar unutgan oddiy narsalarning qiymatini ko‘rsatadi. Muallif ulg‘aygan va ichki “bola”sini unutgan odamlar tushunib bo‘lmaydigan g‘alati mavjudotlarga aylanib qolishini ta’kidlaydi.
Kitobdagi rasmlarni muallifning o‘zi chizgan. Ular mashhurlikda kitobdan kam emas. Ular shunchaki rasmlar emas, asarning organik qismidir: ertak qahramonlari chizmalarga murojaat qiladi, ular haqida bahslashadi. “Kichkina shahzoda”dagi noyob rasmlar til to‘siqlarini yo‘q qiladi va hamma tushunadigan universal vizual lug‘atning bir qismiga aylanadi.
Asarning bosh qahramoni hech qachon qarimaydi. U bizni atrofimizdagi haqiqiy qiymat haqida o‘ylashga taklif etadi. Kichkina shahzoda – hammamizning ichimizda mavjud bola. Motivatsiyangiz yoki dunyoni ko‘rish usulingiz – bolalikdagi qalbingiz. Kitob shunchalik samimiyki, kayfiyatga yoki uni o‘qiyotgan yoshingizga qaramay, to‘liq o‘ziga jalb etadi. U sizga har safar biror yangi ta’limot beradi.
Xulosa
Asar yosh bolalar uchun ibrat sifatida o‘qib berilishi mumkin. Uni o‘qib chiqish bolalarcha orzu qilishni to‘xtatgan kattalar uchun ham zarur. Hayotning og‘ir tashvishlarini unutib, asarni o‘qib chiqing. Yengil tortasiz. Dunyoga bolalarcha yengil nigoh bilan qarab yashasak, muammolar miyamizdagina mavjud ekaniga amin bo‘lamiz.
Shuni yodda tutishimiz kerakki, kitob yozilgan paytda Ikkinchi jahon urushi davom etayotgandi. Urush davrida esa asardagi har qanday umid uchquni, xayolot yoki yangi hayot orzusi o‘sha paytda yashaganlar uchun juda ko‘p narsani anglatar edi.
Iqtiboslar
Avvaliga barcha kattalar bola edi, ko‘pchiligi buni eslay olmaydi;
O‘zingizni to‘g‘ri baholay olsangiz, unda haqiqatan donosiz;
Kattalar raqamlarni yaxshi ko‘radi. Yangi do‘stingiz borligini aytsangiz, ular hech qachon eng muhim narsani so‘ramaydi. Hech qachon “Ovozi qanday? Qanday o‘yinlarni o‘ynashni yaxshi ko‘radi? Kapalak tutadimi?” deb so‘rashmaydi. Ular “U necha yoshda? Nechta aka-ukasi bor? Vazni qancha? Otasi qancha pul topadi?” deb so‘rasydi. Shundan keyin ular bu odamni bilamiz deb o‘ylaydi;
Sen tanada emas, harakatlaringda yashaysan. Sen – bu sening harakatlaring. Boshqa sen yo‘q;
Odamlar bir haqiqatni unutdi, – dedi Tulki, – ammo hech qachon yodingdan chiqarma: kimniki qo‘lga o‘rgatgan bo‘lsang, uning taqdiriga hamisha javobgarsan.
- Kitob juda ko‘p tillarga tarjima qilingan. 2005-yilda u Shimoliy Argentina hindularining toba tiliga tarjima qilindi. Bu juda ajoyib voqea edi, chunki o‘sha paytda toba tiliga tarjima qilingan yagona kitob Injil edi;
- Asar qahramoni – uchuvchi-hikoyachining rasmi kitobda yo‘q. Biroq 2014-yilda Nyu-Yorkdagi Morgan kutubxonasi va muzeyida Sent-Ekzyuperining ilgari nashr etilmagan ko‘plab rasmlari, shu jumladan, samolyoti yonida uxlab yotgan uchuvchining surati namoyish etildi;
- Ikkinchi jahon urushidan oldin Antuan de Sent-Ekzyuperi Afrika va Janubiy Amerikada pochta yo‘nalishlarida parvoz qilgan va hatto sinov uchuvchisi sifatida ham mashhur bo‘lgan. Parij va Saygon o‘rtasidagi eng tezkor parvoz rekordini buzishga urinayotganida Sent-Ekzyuperi Qohiradan 125 kilometr naridagi cho‘lga qulab tushgan.
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.
Mavzuga doir:
Odamlar, bo‘rilar va gunohlar. “Qiyomat” romani haqidaSo‘zlar odamga o‘z fikrlarini yashirish uchun beriladi. “Qizil va qora” romani haqida
Shayton bilan kelishuv. Gyotening “Faust”i haqida
Ko‘rlar mamlakatida bir ko‘zlilar qirol bo‘ladi. Xose Saramagoning “Ko‘rlik” romani haqida
Bir qotil tarixi. Patrik Zyuskindning “Parfyumer” romani haqida
Izoh (0)