1929-yil 1-dekabrda O‘zbekiston arab xatidan lotin alifbosiga o‘tdi. Shu sana munosabati bilan bloger va tilshunos Eldar Asanov o‘zbek tilini lotinlashtirishning birinchi loyihasi tarixiga to‘xtaladi.
XX asrda O‘zbekiston tashkil topishi bilan bu erda shakllangan millat – o‘zbeklar uchun yozma til ishlab chiqish muammosi ko‘tarildi. Bunga qadar o‘zbeklar hamda uning ajdodlari arab xatiga asoslangan fors alifbosidan foydalanib kelgan edi. Zamon o‘zgarishi, til zamonaviylashishi va boshqa omillar tufayli alifboni qayta ko‘rib chiqishga ehtiyoj tug‘ildi.
Rossiya musulmonlari modern asriga qadam qo‘ydi
XIX asrning ikkinchi yarmida qrimlik buyuk islohotchi – Ismoil Gasprinskiy boshlab bergan ma’rifatparvarlik faoliyati Usmonli saltanati, Erondagi Qojar davlati, Rossiya va Sin imperiyalarida istiqomat qiluvchi turkiy tilli musulmonlar orasida chinakam modernizm harakatiga aylandi. Shu davrdan XX asr 20-yillariga qadar bu xalqlar intelligensiyasi turli integratsion loyihalarni ilgari surdi. Bu loyihalar ichida barcha turkiy xalqlar uchun lotin yozuvi negizida yagona alifbo ishlab chiqish g‘oyasi ham bor edi. Loyiha nomi – yanalif (“yangi alifbo” birikmasining qisqartmasi).
O‘rta Osiyoda milliy respublikalar tuzilishidan avval uchta davlat tuzilmasi bor edi: Xiva xonligi, Buxoro amirligi, Turkiston ASSR. Ularning intelligensiyasi 1920-yildan e’tiboran yanalif loyihasini muhokama qila boshladi, lekin ziyolilarning kattaroq qismi (ayniqsa buxoroliklar) arab alifbosini modernizatsiya qilish tarafdori bo‘lib qolaverdi. 1921-yilda Toshkentda bo‘lib o‘tgan o‘lka syezdida “lotinchi”lar mag‘lub bo‘ldi.
1924–1925-yillarda milliy respublikalar tuzilishi bilan o‘zbek ziyolilari bitta davlat tuzilmasida to‘plandi va sa’y-harakatlarini birlashtirdi. Toshkentda Yangi alifbo markaziy qo‘mitasi tuzildi. U yangi alifbo yaratish ishlarini muvofiqlashtirib bordi.
Lotinlashtirishning boshlanishi
1926-yilgi Boku syezdida barcha turkiy xalqlar uchun yagona lotin alifbosi joriy etilishi haqida qaror qabul qilindi. Qaror ijrosini O‘zbekistonda ta’minlash uchun bir qancha alifbo loyihalari ilgari surildi. Ular 1929-yil may oyida Samarqandda bo‘lib o‘tgan imlo konferensiyasida ko‘rib chiqildi. Konferensiyada rus turkologlari Aleksandr Samoylovich, Lev Shcherba, qrimtatar tilshunosi Bakir Cho‘bonzoda, o‘zbek olimlari Sadriddin Ayniy, Fitrat va boshqalar qatnashdi.
Muhokamalar natijasiga ko‘ra:
- o‘zbek tilini yozuvda ifoda etish uchun 34 harfdan iborat lotin alifbosi qabul qilindi;
- o‘zbek adabiy tili qipchoq shevalariga asoslanishi belgilandi;
- yozuvda singarmonizm – unlilar uyg‘unligi aks etishi, barcha o‘zlashma so‘zlar bu qonuniyatga moslab yozilishi tasdiqlandi.
Ma’lumot uchun:
Singarmonizm – unlilar uyg‘unligi hodisasi bo‘lib, unga ko‘ra, unlilar ikki variantda: yumshoq va qattiq talaffuz etiladi. Bitta so‘z tarkibida yo qattiq, yo yumshoq unlilar qo‘llanishi mumkin. Singarmonizm turkiy tillarning o‘ziga xos jihati hisoblanadi. Bugungi kunda singarmonizm o‘zbek tilining qipchoq, o‘g‘uz shevalarida, shuningdek, Farg‘ona vodiysi va Janubiy Qozog‘iston qarluq shevalarida saqlanib qolgan.
Ko‘pgina mutaxassislar birinchi o‘zbek lotin alifbosi XX asrda o‘zbek tili uchun ishlab chiqilgan barcha yozuv loyihalari ichida eng qulayi bo‘lgan deb hisoblaydi. Buning sababi – alifbo fonetik prinsipga asoslangan va tilning fonetik kartinasini to‘liq aks ettirgan. Jumladan, o‘zbek tilidagi singarmonizm hodisasini va unlilarni aks ettirish uchun to‘qqizta harf qabul qilingan.
Ma’lumot uchun:
Bugungi o‘zbek tilida ishlatiladigan “o” tovushi lotin alifbosida yo‘q edi. “O” harfi bugungi “o‘”day o‘qilardi. “O” tovushi esa “a” harfi bilan ifodalanar edi. Shunday qilib, quyidagi rasmda aks etgan roman so‘zi “ro‘mon”, Çolpan so‘zi esa “Cho‘lpon” o‘qiladi.
O‘zbekistonni o‘zbeklashtirish
Yangi alifboni joriy etish boshlandi. Respublikaning barcha hududlarida (u payti O‘zbekiston SSSR tarkibiga Qoraqalpog‘iston kirmas, lekin Tojikiston ASSR hamda boshqa bir qancha muxtor tumanlar kirardi) peshlavhalar, rasmiy hujjatlar, gazeta va jurnallar lotin yozuvidagi o‘zbek tiliga o‘tkazildi.
Ayni paytda tilni boyitish, atamalarni o‘zbeklashtirish bo‘yicha ishlar davom etdi. Bu ishni jadid ma’rifatparvari Elbek boshlab bergan edi – u 1923-yilda “Turkiston” gazetasida, keyinroq “Inqilob” jurnalida e’lon qilgan lug‘atida chet el atamalarini o‘zbekcha atamalar bilan almashtirishni taklif qildi. U lug‘atda 550 ta mana shunday atama keltirdi. Lug‘atning kirish qismida shunday deyilgan edi:
Bu lug‘atni tuzishdan maqsad barcha chet so‘zlarni tilimizdan haydab chiqarish va haqiqiy o‘zbek atamalarini yaratishdir. Lug‘atni tuzishda biz jonli tilda qo‘llanilayotgan so‘zlardan foydalandik, hozirgi tilimizda bo‘lmagan so‘zlarni eski tilda yozilgan asarlardan oldik, qiyinchilik tug‘iladigan bo‘lsa, biz bunday so‘zlarni o‘zimiz sun’iy yasadik.Bundan tashqari, 30-yillarda o‘zbek shevalarini o‘rganib, ularning materiallari asosida lug‘at boyitib borildi. Ayniqsa dehqonchilik, paxtachilik, chorvachilik, bog‘dorchilik, baliqchilik singari sohalardagi terminologiyani rivojlantirishga e’tibor qaratildi.
Ma’lumot uchun:
- “paxta”, “tola”, “g‘o‘za”, “chanoq”, “tomir”, “ildiz”, “ko‘sak”, “ko‘rak” (g‘o‘zani sovuq urgandan so‘ng yaxshi pishmay qolgan hosil), “chigit” kabi so‘zlar shu yillarda adabiy tilga olib kirildi;
- 30-yillarga qadar o‘zbek tili lug‘atlarida baliqchilikka oid besh-oltita so‘z bo‘lgan xolos. Xorazm viloyati va Qoraqalpog‘istonga ekspeditsiya davomida baliqchilik terminologiyasiga oid 500 ga yaqin so‘z topilib, adabiy tilga kiritildi. Ayrim misollar: “oynako‘z” (ruschasi “белоглазка”), “aqchavaq” (“килька”), “olabug‘a” – (“окунь”), “baqra” – (“осётр”), “joyna” (laqqa baliqning eng yirik turi, eng kattasi 200 kilogrammgacha bo‘ladi), “zog‘ora baliq” – (“камбала”), “qayaz” – (“усач”), “loppish” – (“сом”), “marqa” (“жерех”), “suvon, so‘gan” (“усач”), “sunuk” (“шамайка”), “tobon” (“салака”), “to‘rta” (“сорга”), “qoziqbosh” (“маринка”), “qorago‘z” (“черноглазка”).
1930-yillarning o‘rtalarida SSSRda til siyosati o‘zgara boshladi. Avvalo, barcha turkiy xalqlar bitta alifbodan foydalanishi ularning integratsiyasini kuchaytirayotgan edi, bu esa bolsheviklarni tashvishga solmay qo‘ymadi. Ikkinchidan, bolsheviklar orasida rus millatchilari yana ovoziga ega bo‘la boshladi. Ularning sa’y-harakatlari bilan har bir turkiy xalqqa kirill yozuvi asosida bir-biridan farq qiladigan alohida alifbo ishlab chiqishga qaror qilindi. Bu bilan bolsheviklar ikkita maqsadga erishdi:
- turkiy xalqlar integratsiyasiga chek qo‘yish;
- SSSRdagi turkiy tillarni ruslashtirish.
O‘zbek adabiy tili bazisi qipchoq shevalaridan forslashgan va singarmonizmni yo‘qotib borayotgan qarluq shevalariga ko‘chirildi. Yozuvdan ham singarmonizm olib tashlandi. 1934-yili Ө ө, Y y, Ь ь harflari alifbodan chiqarib yuborildi, Ə ə harfining ishlatilishi cheklandi. Rasmiy hujjatlarda bu qaror shahar shevalarida singarmonizm yo‘qligi bilan tushuntirilgan bo‘lsa-da, asosiy maqsad o‘zbek tilini boshqa turkiy tillardan uzoqlashtirish bo‘lganini ko‘pchilik olimlar tan oladi. Buni dalillaydigan fakt: qarluq shevalarida singarmonizmning qoldig‘i sifatida “i” tovushi ikki variantda ishlatilishiga qaramay, bu ikki tovush ham yagona и harfi bilan ifodalanishi belgilandi.
Singarmonizm bekor qilinishining oqibatini bugun ham ko‘rib turibmiz: qozoqlar, qirg‘izlar, ozarbayjonlar og‘zaki o‘zbek tilini yaxshi tushunadi, lekin singarmonizm aks etmagani tufayli yozma tilni tushuna olmaydi.
1937-yilda bu boradagi muhokamalar taqiqlab qo‘yildi. Keyingi bir necha yilda o‘zbek tilini lotinlashtirish ishida faol qatnashgan ziyolilar yoppasiga “panturkist” va “millatchi” deb e’lon qilinib, qatl etildi yoki qamaldi. Ular orasida, jumladan, rus millatiga mansub turkolog Yevgeniy Polivanov bor edi.
Kirillashtirish va ruslashtirish
1938-yilda SSSRdagi barcha tillar (gruzin va arman tillaridan boshqa) kirill alifbosiga o‘tkazilishi haqida qaror qabul qilindi. 1939-yilda Kirill o‘zbek alifbosini ishlab chiqish komissiyasi tuzildi. Komissiya jami oltita kirillashtirish loyihasi ustida ish olib bordi va axiyri bittasida to‘xtadi. 1940-yil 8-may kuni O‘zbekiston SSR Oliy Soveti III sessiyasida kirillcha o‘zbek alifbosi qabul qilindi. 1942-yil 1-yanvari unga to‘liq o‘tishning oxirgi kuni etib belgilandi.
Yangi yozuv imlo qoidalarida parallel ravishda baynalmilal so‘zlarni o‘zbek tili fonetik qoidalari asosida talaffuz qilish amalda taqiqlandi. Baynalmilal so‘zlar uchun yagona standart sifatida rus tili talaffuzi qabul qilindi. Bu me’yorga ko‘ra, endi barcha baynalmilal so‘zlar o‘zbek tiliga rus tilidan o‘tishi hamda rus tilidagiday talaffuz qilinishi shart emas. O‘xshash shakllarni rus tili qoidalari asosida urg‘u bilan farqlash belgilab qo‘yildi. Masalan, “akadémik” – akademiya a’zosi, “akademík” – akademiyaga oid. Qoida urg‘u doim oxirgi bo‘g‘inga tushadigan o‘zbek tilining talaffuz me’yorlariga mos kelmasligi inobatga olinmadi. U radio va gazeta orqali zo‘r berib targ‘ib qilindi.
Alifboni o‘zgartirish bo‘yicha muhokamalar davom etganiga qaramay, qabul qilingan loyihaga faqat bitta o‘zgartirish kiritildi: 1956-yilda apostrof o‘rniga ъ harfi qabul qilindi.
Shu tariqa o‘zbek tilini lotinlashtirishning birinchi loyihasi muvaffaqiyatsizlik bilan yakun topdi. Ikkinchi loyiha 1991-yildan boshlandi. Lekin bu alohida maqola bo‘ladigan mavzudir.
O‘zbek yozuvi muhokamalarida ishtirok etgan olimlar va ziyolilar:
Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Mashriq Yunusov – Elbek, Botu, Shokirjon Rahimiy, Ashurali Zohiriy, Vadud Mahmud, Shorasul Zunnun, Nurulla Murodov, Nazir To‘raqulov, Otajon Hoshimov, G‘ozi Olim Yunusov, Saidg‘ani Valiev, Abdulla Avloniy, Qayum Ramazon, Naim Saidov, Abdulla Alaviy, Abdurahim Yo‘ldoshev, Agzam Ayubov, Mannon Romiz, Miyon Buzruk, Faxri Kamol, Tursun Ibrohimov, Murod Shamsiy, Aleksandr Samoylovich, Lev Shcherba, Evgeniy Polivanov, Aleksandr Borovkov, Bakir Cho‘bonzoda, Emir Najip, Bejan Rahmon.
Manbalar:
Orfografiya tyurkskix literaturnix yazikov SSSR. – Moskva: 1973;
Abdullayev F. A. Til qanday rivojlanadi. – Toshkent: 1972.
Izoh (0)