Jamiyat inson ehtiyojlarini qondirmasa, yovvoyi qonunlar ishga tushadi. Uilyam Goldingning “Pashshalar hukmdori” romani haqida

“Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov “Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari” rukni doirasida mashhur badiiy asarlarni tahlil qilishda davom etadi. Bu hafta u Uilyam Goldingning “Pashshalar hukmdori” romani haqida hikoya qiladi.

Fleshbek

Men bu kitob haqida har doim eshitganman, filmlarda, boshqa kitoblarda, lekin uni o‘qishga o‘zimni rag‘batlantirmagan edim. Oldos Xakslining “Ajoyib yangi dunyo” asarini o‘qib ko‘rgach, menda antiutopiya janridagi romanlarga qiziqish kuchaygan, shundan keyin bu kitobni ham o‘qib chiqqanman.

Kitob yengil o‘qiladi, hech qanday leksik asoratlar yo‘q va haddan tashqari uzoq cho‘zilgan emas. Oruellning “1984”, “Molxona” kabi asarlariga qiziquvchilar uchun bu asar go‘yoki vaziyatga boshqacha yangi rakursdan qarashday bo‘lib tuyuladi.

Asar haqida

Ingliz yozuvchisi, adabiyot sohasidagi Nobel mukofoti sovrindori (1983), Uilyam Goldingning 1954-yilda nashr etilgan “Pashshalar hukmdori” kitobi. R.M. Ballantaynining “Marjon oroli” asariga istehzoli sharh sifatida yozilgan asardir. Bu roman chop etilishi juda qiyin bo‘lgan. Faber & Faber nashriyoti romanning yadroviy urush dahshatlarini tasvirlaydigan dastlabki bir nechta sahifalarini olib tashlash sharti bilan uni nashr etishga rozi bo‘lishidan oldin qo‘lyozma yigirma bitta nashriyot tomonidan rad etilgan. Natijada romandagi voqealar qaysi urush paytida sodir bo‘lgani haqida aytilmagan. Nashr qilinganidan so‘ng roman diqqatni jalb qilmadi (1955-yil ichida AQShda uch mingtadan kam nusxasi sotildi), ammo bir necha yil o‘tgach u eng ko‘p sotiladigan kitoblardan biri bo‘ldi va 60-yillarning boshlarida ko‘plab kollej va maktablar dasturiga kiritildi. 2005-yilda Time jurnali asarni 1923-yildan beri chop etilgan ingliz tilidagi 100 ta eng yaxshi roman qatoriga kiritdi. 1990-yildan 1999-yilgacha roman Amerika kutubxonalar assotsiatsiyasi tomonidan tuzilgan XX asrning yuzlab munozarali kitoblari ro‘yxatida 68-o‘rinni egalladi.

Syujet

Urush paytida samolyot halokati natijasida Angliyadan evakuatsiya qilingan bir guruh bolalar kimsasiz oroliga tushib qoladi. Ular orasida ikkitasi yetakchi o‘rnini egallaydi: Ralf va Jek Meridyu (ularning ismlari Robert Ballantaynning mashhur “Marjon oroli” kitobiga ishora qiladi, unda uchta asosiy qahramonning to‘ng‘ichi Ralf va Jek deb atalgan). Orolda Ralf bolalar “Cho‘chqacha” deb mazah qiladigan semiz, astmatik, ammo muloyim va aqlli ko‘zoynak taqqan bola bilan tanishishga muvaffaq bo‘ladi; ikkinchisi – cherkov xorining sardori va xoristlar orasida shubhasiz obro‘ga ega. Ralf g‘alaba qozongan saylovdan keyin Jek va uning xoristlari o‘zlarini ovchilar deb e’lon qiladi.

Ralf ularni qidirayotganlar sezishi va qutqarishi uchun kulbalar qurishni va tog‘da olov yoqishni taklif qiladi. Hamma uni qo‘llab-quvvatlaydi. Tez orada orolda biron bir “Mahluq yashaydi” degan mish-mish tarqaladi. Daraxtda tebranib turgan parashyutchining jasadi, bolalarning fantaziyalariga juda qattiq ta’sir qiladi.

Jek va ovchilar yovvoyi cho‘chqalarni ovlaydi. U tobora Ralfning tizginidan chiqib ketmoqda. Nihoyat, Jek qabiladan ajralib, boshqa bolalarni o‘z qabilasiga qo‘shilishga taklif qiladi, ov, go‘sht va orolda boshqacha “yovvoyi” hayot tarzini va’da qiladi. U orolning boshqa qismida yashash uchun jo‘naydi. Ba’zi bolalar uning orqasidan borishadi. Shunday qilib, ikki qabila shakllanadi.

Mahluqning o‘ziga xos ibtidosi va unga sig‘inish paydo bo‘ladi. Ovchilar uni qurbonliklar va yovvoyi raqslar bilan olqishlaydi. Bunday raqslarning birida “ovchilar” Saymon ismli bir bolani o‘ldiradi. Asta-sekin barcha bolalar “ovchilar qabilasiga” o‘tadi. Ralf esa Piggi (Cho‘chqacha) va egizaklar Erik va Sem bilan qoladi. Faqatgina ular hali ham qutqarilish uchun yagona imkoniyat – qutqaruvchilarni jalb qilish umidida gulxan yoqish ekanini unutmagan edi. Kechasi Jekning guruhi Ralf va uning do‘stlariga Piggining ko‘zoynagini olib qo‘yish uchun hujum qilishadi. Go‘shtni qovurish uchun ularga olov kerak. Olovni esa faqatgina ko‘zoynak yordamida yoqish mumkin.

Ralf va yigitlar ko‘zoynakni qaytarib olishga umid qilib Jek tomon yo‘l oladi. Yovvoyilar Piggining ustiga qoyatoshdan tosh uloqtirib o‘ldiradi, egizaklarni asirga oladi. Ralf yolg‘iz qoladi. Ko‘p o‘tmay Ralfga ov boshlanadi. Ralfni o‘rmonning etaklaridan chiqarmoqchi bo‘lgan ovchilar daraxtlarga o‘t qo‘yadi. O‘rmonda yong‘in boshlanadi.

Bolalar unga uloqtirgan nayzalaridan qochib, Ralf qirg‘oqqa yetib keladi. Bu paytda tutunni ko‘rib, harbiy qutqaruvchilar orolga suzib kelishgan edi. Ularning boshlig‘i bilan gaplashar ekan, Ralf “avvalgi beg‘uborlik, odamning qalbi qanchalik qorong‘i ekanligi, Cho‘chqacha laqabli sodiq donishmand do‘sti qanday qilib o‘lgani” haqida gapirib yig‘lashni boshlaydi. Boshqa bolalar ham yig‘laydi. Bolalarni qutqaradigan kattalar – ramziy ma’noga ega edi.

Tahlil

“Pashshalar hukmdori” – dramatik asar, ramziy ma’nolarga to‘la mazmunga ega, davlat va jamiyatga har jihatdan uning qulashidan tortib boshqa davlatning shakllanishiga qadar bo‘lgan hodisalarni juda oddiy misolda yoritib berishi mumkin bo‘lgan xarakterga ega. Uilyam Golding Angliyada tug‘ilgan, Ikkinchi jahon urushida qatnashgan va u shubhasiz, garchi bilvosita Birinchi jahon urushi oqibatlaridan qayg‘urgan. 1983-yilda u “Pashshalar hukmdori” asari uchun adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. O‘quvchi asar tarixini va muallif berishni istagan asl ma’nosini tushunish uchun Golding yashagan davrning konteksti bo‘yicha bilimga ega bo‘lishi kerak. Ikkinchi jahon urushida qatnashib, u ijtimoiy mavjudot bo‘lgan odamlarga nisbatan o‘z fikrini o‘zgartirdi. Golding odamlar, hatto bolalar ham yovuzlik qilishi mumkinligiga ishonishni boshladi. U ichimizda nizolar borligini inkor qilmadi, chunki yovuzlik odamlarda bor bo‘lgan birgina hissiyot emas. Kitobda bu belgilar qahramonlarda aks etadi. Ularning har biri o‘z vakolatlari bilan – vijdon, aql, zo‘ravonlik, totalitarizm va boshqalar bilan ajralib turadi.

Omon qolganlar har xil yoshdagi bolalar edi, ularning munosabatlari va shaxsiyatlari bir-biridan farq qiladi, bu munosabatlar orqali biz tarixni o‘rganishimiz, bir-biriga g‘amxo‘rlik qilish uchun javobgar bo‘lgan va tabaqalangan jamiyatlarning xususiyatlarini juda oddiy misollarda tushunishimiz mumkin.

Jamiyat va inson. Bu ular o‘rtasidagi birinchi uchrashuvning mavzusi edi. U yerda bolalar o‘zlarining yangi rahbari Ralfga ergashdi, u kattalar ularni qutqarishi va tirik qolish uchun yangi jamiyatni tashkil qilishga harakat qilar edi. Biroq yetakchiga tartibni saqlash oson bo‘lmaydi. Syujetning ushbu qismida muallif tomonidan Ralfni davlat rahbari, vijdoni va ma’lum darajada demokratiyani unda mujassamlantirmoqchi bo‘lganligi yaqqol ko‘rinib turibdi, chunki u ko‘pchilik tomonidan o‘z o‘rni uchun saylangan edi. Bu belgilarning barchasi insonga yoki jamiyatga ishora, allyuziya sifatida berilgan.

Shu tarzda o‘smirlar va bolalarning aksariyati taqdirga tan berib orolda qolishga harakat qiladi. Turli shaxslarning orolda yashashga bo‘lgan munosabatlari turlicha. Ba’zilar ov qilish istagini bildiradi, yosh bolalar jamiyatning qolgan qismiga yordam beradigan funksiyalarni bajarish uchun zarur yetuklikka ega bo‘lmasa-da, kattalarsiz ilojsizlikdan bunga majbur bo‘ladi. Boshqalar faqat qachon qutqarilishiga e’tibor beradi. Bu g‘oyalar turfa xilligini Ralf rahbar sifatida sezmaydi, chunki u shunchaki demokratiyaning qobig‘i, tartibi va kuchi bilan o‘z jamiyatini birlashtirishga harakat qiladi. Biroq jamiyat juda zaif ekanligi aniq. Bundan foydalangan boshqa bir lider Jek mahluq haqidagi qo‘rqinchli xabarlarni o‘ylab topadi va beg‘ubor bolalarning yuragiga g‘ulg‘ula solib, o‘zi esa bundan qo‘rqmasligini aytib, boshqalar ichida obro‘sini sun’iy ravishda oshirib boradi.

O‘zlarini ovchi sifatida tavsiflaganlar Jekka to‘liq ishonadi, chunki qo‘rquv tufayli ular zarur bo‘lgan xavfsizlikni Ralfda ko‘rmadi. Orolda mahluq mavjudligi muammosi guruhlarning qarorlariga ta’sir qiladi. Shu vaqtdan boshlab bolalar ikki guruhga bo‘linadi. Ralf o‘zining gulxan haqidagi taklifini davom ettiradi. Uning izdoshlari ham bunday irodaga ega edi, ammo Jek jamiyat ongini zaharladi. Samarali tartib va sivilizatsiyani boshqarishga qodir kattalar yo‘qligi sabab Jek va boshqa ijtimoiy mavjudotlar sivilizatsiyalashmagan diktatorlik sharoitida vahshiylarga aylanadi.

Keyin fojia boshlanadi. Jek boshchiligidagi guruh Saymonga hujum qiladi va uni “Pashshalar hukmdori” deb e’lon qilingan mahluq (so‘yilgan cho‘chqa boshi) uchun qurbonlik qilish maqsadida o‘ldiradi. Yovvoyilar guruhi vahshiyliklarini davom etdiradi, Piggining ko‘zoynagini o‘g‘irlaydi. Keyin vahshiylar, Piggini o‘ldirishdan tashqari, Sem, Erik va Ralfga hujum qiladi. O‘sha jangda egizaklar vahshiylar tomonidan qo‘lga olinib, Ralf qochishga ulgurgach, uni ushlab olish uchun yovvoyilar butun orolni yoqib yuboradi. Aynan u qochib ketayotganda dengiz askarlarini uchratishadi.

Asarning yakuniy qismida Uilyam Golding juda katta muammoni ochib beradi. Agar inson uning ehtiyojlarini qondiradigan kuchli jamiyat bilan bog‘lanmagan bo‘lsa, tabiat holatiga o‘tishi mumkin. Tabiat holatida esa yashashga faqat kuchlilargina haqli. Davlatning umumiy tartib va maqsadlarga erishishi uchun bir nechta yo‘li bor, ammo u bunga erishmasa, odamlar anarxiya holatiga tushib qoladi, asarda ko‘rganimiz o‘ta og‘ir vaziyatda esa hattoki o‘zining barcha ratsional rivojlanish bosqichiga qaramasdan, faqatgina yashab qolish instinktlari asosida boshqariladigan hayvonga aylanib qolishi mumkin.

Xulosa

Butun asar biz ming yillar oldin yengib chiqqan deb hisoblagan vahshiylik va zo‘ravonlikning oqibatlarini keltirib chiqaradigan insonning tirik qolish instinktiga asoslangan. Buni aks ettirgan ushbu roman, uning so‘nggi so‘zlarigacha bizni butunlay rom qilishga qodir. Xulosa sifatida shuni aytishim mumkinki, men mamnunman. Birinchi navbatda, muallifda hikoya qilishning ajoyib uslubi bor. Yolg‘onni haqiqatga aylantirish va o‘spirinlarda vahima paydo bo‘lishiga qadar juda real ifodalangan. Syujet qanday qilib qo‘rquv aqlning yo‘qolishiga olib kelishini aks ettirishini yaxshi ko‘raman, garchi uni o‘qish oson bo‘lsa ham, menga bu voqea aql bovar qilmaydigan hodisa bo‘lib ko‘rinadi. Mahluq odamning o‘zi ekani aks ettirilgan. Tit Maksiy Plavtning “Eshaklar” komediyasidagi kuchli ibora orqali ushbu asarning markaziy syujetini umumlashtirish oson: homo homini lupus est (“inson insonga bo‘ri”).

Albatta, tabiat beshavqat va Uilyam Golding uni romanda mohirona ko‘rsatishga muvaffaq bo‘lgan.

Qiziqarli faktlar

- “Dahshat qiroli” Stiven King “Pashshalar hukmdori”ni eng sevimli romanlaridan biri deb aytgan;

- Ko‘p guruhlar o‘z qo‘shiqlarini “Pashshalar hukmdori” asari va Uilyam Goldingga bag‘ishlagan. Masalan, mashhur rok gruppasi - U2 ning Shadows and Tall Trees qo‘shig‘i, kitobning “Soyalar va baland daraxtlar” deb nomlangan yettinchi bobining nomi bilan atalgan. Bundan tashqari. The Offspring guruhining You’re Gonna Go Far, Kid va Iron Maiden guruhining Lord of the Flies deb nomlangan qo‘shiqlari mavjud;

- “Pashshalar hukmdori” asarining ilk versiyasida asar syujeti orolda boshlanmaydi, balki bolalar halokatga uchragan samolyot bortida boshlanadi. Bundan tashqari, kitob ma’lum bir sana va vaqt bilan “6:00, 2-oktabr 1952-yil boshlangan. Keyinchalik, muallifdan kitobda ko‘rsatilgan sana, vaqt va urush haqidagi barcha aniq ma’lumotnomalarni olib tashlash so‘ralgan.

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.