“Daryo” kolumnisti, “Ipak yo‘li” xalqaro turizm universitetining birinchi prorektori professor Azamat Akbarov Janubiy Koreyada ko‘p yillar ishlagan, shuningdek, Turkiyada ham ko‘p bo‘lgan. U o‘ziga yaxshi tanish bu ikki davlatni O‘zbekistonga qiyoslab, qator o‘xshash jihatlarni topa oldi.
O‘zbek va boshqa turk xalqlari Koreya hamda u yerda ta’lim olish va turizm borasida imkoniyatlari haqida juda qiziquvchan ekanliklarini bilamiz. Bizda birinchi galda til borasida bir qancha umumiyliklar bor: koreys, o‘zbek va turk tillari grammatikasi bir xil bo‘lib, gapda o‘sha tartibda gaplashamiz. Ikkinchidan, uch mamlakat xalqlari o‘z davlat va millatini sevadigan odamlar sifatida uning xavfsizligini saqlash uchun qo‘llaridan kelguncha harakat qiladi. Yana boshqa bir narsa: bir-biriga, ayniqsa yoshi ulug‘larga nisbatan hurmat; yoshi kattalarimiz hanuzgacha ikkala madaniyatda ham oilada qaror qabul qiluvchilar hisoblanadi. O‘zbek, turk va koreyslar o‘z uylarini hurmat qiladi hamda u yerga kirayotib oyoq kiyimlarini yechadi, uy shippaklaridan foydalanadi. Biz mamlakatlarimiz tarixini judayam sevamiz va o‘tmishimizni qadrlaymiz. Mamlakatlarimiz odamlari o‘ta mehnatkash bo‘lib, erta tongdan kechgacha tinim bilmay ishlaydi.
Individualizm juda kam. Munosib universitetga kirish, uylanish, farzandlar ko‘rish, ota-ona keksayganida va kuchsiz bo‘lganda g‘amxo‘rlik qilish kabi jiddiy qabul qilinishi kerak bo‘lgan masuliyatlar (burchlar) bor. O‘tkir, noyob odam bo‘lish oson emas. Siz muomala qilayotgan kishilarga nisbatan o‘z xatti- harakatingizni sezilarli darajada o‘zgartirishingiz va ijtimoiy holatingizga qarab, qanday munosabatda bo‘lishingiz juda oddiy holdir. O‘zbekiston, Turkiya va Koreya tez sur’atlar bilan chet el madaniy unsurlarini kiritish bilan bir vaqtning o‘zida juda kuchli milliylik tuyg‘usini ham saqlab qolganga o‘xshaydi.
1. Yangi yil bayrami
Janubiy Koreya, Turkiya va O‘zbekistonda yangi yil kunini nishonlash borasida juda o‘xshash madaniyat mavjud. Har bir mamlakatda uning nomi boshqacha: Seollal [설날], Yilboshi (Yılbaşı) va Navro‘z. Janubiy Koreyada Seollal oy taqvimi bo‘yicha yangi yil kunidir. Demak, ular Seollal sanasini quyosh taqvimi bilan emas, balki oy taqvimi bilan hisoblaydi. Shuning uchun Seollal davri har yili (quyosh taqvimida) farq qiladi. Odatda Seollalning sanasi 15 dan 17-fevralgacha. Seollal davri kelganda koreyslar hanbok deb nomlangan an’anaviy kiyim kiyadi. Hanbok yumshoq ipakdan tayyorlanib, turli ranglarda va shakllarda bo‘ladi. Lekin oxirgi paytlarda odamlar hanbok qimmat narxda ekani sabab uni kiymayapti. Har bir oila o‘z ona shahriga ota-onalarini, bobo-buvilari va qarindoshlarini ziyorat qilishga boradi. Ular qarindoshlari bilan ko‘rishsa, odatda bir-birlariga “yangi yilingiz bilan” deydi. Seollalda maxsus taom tayyorlanadi. U tteokguk deb nomlanadi. Bu koreys uslubidagi sho‘rva bo‘lib, ustida bir bo‘lak guruchli non bo‘ladi.
Turkiyada ham Yilboshi deb atalgan yangi yil kuni nishonlanadi. Biroq ular katta yangi yilni katta bayram tarzida nishonlamaydi. Odatda qarindoshlarga, yaqin qo‘shnilarga salom berish va “yangi yilingiz qutlug‘ bo‘lsin” yoki mutlu yıllar deyishadi. Odatda bu sanada uylarini saranjom-sarishta qilishadi.
Navro‘z O‘zbekistondagi eng katta bayram bo‘lib, u Eron madaniyatidan kirib kelgan. Bugungi kunda u milliy bayramga aylandi. Bu bayramda o‘zbekistonliklar qarindoshlari bilan uchrashadi yoki mehmonlarni taklif qiladi hamda sumalak pishiradi. Sumalakni tayyorlash oson ish emas. Chunki sumalak pishirish uchun kamida 20 soat vaqt sarflanadi. Uni tayyorlayotganda ehtiyotlik bilan sekin qaynatish kerak.
2. O‘qituvchilar kuni
Uchala mamlakatda ham Ustoz va murabbiylar kuni bor. Bu o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berayotgani sababli ustozlarga minnatdorchilik bildirishdir. Lekin har bir millatning ustozlar kuni turli sanada nishonlanadi. Janubiy Koreyada o‘qituvchilar kuni 15-may kuni nishonlanadi. Turkiyada – har 24-noyabrda. O‘zbekistonda esa oktabr oyining birinchi kunida. Ayniqsa O‘zbekistonda Ustoz va murabbiylar kuni umumxalq bayramidir.
3. Palov
Bu mamlakatlar o‘xshash taomga ham ega bo‘lib, u palov, ya’ni qovurilgan guruchdir. Turkiya va O‘zbekistonda bu taomni palov deb atashadi. Koreyslar boshqacha so‘z bilan talaffuz qilishadi: bok-kum-bap (볶음밥). Lekin ba’zi koreys qaynoq restoranlari menyusida odatda “koreyscha palov” yoki 필라브 deb yoziladi. Demak, koreyslarning ko‘pchiligi palov nima ekanini biladi. Koreyaliklar qovurilgan guruch tayyorlaganida, guruchga to‘g‘ralgan kartoshka, sabzi, yashil yoki qizil qalampir, pishirilgan tuxum va tuz kabi masalliqlar qo‘shadi. Tayyor bo‘lgach, biroz ketchup qo‘shsangiz bo‘ladi, xohlasangiz aralashtirishingiz mumkin. Bu – keng tarqalgan koreyscha palov.
Turkiya va O‘zbekistonda shunga o‘xshash palov taomi bor. Bu xalqlarda palov pishirishning son-sanoqsiz retseptlari bor. Masalan, O‘zbekistonda 150 turga yaqin palov retsepti bor. Lekin asosan guruch, go‘sht, to‘g‘ralgan sabzi, piyoz, mayiz, za’faron, kimyon, yog‘ va maydalangan tuz bilan pishirishadi.
4. Ugra / lag‘mon
To‘rtinchi umumiy narsa lag‘mon yoki ugra bilan bog‘liq. Bu xalqlarning taom bo‘yicha didlari bir xilga o‘xshaydi, lekin har bir ovqatning ta’mi butunlay o‘zgacha.
Birinchisi biroz achchiq ugra bo‘lib, va oziq-ovqat nomi yuk gae-jang ugrasi [육개장칼국수] hisoblanadi. Tarkibi – koreys qizil qalampiri, bahor piyozi, sabzavotlar (tez-tez ishlatiladigan go-sa-ri) va albatta koreyscha ko‘kat-ziravorlar. Yuk-gae-jang sho‘rva ichiga ugra (kalguksu) qo‘shib, birga qaynatiladi. Issiq havodan zaiflashib, bosh aylangan odam uchun bu foydali.
Turkiyada erishte degan taom bor. U koreys taomiga o‘xshaydi, lekin kalguksu tomat pastasisiz sho‘rva hisoblanadi.
Uchinchidan, O‘zbekistonda maxsus tuppa turi – lag‘mon bor. Lag‘mon uyg‘ur xalqidan olingan bo‘lib, shu kunlarda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston kabi davlatlarda keng tarqalgan. Lag‘mon o‘zbekistonliklar uchun odatiy ovqat turiga aylangan. O‘zbeklarning aksariyati lag‘mon yeydi. Ular asosan go‘sht, sariq bulg‘or qalampiri, qizil bulg‘or qalampiri, qo‘lda cho‘zilgan lag‘mon va ba’zi ziravorlarni ishlatadi.
5. Choy madaniyati
Bu xalqlar orasida bir-biriga o‘xshash choy madaniyati mavjud. Choy madaniyati haqida umumiy narsalarni va farq qiluvchi odatlarni tushuntirib bersak.
Turkiyaga nisbatan O‘zbekiston va Janubiy Koreyada ko‘k choy ichishni ma’qul ko‘rishadi. O‘zbekistonda, masalan, Toshkentda qora choyni, Samarqandda esa ko‘k choyni afzal ko‘rishadi.
Choy madaniyati bir necha asrlar davomida rivojlangan. Choyning o‘rni har bir mamlakatda o‘ziga xos o‘xshashlikka ega. Mehmon kelganda ular odatda yengil taom va ichimliklar bilan choy iste’mol qiladi. Lekin koreyslar choyga shakar qo‘shmaydi.
6. O‘rnashgan joy – Osiyo qit’asi
Janubiy Koreya, Turkiya va O‘zbekiston Osiyo qit’asida joylashgan. Janubiy Koreya Osiyoning sharqida, O‘zbekiston Markaziy Osiyoda, Turkiya esa Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi chegara sifatida rol o‘ynaydi. Shuning uchun bu uch mamlakat orasida turli xil umumiy odat, urflar mavjud.
7. Ipak yo‘li
Ancha vaqtlar oldin, bir qit’ada joylashgani sababli, uch millat ajdodlari o‘z mahsulotlarini sotish va noma’lum dunyo bilan aloqa qilish maqsadida Buyuk ipak yo‘lidan foydalangan. O‘sha davrlarda ularda telekommunikatsiya tizimi mavjud bo‘lmagan. Shunday qilib, ular Ipak yo‘li bo‘ylab piyoda yoki otda, tuyada uzoq yo‘l yurgan.
Aslida ular miloddan avvalgi VIII asrdan milodiy XVIII asrgacha bu yo‘ldan foydalangan. XVIII asr boshida hayotni tubdan o‘zgartirib yuborgan zamonaviy transport ixtiro qilingani va Yer yuzida zamonaviy millatlar paydo bo‘lgani sababli Ipak yo‘li sekin-asta o‘z mavqeini yo‘qotgan.
Aslida Koreya yarim orolida Ipak yo‘lining boshlanish nuqtasi joylashgan. Ipak yo‘lining o‘rtasida Samarqand, Buxoro, Xiva kabi mashhur shaharlar mavjud. Bugungi kunda bu shaharlar O‘zbekiston hududida joylashgan. Nihoyat, Turkiya Buyuk ipak yo‘lining oxiri hisoblanadi. Qadimdan bu uch mamlakat Ipak yo‘li bilan bog‘langan.
8. Oltoy til oilasi
Oltoy tillari oilasi XVIII asrda birinchi marta taklif qilingan gipotetik tuzilgan Markaziy Yevrosiyo va Sibir xalqlari til oilasi bo‘lib, uning mavjudligi tilshunoslar orasida keng munozaraga sabab bo‘lib qolmoqda. Turk, mo‘g‘ul va tungus-manchjur guruhlari doimiy ravishda bu oilaga kiritilgan; ba’zi mualliflar koreys va yapon tillarini ham unga qo‘shadi.
Koreys tili oltoy tilidan kelib chiqqan guruhdir. Lekin koreys tili mustaqil rivojlandi. Ammo turk va o‘zbek tili bitta lingvistik guruh – turkiy tillar guruh tarkibida. Bugungi kunda bu uch millat tillari orasida farq bor, lekin ularning umumiy ildizi oltoy tilidan kelib chiqqan.
9. To‘rt fasl
Janubiy Koreya, Turkiya va O‘zbekistonda to‘rt mavsumning har biri, ya’ni bahor, yoz, kuz va qishning to‘laqonli kechishi yaqqol seziladi, chunki ular o‘xshash geografik kenglikda joylashgan. Koreya 37°, O‘zbekiston 41°, Turkiya 41°da joylashgan. Shunday qilib, bu uch xalqning to‘rt mavsumi bor.
10. Futbol
Janubiy Koreya, Turkiya va O‘zbekiston xalqlari futbolni sevadi. Ularning o‘z futbol ligalari bor. Har bir mamlakatda o‘z futbol assotsiatsiyasi faoliyat yuritadi va futbol ligalarini nazorat qiladi.
Koreya futbol ligasi nomi – K-Liga 1. K-Liga 1 – futbol ligalarining eng yuqori pog‘onasi. Koreyada quyi liga ham mavjud. Asosiy futbol ligasi 12 ta futbol jamoasidan iborat.
Turkiya futbol ligasi Super Lig deb ataladi. Mamlakatning har bir shahrida ulkan futbol maydoni bor. Ligada 18 ta futbol jamoasi bor.
O‘zbekiston futbol ligasi O‘zbekiston oliy ligasi deyiladi. Dastlab u O‘zbekiston professional futbol ligasi deb nomlangan, lekin 2018 yilda uning nomi yangidan o‘zgartirildi. Bu ligada 12 ta futbol jamoasi bor.
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.
Izoh (0)