Umri sayohatlarda o‘tayotgan avlod qissasi. Olga Tokarchuk nega adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotini oldi?

2018-yil uchun adabiyot bo‘yicha Nobel mukofoti polshalik adiba Olga Tokarchukka berildi (2018-yilda bu mukofot berilmay qolgani bois g‘olib bu yil e’lon qilindi).

Tokarchukni tanqidchilar eng original zamonaviy yozuvchilardan biri sifatida ta’riflaydi. Shunga qaramay, u o‘zbek kitobxoniga deyarli tanish emas. Bu kamchilikni to‘ldirish maqsadida “Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov Olga Tokarchukning “Yuguruvchilar” romani bilan tanishib chiqdi. Quyida uning roman haqida mulohazalarini taqdim etamiz.

Bu asarni o‘tgan hafta o‘qib chiqdim. Polshalik ukrain millatiga mansub yozuvchi Olga Tokarchuk haqida 2018-yilda eshitgan edim. Birorta ham asarini o‘qimagan ekanman. Adabiyot bo‘yicha Nobel mukofoti 2018-yil uchun bu yozuvchiga topshirilgach, uning ijodiga qiziqish uyg‘ondi. “Yuguruvchilar” deb nomlangan asari diqqatimni tortdi, bunga sabab esa asarning yangi janrda yozilgani bo‘ldi.

Asar haqida

Olga Tokarchuk – zamonaviy Polshaning eng sevimli mualliflaridan biri. “Yuguruvchilar” romani unga mamlakatdagi eng nufuzli “Nika” adabiy mukofotini olib kelgan. “Yuguruvchilar” – dunyo bo‘ylab sayohat qilishning o‘ziga xos adabiy monografiyasi bo‘lib, fantastika bilan bog‘langan va qisqa hikoyalar, insho parchalari, sayohat qaydnomalari va boshqa qisqa fikrlar yordamida asar so‘ngida bir syujetni o‘z ichiga oladi. Bu asar haqida yaqqol tushunchaga ega bo‘lishni xohlasangiz, tasavvur qiling, buyuk o‘zbek adibi O‘tkir Hoshimovning “Daftar hoshiyasidagi bitiklar” kitobi, faqat o‘sha qisqa-qisqa fikrlar yig‘indisidan asarning murakkab syujeti kelib chiqadi.

Bu – zamonaviy ko‘chmanchilar haqida yangi roman. Biror inson o‘z uyini tark etishiga olib keladigan ichki tashvishlar haqida qissa. Muayyan maqsad sari intilgan insonlar va o‘sha maqsad sari eltuvchi yo‘lning o‘zi maqsad bo‘lib chiqishi haqidagi asar. Asarda juda ko‘p falsafiy fikrlar, hayotdan ma’no izlashga intilishlar mavjud:

Safarga ketayotib, xaritalardan g‘oyib bo‘laman. Qayerdaligimni hech kim bilmaydi. Men yo‘lni boshlagan nuqtadamanmi yoki men intilgan nuqtada? Qandaydir “o‘rta” bormi? Yoki men sharqqa parvoz paytida yo‘qolgan kunga va g‘arbga parvoz paytida kirib kelgan tunga o‘xshaymanmi? Kvant fizikasini gultojini tashkil etuvchi “zarra bir vaqtning o‘zida ikkita joyda mavjud bo‘lishi mumkin” qonuni menga tegishli emasmi? Yoki bizga hali noma’lum va isbotlanmagan yana bir narsa: bir joyda biz ikki marta mavjud bo‘lolmaymizmi?

Olga Tokarchuk nasrining ekzistensial tajribasi va mavzusi Sharqiy Yevropa intellektuallarining yarim asrlik sotsializm merosini “tomchilab chiqarib tashlash”ga urinishi emas, aksincha bu tajribadan xalos bo‘lishdir.

Asar syujeti juda murakkab bo‘lgani sababli uni qisqa syujeti haqida yozish mumkin emas, 116 ta fragmentdan iborat qisqa fikrlarda o‘quvchining o‘zi markaziy syujetni bilib oladi.

Tahlil

Asarning tuzilishi kitobning nomini ham, uning “dunyo xaritasi va vaqt oqimida doimiy harakatlanish” degan asosiy g‘oyasini ham birdek juda yaxshi ochib beradi. Biz butun syujetning parchalarini o‘qiymiz, uzoq vaqt davomida xuddi yugurib ketayotgan odam kabi syujetga chuqur kirib borish uchun uni o‘qishdan to‘xtamaymiz.

Bu asar kaleydoskop kabi, hattoki uning o‘rtasini, keyin boshini, keyin oxirini yoki fragmentlarni tanlab o‘qisangiz ham o‘sha qisqa fikrlardan go‘zallik paydo bo‘laveradi va undan olam-olam zavq olishingiz mumkin. Bu – muallifning sayyoradagi va vaqt aro uch o‘lchovdagi sayohati.

Kitob – hayotda doimo yugurib yuruvchilar haqida. Asar qahramoni Kunitskiyning xotini kabi, Annushka yoki kema harakati tufayli jarohatlardan vafot etgan 80 yoshli professor kabi yugurib yuruvchi insonlar haqida. Umuman olganda, muallif ta’kidlaganidek, agar siz betartib yurib ketayotgan olomonning oyoqlari harakatiga uzoq vaqt qarab tursangiz, bizning hayotimiz shunchaki yerdagi changni toptashdan iboratga o‘xshaydi, degan xulosaga kelasiz.

Aslida bu kitob muallifning o‘z sayohatlari haqidagi xotiralari natijasidir. Mehmonxonalar va ularning mehmonlari, doimiy o‘zgarib turadigan “aholi”ga ega bo‘lgan aeroportlar, barchamiz haqidagi yozuvlardan iboratdir. Bu asarda hatto yashash joyi butun Yer sayyorasi bo‘lgan, zamonaviy hayot manbai – plastik paketlar uchun ham joy bor. Muallif natijasini har doim ham oldindan aytib bo‘lmaydigan xotiralarini biz bilan baham ko‘radi.

Olga Tokarchuk go‘yoki vaqtni to‘xtatib qo‘yib, fikrlarni qog‘ozga tushirib borishni istaydigan odamday ko‘rinadi. Odam tug‘ilganidan keyinoq yuguruvchiga aylanadi. Qo‘lyozmalar yonmasa ham, odam tanasi osongina yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Lekin u o‘z hayoti davomida yugurib-yelib, o‘zidan faqatgina quruq tana qoldirmasligi kerak...

Asardagi birinchi juda kichik hikoya o‘qilishi bilanoq o‘qish oson va qiziqarli bo‘lishi aniq bo‘ladi. Ushbu roman turli uzunlikdagi ko‘plab hikoyalardan va fikrlardan iborat, ularni tasodifiy tanlab, sayohat va hayot, aeroportlar va mehmonxonalar haqida yangi va qiziqarli narsalarni o‘rganishingiz mumkin. Ammo bir-biriga begona tuyulgan hikoyalarni bitta katta romanga yaxlit va jozibali qo‘shilishini kuzatib, ketma-ket o‘qigan ma’qul. Albatta, bu hikoyalardagi hamma narsa quvonchli va beg‘ubor emas, inson o‘lik tanasini yorib ko‘rilishining ta’riflari va inson a’zolarining ko‘rgazmasi ham mavjud, ammo bularning barchasi hikoyaga shunchalik uyg‘unlashganki, kitobni kechiktirish yoki bu hikoyalarni o‘qimaslik uchun sabab bo‘lmaydi.

Bundan tashqari, kitobning o‘ziga xos stilistikasi alohida e’tibor talab etadi. Asar tili juda chiroyli, boy, taqqoslash va sinonimlarga boy. O‘qish nihoyatda yoqimli. Haqiqiy filologik hayajon. Agar siz diqqat bilan qarasangiz, kitob bir necha kishining hikoyasi emas, balki uning barcha qo‘rquvlari, yo‘qotishlari, kashfiyotlari va zavqlari bilan deyarli har qanday zamonaviy odamning portreti bo‘lib, uning asosiy maqsadi qanchalik g‘alati va hayratlanarli bo‘lmasin, harakatdir.

Xulosa

Adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotini olgan Olga Tokarchuk Buker xalqaro mukofotiga nomzodlar ro‘yxatiga kiritilgan paytdan boshlab G‘arb o‘quvchilarining e’tiborini tortdi. Shuningdek, Tokarchuk kosmopolitligi, millatchilikka qarshi qarashlari bilan tanilgan va ba’zan shuning uchun haqoratlanadigan faol psixolog va aktivistdir. Uning keng doiradagi qiziqishlari bu asarida yaqqol namoyon bo‘ladi.

Umuman olganda, asar fazo va vaqt orqali sayohat g‘oyasi bilan chambarchas bog‘liq. Bir joydan ikkinchisiga, bir fikrdan boshqasiga o‘tish bu diskursiv matnning diqqat markazini ham, uslubini ham aniqlaydi. Kunitskiy ismli odamning hikoyalaridan birida xotini va bolasi ta’tilda g‘oyib bo‘lib, birdan paydo bo‘ladi.

Dastlabki hikoya qiluvchi harakatini birma-bir eslab, harakat orqali o‘ziga xos xotirani taklif etadi. Tokarchuk, shuningdek, sayohat va mustamlakachilikning “ekzotik” amaliyotlar bilan bog‘liqligini o‘rganadi. Irkutskdan Moskvaga parvoz qilganidagi meditatsiya kabi falsafiy fikrlar mavjud.

Tokarchuk ajoyib yumor hissiga ham ega. Xullas, bu kitob klassik romanlarni o‘qib-o‘rgangan insonlarga yangilik, toza havoday tuyuladi. Nahotki romanni shunday janrda ham chiroyli qilib yozish mumkin deb o‘ylab qoladi odam. Men bu kitobni barcha yangilikka intiluvchi insonlarga o‘qib chiqishni tavsiya etaman. Badiiy kitoblar o‘qishda konservator bo‘lgan insonlarga yoqmasligi mumkinligini ham eslatib o‘taman.

Qiziqarli faktlar

- Olga Tokarchuk polyak yozuvchilari ichida Nobel mukofotini olgan beshinchi yozuvchi bo‘ldi;

- Olga Tokarchuk “Yashillar” partiyasining azosi va “Siyosiy tanqid” jurnalining muharrirlar kengashida faoliyat yuritadi;

- Adibaning kasbi – psixoterapevt.

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.