“Daryo” kolumnisti, “Ipak yo‘li” xalqaro turizm universitetining birinchi prorektori Azamat Akbarov o‘zbek tiliga munosabat va tilning rivojlanishi borasidagi fikrlarini keltiradi.
Bu O‘zbekiston Sovet Ittifoqi tarkibiga kirgan davrdan boshlanadi. O‘sha paytda ko‘p odamlar ishda va maktabda rus tilida muloqot qilishar edi. Agar ushbu muammoga global nuqtayi nazardan qaraydigan bo‘lsak, bu muammo nafaqat O‘zbekiston uchun, balki boshqa ko‘plab mamlakatlar uchun ham umumiy muammo ekanligini tushunishib yetishimiz mumkin. Bu mavzu juda muhim, chunki yaqin kelajakda biz tilimizni yo‘qotishimiz mumkin. Worldscience jurnalining 2015-yilgi ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda butun dunyo miqyosida taxminan 7 mingta til mavjud bo‘lib, ulardan bittasi har ikki haftada yo‘q bo‘lib ketar ekan.
Lotin alifbosi va o‘zbek diasporasi
So‘nggi paytlarda til masalalari bo‘yicha suhbatlar o‘zbek jamoatchiligini birlashtirdi. Hozirda o‘zbek tili uchun lotin alifbosining navbatdagi versiyasi (ko‘rinishi) tanishtirildi. Bu shuningdek, o‘zbek diasporasini yozma darajada birlashtirish imkoniyati sifatida ham qabul qilinadi. O‘zbek tili o‘ziga xos tovushlarga ega bo‘lgan turkiy til bo‘lib, ularning ba’zilarini turk, ozarbayjon, qozoq, qirg‘iz va turkman tillarining lotin alifbolarida ham uchratish mumkin.
U O‘zbekistonning rasmiy tili bo‘lib, aholining taxminan 80 foiz o‘zbek tilida bilim olishni da’vo qiladi. Bundan tashqari, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Afg‘oniston, Tojikiston, Turkmaniston, Turkiya, AQSh va etnik o‘zbeklar yashaydigan boshqa joylarda ozchilik jamoalar o‘zbek tilida gaplashadi. Biroq hozirgi kunda o‘zbek tili uchun ishlatiladigan turli alifbolar bu jamoalarni ajratib turadi. Afg‘onistondagi etnik o‘zbeklar o‘zbek yozuvi lotin yozuviga o‘tkazilganga qadar, 1927-yilgacha Sovet Ittifoqi tarkibida O‘zbekistonda qo‘llanilgan arab yozuvida yozardi. Boshqa jamoalar o‘zbek tilini ko‘proq turk imlosiga transliteratsiya qilishadi. Bu farqlar etnik o‘zbeklarning va o‘zbek tilida so‘zlashuvchilarning turli jamoalari bir xil matnlarni o‘qiy olmaydigan yoki bir xil adabiyotlardan bahramand bo‘la olmaydigan holatni yuzaga keltiradi; har bir matn tegishli yozuv tizimiga “tarjima” qilinishi kerak.
Shunday qilib, O‘zbekistonning lotin alifbosi loyihasi butun dunyoda ko‘p millionlab o‘zbek tilida so‘zlashuvchilar uchun birlashtiruvchi platforma bo‘lib xizmat qilish salohiyatiga ega. Shuningdek, u O‘zbekistonda va diasporada yozma adabiyot va onlayn tarmoqlar uchun umumiy makon yaratishi mumkin. Ushbu madaniy va ijtimoiy sohalarning har ikkalasi ham og‘zaki o‘zbek tilini rivojlantirish va ushbu jamoalarning barchasi o‘rtasidagi aloqalarni yanada kuchaytirish uchun tobora muhimdir. O‘zbekistonda ko‘plab o‘zbek-so‘zlashuvchilari yangi lotin alifbosini davlat tilidan foydalanishni rivojlantirish yo‘lidagi ulkan qadam sifatida qaradilar. Biroq taklif etilayotgan alifboni birinchi ko‘rinishi jamoatchilik uchun katta umidsizlik bo‘ldi.
2010-yil boshlarida O‘zbekistonda sotilayotgan uyali telefonlarning konfiguratsiyasi tufayli xabarlarni dastlab Lotin yozuvida yozishni anglatuvchi mobil aloqaning tarqalishi ko‘plab yoshlarni rus va o‘zbek tillarida o‘z transliteratsiyasini amalga oshirishga majbur qildi. Suhbat maydonlari (Chatrooms) kabi mashhur forumlarda va 2010-yillar o‘rtalaridagi “SMS inqilobi” sharofati bilan o‘zbek va rus tillari ikkalasi ham o‘ziga xos tovushlarning turlicha takrorlanishi paydo qilgan va boshqa tillarda mavjud bo‘lmagan keng tarqalgan norasmiy transliteratsiyadan foydalanishdi.
Eng muhimi, ona tiliga ishonish!
O‘zbek tili O‘zbekistonda hukmron til bo‘lib qolishiga hech ham shubha qilmayman. Boshqa yo‘l yo‘q. Ma’lumki, til yo‘qolganda davlatning o‘zi yo‘qoladi, millat yo‘qoladi. O‘ylaymanki, uning faol targ‘ibotiga uchta omil ta’sir ko‘rsatmoqda: Birinchidan, o‘zbek tilida so‘zlashadigan oilalarda tug‘ilish darajasi yuqori. Ikkinchidan, o‘zbeklarning chet eldan qaytishi. Uchinchidan, o‘zbek maktablari va bolalar bog‘chalari soni ortib borishi.
XII asrdagi Angliyani yoki XIX asrdagi Rossiyani eslang, elitaning barcha vakillari fransuz tilida muloqot qilishni afzal ko‘rishgan. Aleksandr Pushkin bu haqda yozganidek, “Tatyana o‘z ona tilida o‘z fikrini qiyinchilik bilan ifoda eta olardi”... Bu buyuk imperiyalar o‘z ona tiliga qaytishi uchun juda ko‘p vaqt talab qilindi. O‘zbekistonga necha yil kerak bo‘ladi? Aytish qiyin. Shaxsan men o‘zbek tilining hozirgi rivojlanish sur’atlaridan hech ham mamnun emasman. Muammolarni hal qilish quyidagicha deb o‘ylayman.
Birinchidan, o‘zbeklar o‘zlari, istisnosiz, shu jumladan, “sovet qobig‘idan” (paltosidan) chiqib ketganlar ham o‘zbek tilida gapirishlari kerak. O‘zbekiston aholisining 80foizini titul millat, ya’ni o‘zbeklar tashkil etganligi sababli, u boshqa etnik guruhlar vakillarini avtomatik ravishda o‘ziga tortib oladigan to‘g‘ri til muhitini yaratadi.
Biroq bu ishni aniq va juda nozik tarzda bajarish kerak. Birinchidan, rus tilida so‘zlashadigan o‘zbeklarning katta yoshlilarini o‘zbek tilini faol o‘rganishga undash kerak. Shu narsa tushunarliki, manqurtlikda va xiyonatda majburlash va ayblovlar bilan biz hech narsaga erisha olmaymiz.
Ikkinchidan, aholining ayollar qismi bilan ishlash kerak. Chunki aynan ayollarimiz farzandlarimizni tarbiyalaydi, oilalarda muhit yaratadi va umuman jamiyatimizdagi asosiy tendensiyalarni belgilaydi. Bozordagi falonchi xola, shahardagi chiroyli kiyim kiyib yuruvchi qizlar yoki oddiy uy bekasi bo‘lishidan qat’iy nazar: toki ular o‘zbek tilida gaplashmas ekan, ularning farzandlari tilni bilishmaydi. Ya’ni ayollar o‘zbek tiliga ishonishlari, uning zarurligini tushunishlari kerak.
O‘zbek tilini o‘rganishdagi muammolar
1-muammo: Doimiy til amaliyoti va tilni o‘rganish uchun mos muhit yo‘qligi.
Mening fikrimcha, mustaqillikning 26 yili davomida O‘zbekistonda to‘liq faqat davlat tilidagina amal qiladigan hech qanday faoliyat sohasi paydo bo‘lmadi. Odamlar o‘zbek tilida gaplashishlari uchun, hech bo‘lmaganda, uni chuqur o‘rgana boshlashlari uchun til muhiti zarur. Til siyosati ta’siri ostida atrof-muhit odamlarning til ongiga ta’sir qilgan va tilni o‘rganishga yordam bergan hayotdan misollar keltira olaman.
Ba’zan viloyatdan yirik shaharlardagi universitetlarga kelgan talabalar rus tilini umuman bilishmaydi. Ular dastlab rus tiliga nisbatan juda shovinistik moyilliklar bilan kelishadi. Lekin ajablanarli tomoni shundaki, to‘rtinchi kursga kelib, koridorda, foyelarda hamma o‘zaro aralash so‘zlar bilan gaplashadilar. Atrof-muhit o‘z izini qoldiradi.
2-muammo: Jamiyatda o‘rnatilgan o‘zbek tili haqidagi stereotiplar.
O‘zbekistonliklarning ba’zi bir qismi hali ham stereotiplar hukmronligi ostida yashashmoqda. Rag‘batlantirish (motivatsiya) kerakligiga shubha yo‘q. Ammo ko‘plab o‘zbekistonliklar hali ham hech qanday yaxshi usul yo‘q va o‘zbek bolalar bog‘chalari yaxshi emas deb o‘ylashadi, ehtimol bu to‘g‘ridir?
3-muammo: Tilning obro‘si yo‘qligi.
Menimcha, davlat tilining obro‘sini oshirish kerak va bu esa ta’lim sifatini yaxshilashga bevosita bog‘liqdir. Tilning nufuzi ko‘tarilgach, ko‘pchilik o‘zbek tilini o‘rganish istagini namoyon etadi, ammo agar munosib ta’lim darajasi bo‘lmasa, hech narsa ish bermaydi deb hisoblayman.
4-muammo: O‘zbek tilini o‘qitishning “oqsoq” metodikasi.
O‘ylashimcha, O‘zbekistonda birinchi navbatda o‘zbek tilini o‘qitish metodikasi oqsamoqda. Ingliz tilini bir yil, ikki yil davomida o‘rganib, unda o‘z fikrlarini osongina ifoda etadigan ammo o‘zbek tilini o‘rgana olmaydiganlar ham bor. Bizning mashhur uslubchilarimiz qayerda? Ular ko‘plab darsliklarni ishlab chiqishgan, ammo barcha mehnat-u zahmatlar behuda.
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.
Izoh (0)