Foto: Marsdagi tomchisimon qumtepaliklar

Mars qurg‘oqchil sayyora bo‘lib, sahrodan iborat. Uning sirti qizg‘ish qumtepaliklardan iborat bo‘lib, suv faqat muz va abadiy yaxlik shaklida mavjud.

Bir tarafdan, mazkur sharoitlar sayyoraga tashrifni mushkullashtirishadi. Boshqa tarafdan esa, aynan shu sharoitlar tufayli Mars relyefining o‘ziga xosliklari juda yaxshi saqlanadi. Masalan, Mars Reconnaissance Orbiter bortiga o‘rnatilgan HiRiSE apparati tasvirga olgan quyidagi suratdagi tomchiga o‘xshash qumtepaliklar shunday o‘ziga xos relyef obyektlaridir.

Ushbu “tomchilar” olivinga boy qumtepaliklarning belgisi hisoblanadi. Bunday qumtepalar Yerdagi sahrolarda ham hosil bo‘ladi; lekin unga biz deyarli duch kelmaymiz. Sababi, qumtepaning bu shaklga kirishiga sabab bo‘luvchi mineral namlikka o‘ta chidamsiz va arzimas namlik ta’sirida ham darrov tuproqqa aylanib ketadi.

Olivin odatda vulqon otilishidan hosil bo‘ladigan toshlar tarkibida uchraydigan minerallar guruhi bo‘lib, bunday nomga ega bo‘lishiga sabab uning rangidir. Rang esa albatta mineralning kimyoviy tarkibiga bog‘liq. Olivin tarkibida silikat (SiO₄) yo magniy, yo temir bilan birikkan bo‘ladi va, shunga muvofiq, Mg₂SiO₄ yoki Fe₂SiO₄ formulaga ega bo‘ladi. Yerda esa olivin qoramtir vulqon toshlari tarkibida uchraydi va magma qotayotgan paytda eng birinchilardan bo‘lib kristallanadi.

Yuqorida aytilganidek, olivin Yer sharoitidagi eng beqaror kuchsiz minerallardan biri bo‘lib, ob-havo sharoitlari va namlik ta’sirida u juda tez ravishda tuproq va loyga qorishib, temir oksidi va yoki ferrigidritlarga (iddingsit) aylanib ketadi.

Olivin konlari, shuningdek, Oyda, meteoritlarda, Marsda va hatto 2005-yilda yapon kosmik apparati Xayabusa uchib borgan Itokava asteroidida ham aniqlangan. Asteroidlar mohiyatan Quyosh sistemasining barpo qilinishidan ortib qolgan “qurilish chiqitlari” deb tasavvur qilinishiga asoslanadigan bo‘lsak, demak, olivin minerallari juda qadimgi zamondan buyon mavjud bo‘lishi mumkin ekan.

Olivinning namlik ta’sirida parchalanib, iddingsitga aylanishi esa juda ajoyib bir muhim “indikator” vazifasini ham o‘taydi. Ya’ni, muayyan osmon jismida iddingsit aniqlansa, demak, unda qachonlardir suv bo‘lgan yoki hozir ham bor deb qo‘rqmay xulosa qilish mumkin. Oy va Marsda iddingsit aniqlanganligi esa ushbu osmon jismlarida bir zamonlar, uzoq o‘tmishda suv bo‘lganidan darakdir. Marsdagi tomchisimon qumtepaliklarni hosil qilgan olivin minerallarini o‘rganish orqali olimlar Mars aynan qachon o‘zining yashnagan qiyofasidan mosuvo bo‘lib, biydek qurg‘oqchil cho‘lga aylanganini hisoblab topishlari mumkin.

Manba: Universe today