Shu kunlarda OAV Barbados yaqinida hosil bo‘lgan “Dorian” to‘foni haqida yozmoqda. Uning markazida shamol tezligi 285 kilometr/soatga yetayotgani va to‘fon shiddati bilan Bagama orollariga yopirilgani, katta vayronkorlikka sabab bo‘lgani ma’lum qilindi. Taassufki, bu hududda va ushbu mavsumda bu kabi kuchli po‘rtana va to‘fonlar odatiy hol bo‘lib, har yili 1-iyundan noyabr oxiriga qadar Shimoliy Amerikaning sharqiy sohillariga Atlantika okeanidan kelib yopiriladigan to‘fon va quyunlar tahdid soladi.
2005-yilda Katrina to‘foni mohiyatan Yangi Orleanni Yer yuzidan supurib tashlagan edi. Okean to‘lqinlari to‘g‘onlarni buzib o‘tib, juda katta hududni suv bosdi va millionlab odam boshpanasiz qoldi. 1 800 nafar odam halok bo‘lgandi o‘shanda.
Biroq o‘sha Katrina to‘foni eng vayronkori bo‘lgan deyish ham qiyin. Tarixan ma’lumki, Karib havzasidagi mamlakatlar muttasil to‘fonlardan talafot ko‘rib kelgan. Bu borada XVIII asrda Karib orollariga yopirilgan mislsiz tornadodan boshlab 2012-yilgi Sendi to‘fonigacha bo‘lganlarini yodga olish mumkin.
To‘fon – tropik uyurmali po‘rtana bo‘lib, undagi shamol tezligi 119 kilometr/soatdan ortadi. G‘arbiy Atlantika va Tinch okeanining sharqiy qismida uni quyun yoki tornado deb atashadi; Hind okeanida va Tinch okeanining janubiy qismida to‘fonni siklon deyishadi. Tinch okean g‘arbida esa bu ofat tayfun nomini olgan.
Quyida insoniyatning yaqin o‘tmishida ro‘y bergan eng kuchli 10 ta to‘fon haqida so‘z boradi. Ular balki tarixan eng kuchli va eng halokatlisi bo‘lmasligi mumkin; biroq ularning barchasi tarixda o‘ziga xos iz qoldirgani tayin.
10. Xarvi to‘foni – 2017-yil avgust
Xarvi to‘foni yo‘l-yo‘lakay kuch to‘plab, 2017-yil avgusti oxirida Meksika ko‘rfaziga yopirilgan. U AQSh kontinental hududiga yetib kelganida maksimal kuchga erishgandi. O‘shanda uning tezligi 215 kilometr/soatga yetgan va eng katta talafotni Xyuston shahri ko‘rgan. Xarvi naq to‘rt kun quturgan shamol bilan Xyustonga 127 santimetr yog‘in yog‘dirgan. 30 mingdan ortiq aholi boshpanasiz qolgan. Eng katta zararni Texas shtati ko‘rgan; bundan tashqari, Luiziana, Alabama va Tennesi shtatlariga ham katta ziyon yetgan. Xarvi to‘foni 82 odamning hayotiga zomin bo‘lgan. U keltirgan zarar 121 milliard dollar deb baholangan. Shunga ko‘ra, Xarvi to‘foni iqtisodiy zarar ko‘lami bo‘yicha Katrina to‘fonidan keyingi ikkinchi o‘rinda turadi.
9. Sendi to‘foni – 2012-yil oktabr
Sendi avval Yamayka va Kuba sohillaridan anchayin sust to‘fon sifatida o‘tib borgan. Biroq u shimol tomon harakatlanib borib, oktabr o‘rtalarida Nyu-Jersi shtati va hatto Nyu-York va Kanada chegarasigacha yopirildi. U tufayli butun Karib havzasida 650 000 dan ziyod uy vayron bo‘ldi, 186 odam halok bo‘ldi, mamlakatlarga jami 65 milliard dollar miqdorida zarar keltirildi.
8. Kamilla to‘foni – 1969-yil
Bu to‘fon ham Meksika ko‘rfaziga yopirilgan va keyin AQShning kontinental qismiga yo‘l olgan. Kamilla 1900-yildan buyon Shimoliy Amerikaga yopirilgan 5-darajali uchta to‘fondan biridir.
Kamilla to‘foni avvaliga 1969-yil avgustida Kayman orollari yaqinida paydo bo‘lgan; u Kuba osmonida paydo bo‘lganida allaqachon 3-darajali kuchga erishgandi. Keyinchalik u Missisipi yoqalab AQShning Virjiniya shtatigacha borib yetgan. Yo‘l-yo‘lakay o‘rtacha 51 santimetr yog‘in yog‘dirib o‘tgan. Kamilla to‘foni oqibatida 51 kishi halok bo‘lgan, 1,4 milliard dollar miqdorida zarar ko‘rilgan.
Aynan Kamilla to‘fonidan keyin hozirda foydalaniladigan Saffir-Simpson shkalasi ishlab chiqilgan.
Eslatib o‘tamiz, to‘fon kuchi aynan shu shkala bo‘yicha baholanadi. Uning maqsadi odamlarga ularni qanday darajadagi xavf kutayotganini xabar qilib qo‘yishdan iboratdir.
7. Gilbert to‘foni – 1988-yil
Yuqoridagi to‘fonlarda uning vahimasini bildiruvchi bir necha belgini keltirdik. Ya’ni, undagi shamol tezligi, yog‘in miqdori, halok bo‘lganlar soni va iqtisodiy zarar ko‘lami. To‘fon vahimasini bildiradigan yana bir belgi borki, u ham bo‘lsa uning o‘lchamlaridir. 1988-yilda Kabo-Verde yaqinida paydo bo‘lgan Gilbert to‘fonining o‘lchamlari 926 kilometr diametrga ega bo‘lgandi. Bu degani, to‘fon, masalan, Yamayka orolini butunlay qoplab olishi mumkin edi. Haqiqatan ham shunday bo‘lgan va o‘sha yilning sentabr oyida Yamayka davlati bus-butunicha Gilbert to‘foni iskanjasida qolgan. Buning oqibatida mamlakatdagi uylarning deyarli 80 foiz qismi vayron bo‘lgan. Keyin esa u biroz kuchsizlanib, Kayman orollari va Meksikaga yetib borgan.
Gilbert jami 318 odamning hayotiga zomin bo‘lgan; ulardan 200 nafari Meksikadagi toshqinlar tufayli, 28 nafari esa dengizda qolib ketgan kemalarning to‘qnashuvi tufayli hayotdan ko‘z yumgan. Umumiy iqtisodiy zarar 5,5 milliard dollarga yetgan.
6. “Mehnatkashlar kuni” to‘foni, 1935-yil
Ushbu to‘fon ham eng yuqori – 5-darajaga ega bo‘lgan va u 320 kilometr/soat tezlik bilan AQSh qirg‘oqlariga kelib urilgan. Uning natijasida 400 dan ko‘proq odam halok bo‘gan. Zarar esa 6 milliard dollarga yetgan. Halok bo‘lganlarning aksariyati qirg‘oqqa yaqin joyda avtostrada qurayotgan ishchilar bo‘lgan. Ularning ko‘pchiligi to‘fonning o‘zi tufayli emas, balki tibbiy yordam kechikkani sababli vafot etgan edi o‘shanda. Tibbiy yordam poyezd orqali jo‘natilgan va u jabrlanganlar oldigacha yetib bora olmagan. Sababi, uni ham to‘fonning o‘zi izdan chiqarib, shamol va toshqin relslarni qo‘porib tashlagan...
5. Katrina to‘foni, 2005-yil avgust
Katrina to‘fonidagi fojiani ko‘pchilik mutaxassislar inson omili bilan bog‘lashadi. Ya’ni, bunda zaruriy ehtiyot choralar ko‘rilmagani va aholi vaqtida ogohlantirilmagani tufayli shu darajada katta ko‘lamli fojia kelib chiqqan deyiladi.
Chunki 26-avgustda hali Katrina ancha kuchsiz, sust shamol ko‘rinishida bo‘lgan, biroq u kuchayib ketmasligi va dovulga aylanmasligiga hech qanday kafolat yo‘q edi. Bu esa mutaxassislarni xushyor torttirishi lozim bo‘lgan. Biroq beparvolik juda xunuk oqibatlarga olib keldi. Katrina sanoqli daqiqalar ichida 5-darajali to‘fonga aylandi va 28-avgust kuni Yangi Orleanga yopirildi. U shahar osmonida paydo bo‘lganida allaqachon 3-darajagacha susaygan kuchga ega edi. Biroq shu holda ham u shaharning 80 foiz qismi suv ostida qolishiga sabab bo‘la olgan. Aholining ko‘pchiligi, ogohlantirishlarga qaramay, evakuatsiya qilinishiga rozi bo‘lmagan yoki evakuatsiya juda kechikib yetib kelgan. Shu sababli ham o‘shanda qurbon bo‘lganlarning 40 foizi to‘fonning o‘zi sababli emas, balki undan keyingi qolgan toshqin tufayli cho‘kib o‘lgan. Umumiy qurbonlar soni 1 833 kishini tashkil qilgan. 400 ming aholi boshpanasiz qolgan va o‘z uylariga qaytib kelmagan. Mazkur to‘fon AQSh yangi tarixidagi eng katta ko‘lamli tabiiy ofat bo‘lib, 161 milliard dollar miqdorda zarar keltirgan.
4. Mariya to‘foni – 2017-yil sentabr
Mariya to‘foni 2017-yil davomida sodir bo‘lgan 5-darajali to‘fonlardan ikkinchisi bo‘lgan. Undan atiga ikki hafta oldin Irma to‘foni vayronkor kuch bilan o‘z yo‘lidagi barcha narsani toptab o‘tgan edi. Mariya ham xuddi Irma o‘tgan yo‘llardan o‘tgan.
2017-yilning 18-sentabr kuni Mariya to‘foni 281 kilometr/soat tezlikka ega kuchli shamol bilan Dominikan qirg‘oqlariga yetib kelgan. Keyin esa Meksika ko‘rfazi bo‘ylab harakatlanib, Gvadelupa va Virgin orollariga yopirilgan. 20-sentabrda esa u shiddatli po‘rtana bilan Puerto-Rikoga kirib kelgan va oroldagi deyarli barcha bino va inshootlarni vayron qilgan.
O‘shanda rasmiy manbalar 146 fuqaro halok bo‘lganini ma’lum qilgandi. Lekin bu raqam unchalik ishonchli ko‘rinmagan. Xalqaro hamjamiyat va xayriya tashkilotlari orqali qayta aniqlashtirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, birgina Puerto-Rikoning o‘zida o‘shanda 2 975 kishi vafot etgan ekan.
3. Galveston to‘foni – 1900-yil
1900-yilda Meksika ko‘rfazi bo‘ylab quturgan Galveston to‘foni hayotdan olib ketgan odamlar soni 12 ming nafargacha deb baholanadi. Ushbu to‘fon avvaliga Florida qirg‘oqlarida shunchaki kuchli shamol tariqasida boshlanib, keyin birdaniga sanoqli lahzalarning o‘zida favqulodda katta kuch bilan Galveston shahri tomonga keskin burilgan. U yo‘l-yo‘lakay battar quturib, kuch to‘plab borgan. Galvestonda avvaldan favqulodda holat e’lon qilingan va odamlarda tayyorgarlik ko‘rish uchun nari-berisi bilan to‘rt kun vaqt bo‘lgan. To‘fon shaharga yopirilganda o‘zi bilan olti metr balandlikka ega to‘lqinlarni olib kelgan. Ko‘rilgan tayyorgarlik ham holva bo‘lib qolgan. U shaharga kirib borarkan, ataylab qurilgan to‘g‘on va dambalarni buzib, uylarni vayron qilib ketgan. O‘shanda, Galvestonda jami 3 600 ta uy vayron bo‘lgan. Galveston bu achchiq fojiadan xulosa chiqardi va shaharning o‘rtacha balandligi dengiz sathidan kamida besh metr qilib qayta tiklandi. Bundan tashqari, ular shaharni 16 kilometr uzunlikdagi to‘lqin qaytaruvchi devor bilan to‘sib oldi.
2. Mitch to‘foni – 1998-yil oktabr
Mitch to‘foni haqida OAV Katrina yoki Sendi to‘fonichalik jar solib vahima qilmagan. Vaholanki, Mitch to‘fonining vayronkorlik kuchi va yetkazgan talafotlari ulardan ham yomon bo‘lgan. Bu haqda unchalik keng yoritilmaganining boisi, Mitch – Qo‘shma Shtatlarga tahdid qilmagan va yaqinlashmagan ham...
To‘fon 1998-yil oktabrida Gondurasga yopirilgan. U bir muddat xuddi to‘xtagandek ham ko‘ringan. Biroq aslida u nafas rostlayotgan ekan. Xuddi tingandek ko‘ringan to‘fon keyin birdan yana shiddatli tus olgan va naq ikki kun davomida Dominikan Respublikasini payhon qilib tashlagan. O‘shanda bir soatda 10 santimetr yog‘in yog‘ishi oqibatida kuchli toshqin yuzaga kelgandi. Toshqin va sel kelishi tufayli ko‘p joylarda ko‘chki va cho‘kish sodir bo‘lgan. Qurbonlar soni 11 mingdan ortgan. Yana minglab odamlar bedarak yo‘qolgan.
1. 1780-yilgi Buyuk To‘fon
Tarixiy faktlarda 1780-yilda Karib havzasida kuzatilgan to‘fon “Buyuk To‘fon” deb qayd etiladi. O‘shanda jami 22 ming odam to‘fon natijasida qurbon bo‘lgani hisoblangan. Qurbonlarning ko‘pchiligi o‘sha paytda dengizda bo‘lgan Britaniya va Amerika harbiy kemalari matroslari bo‘lgan. Afsuski, to‘fon paytida shamol tezligi va yog‘in miqdori qanday bo‘lgani haqida ma’lumotlar mavjud emas (shunchaki u paytda bunday axborotning o‘zi bo‘lmagan). U haqda ma’lum narsa shuki, o‘shanda Buyuk To‘fon naq olti kun quturgan va Karib havzasidagi barcha katta va kichik orollarni qamrab olgan. Eng katta zararni Barbados, Martinika va Sent-Lyusiya orollari ko‘rgan. Agar guvohlarning xotiralaridan yozib olingan qaydlarga ishonadigan bo‘lsak, o‘sha to‘fon daraxtlarni ildizi bilan qo‘porib olib uchirib ketgan ekan. Bilvosita belgilarga ko‘ra ekspertlar Buyuk To‘fon paytidagi shamol tezligi 320 kilometr/soat atrofida bo‘lgan bo‘lsa kerak deb baholagan.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)