Amazoniya o‘rmonlarini 40 ming yong‘in qamrab oldi. Braziliya prezidenti NNTlarni o‘t qo‘yishlarda, serxavotir Yevropani esa mustamlakachilikda ayblamoqda

Braziliya prezidenti Jair Bolsonaru mamlakat armiyasiga Amazoniya o‘rmonlaridagi yong‘inlarni o‘chirishda qatnashishga buyruq berdi. “Armiyadagi xizmat davomida men Amazonka o‘rmonlarini sevishni o‘rganganman va ularni himoya qilishda yordam berishni istayman”, — dedi Bolsonaru o‘z telemurojaatida. Bir oyga mo‘ljallangan operatsiyaga Braziliyaning olti shtatidagi 44 ming nafar harbiy xizmatchini jalb etish rejalashtirilgan. Zarurat tug‘ilsa, farmonning amal qilishi 24-sentabrdan keyin ham davom etadi. Bolsonaruning ushbu qarori uning avvalgi — maydoni butun Yevropadan kattaroq o‘rmonlardagi yong‘inlarga qarshi kurashish uchun Braziliyada yetarlicha resurs yo‘qligi haqidagi bayonotlariga mutlaqo teskari. Amazonka o‘rmonlarining 60 foiz maydoni Braziliyada, 13 foizi Peruda, 10 foizi Kolumbiyada, qolgan qismi Janubiy Amerikaning qo‘shni mamlakatlarida joylashgan.

Amazoniya o‘rmonlari OAVda ko‘pincha “sayyoraning o‘pkasi” deb ta’riflanadi, chunki, ta’kidlashlaricha, fotosintez jarayonida ushbu o‘rmonlar sayyoradagi kislorodning 20 foizga yaqinini ishlab chiqaradi — ayni vaqtda, qayd etish joiz, iqlim o‘zgarishi bo‘yicha mutaxassis Jonatan Folining ta’kidlashicha, amalda Amazoniya o‘rmonlari sayyoradagi kislorodning 5 foizini ishlab chiqaradi, xolos. Shunga qaramay, Folining so‘zlariga ko‘ra, Yerdagi bioxilmaxillikning yarmigacha bo‘lgan qismi tropik o‘rmonlarda, sezilarli darajada katta qismi esa aynan Amazoniyada joylashgan, shu bois yong‘inlar bilan bog‘liq xavflarni e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. Bu o‘rmonlar atmosferadagi karbonat angidrid gazining 25 foizgacha bo‘lgan qismini yutadi, deb hisoblaniladi.

Ekologlarning hisob-kitobiga ko‘ra, yil boshidan beri yong‘inlar soni 2018-yilning mos davriga nisbatan 82 foizga va so‘nggi sakkiz yildagi o‘rtacha ko‘rsatkichlarga nisbatan 35 foizga ko‘paygan. Bunda gap butun Braziliya hududidagi 79,5 ming va Amazonka o‘rmonlaridagi 40 mingga yaqin yong‘in haqida ketmoqda; qolgan yong‘inlar janubroqdagi savannalarda kuzatilmoqda.

Bu raqam baribir 2000-yillardagi ko‘rsatkichdan sezilarli past — o‘shanda yong‘inlar soni ba’zan 120 mingdan oshib ketardi. Shunday bo‘lsa-da, yong‘inlar miqdori 2018-yilga nisbatan sezilarli ko‘paygani, ekologlarning xavotirlariga ko‘ra, avvalgi yuqori ko‘rsatkichlardan so‘ng o‘rmon yong‘inlariga qarshi boshlangan kurash samardorligining keskin pasayganligidan darak bo‘lishi mumkin. Qayd etish joiz, o‘tgan yilning shu davrida qayd etilgan 43,5 mingta yong‘in 2013-yildan beri kuzatilgan eng past ko‘rsatkich bo‘lgandi.

Ko‘plab olimlarning ishonch bilan ta’kidlashicha, o‘rmon yong‘inlari tabiiy sabablarga ko‘ra yuz beradigan boshqa ba’zi ekotizimlardan farqli o‘laroq, Amazonka o‘rmonlaridagi yong‘inlarning yagona sababi — odamlarning harakatlaridir. Bunda gap, eng avvalo, o‘rmonlarning xo‘jalik maqsadlarida yoqilishidir — oqibatda ular boshqarib bo‘lmaydigan yong‘inlarga aylanib ketadi. Amerikaning Vox nashri yozishicha, “Braziliyadagilarning ko‘pchiligi Amazoniya falokati bu qadar katta ko‘lamga chiqib ketishida aniq bir insonni — Jair Bolsonaruni ayblaydi”.

Bolsonaruni “tropiklardan chiqqan Tramp” deb atashadi. U ekologiya uchun xarajatlarni qisqartirib, NNTlarni o‘t qo‘yishlarda ayblamoqda

Bolsonaru 2018-yil oktabridagi prezident saylovida g‘alaba qozongan. Uni o‘ng kayfiyatdagi populistik nuqtai nazarlari sabab “tropiklardan chiqqan Tramp” deb atashadi. Xususan, u Amerika prezidenti kabi iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashga shubha bilan qaraydi va buni so‘l lobbichilarning siyosiy tashviqoti deb hisoblaydi.

The New York Times’ning yozishicha, Braziliya hukumati ko‘p yillar davomida ushbu mamlakatning Amazoniya o‘rmonlari, o‘z-o‘zidan, butun sayyoraning himoyachisi degan imidjni yaratishga urinib kelgan. Atrof-muhit muhofazasi bilan band tuzilmalarning byudjeti oshirilgan, qo‘riqlanadigan tabiiy hududlardan xo‘jalik maqsadlarida foydalanganlik uchun ko‘plab jarimalar joriy etilgan. Biroq 2014 yildan so‘ng Braziliya davomli iqtisodiy inqiroz ichida qoldi va Bolsonaru saylovoldi tashviqoti davomida iqtisodiyotni, xususan, o‘rmonlar bilan band yerlardan foydalanishni kuchaytirish orqali jonlantirishga va’da berdi. U prezidentlik vakolatlarini bajarishga kirishgan 2019-yilning yanvar oyida o‘tgan yilning shu davridagi nisbatan 39 foiz ko‘proq yer o‘rmonlardan tozalandi.

Iyul oyida Braziliyaning Kosmik tadqiqotlar milliy instituti sun’iy yo‘ldosh orqali olingan suratlarga asoslanib, yong‘inlar maydoni 88 foizga ko‘payganini ma’lum qildi. Shundan so‘ng Bolsonaru institut direktorini axborotdan “Braziliyaga qarshi tashviqot” uchun foydalanishda ayblab, uni ishdan haydadi.

O‘tgan hafta Braziliya prezidenti o‘rmonlarni yoqib yuborishda aynan uning sa’y-harakatlari bilan ishsiz qolgan va endi uni ag‘darishga urinayotgan nodavlat-notijorat tashkilotlar aybdor bo‘lishi mumkinligini ta’kidlab chiqdi. Ayni vaqtda Bolsonaru bu borada uning o‘zida hech qanday dalil yo‘qligini, faqat ichki sezgilariga asoslanib fikr bildirayotganini tan oldi.

BBC News’ning qayd etishicha, o‘rmon yong‘inlari soni keskin o‘sishi bilan bir vaqtda mamlakatning yangi hukumati tabiatni muhofaza qilish bilan shug‘ullanuvchi idoralarning xarajatlarini qariyb uchdan biriga qisqartirdi. Bu ommaviy yong‘inlarning oldini olishga xalal bergan omillardan biri bo‘lishi mumkin. Shuningdek, BBC News 2019-yilda qo‘riqlanadigan tabiiy hududlardan xo‘jalik maqsadlarida foydalanganlik uchun jarimalar miqdori birdan kamayganiga ham e’tibor qaratgan. Boshqa tomondan, braziliyalik advokat Marianjelika de Almeydaning Britaniya OAViga bergan izohiga ko‘ra, avvalgi yillarda amaldorlar orasida jarimalar bo‘yicha qo‘yilgan rejalarni bajarish uchun ham vakolatni suiiste’mol qilish holatlari ko‘p bo‘lgan.

O‘z navbatida, Al Jazeera’ning mahalliy Folha do Progresso nashriga tayanib xabar berishicha, o‘rmon yong‘inlarining maydoni birgina Para shtati fermerlari 10-avgust kuni “olov kuni”ni uyushtirganidan so‘ng keskin kattalashgan. Qayd etishlaricha, fermerlar shu yo‘l bilan Bolsonaruga “ishlashga tayyor ekanliklari”ni namoyish etishni maqsad qilgan.

Fransiya prezidenti Makron “bizning umumiy uyimiz yonyapti”, deb aytdi. Bolsonaru uni mustamlakachilikda aybladi

O‘tgan hafta Braziliyadagi yong‘inlar xalqaro mojaroga sabab bo‘ldi. 22-avgust kuni Fransiya prezidenti Emmanuel Makron “bizning umumiy uyimiz yonyapti” deb bayonot berib, “Katta yettilik”ning qolgan a’zolarini yuzaga kelgan vaziyatni muhokama qilishga chaqirdi. Bunga javoban Bolsonaru Fransiya prezidentini “mustamlakachilarga xos fikrlash”da, shuningdek, o‘z tvitiga 15 yil avvalgi suratni ilova qilib, “sensatsiya ortidan quvish”da aybladi. Bolsonaru aynan shunda uning mamlakatida yong‘inlarni mustaqil ravishda bartaraf etish uchun yetarlicha resurslar yo‘qligini aytgan edi. Ayni vaqtda u “Braziliyaga pul tikayotgan mamlakatlar buni yaxshi niyatda emas, balki uning ichki ishlariga aralashish maqsadida qilmoqda”, degan fikrni ham bildirdi.

Ertasi kuni Fransiya prezidentining vakillari Bolsonaruni iyun oyida Osakada bo‘lib o‘tgan “Katta yigirmalik” sammiti doirasida Makron bilan bo‘lgan uchrashuv vaqtida yolg‘on gapirganlikda ayblab chiqdi. Braziliya agar Amazoniyadagi o‘rmon yong‘inlarini o‘chirishga faol kirishmasa, Fransiya Yevropa Ittifoqi va Merkosur mamlakatlari o‘rtasidagi umumiy savdo bitimining qabul qilinishini to‘xtatib qo‘yish bilan tahdid qildi. Ushbu shartnoma so‘nggi 20 yildan beri tayyorlanayotgan edi. Fransiyaning ushbu qarorini Irlandiya ma’qulladi, hozirda Yevropa Ittifoqiga raislik qilayotgan Finlyandiya esa Braziliya Amazonka o‘rmonlarini yo‘q qilishni to‘xtatmaguncha ushbu mamlakatdan mol go‘shti importini vaqtincha cheklashni taklif qildi.

Makronni Yevropaning boshqa yetakchilari, jumladan, Germaniya kansleri Angela Merkel va Buyuk Britaniya bosh vaziri Boris Jonson ham qo‘llab-quvvatladi — ular Braziliya hukumatini yong‘inlarga qarshi kurashda yetarlicha jonbozlik ko‘rsatmayotganlikda aybladi. Ayni vaqtda ular bitim imzolanishining bekor qilinishiga qarshi chiqdi.

Yevropa yetakchilarining chiqishlaridan so‘ng, Bolsonaru ma’muriyati vakillari yana xorijiy mamlakatlar unga “Braziliyani qayta qurishga” xalal berayotganliklarini ta’kidlab chiqqan bo‘lsa-da, Braziliya prezidenti oxir-oqibat yong‘inlarni o‘chirish uchun nisbatan keng ko‘lamli choralar ko‘rishga qaror qildi.

Shunga qaramay, Bolsonaru o‘rmonlarni yo‘q qilish bo‘yicha qat’iy siyosatidan voz kechishga rozi bo‘ladimi-yo‘qmi, hozircha bu savol ochiq qolmoqda. Bu uning saylovoldi va’dalarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri buzilishi bo‘lur edi. Boz ustiga, bu Braziliyani tez foyda ko‘rish imkoniyatidan ham mahrum qilishi mumkin. Joriy o‘rmon yong‘inlari — Xitoy va AQSh o‘rtasidagi savdo urushining bilvosita oqibatlaridan biri. Xitoy Amerikadan soya sotib olishni to‘xtatib, braziliyalik yetkazib beruvchilar bilan ishlashni boshlagan. Ushbu ehtiyojni qondirish uchun esa ishlab chiqaruvchilarga yangi-yangi plantatsiyalar kerak. Hozircha plantatsiyalar asosan sobiq savannalarga joylashtirilmoqda, biroq yaqin kelajakda fermerlar ushbu maqsad yo‘lida tropik hududlarni ham o‘zlashtirishni boshlab yuboradi. Ana unda o‘rmonlarni qayta tiklash mutlaqo imkonsiz ishga aylanadi.