Kanadalik rejissor Denni Vilnyovning “Tashrif” filmi siyqasi chiqib ketgan mavzu — o‘zga sayyoraliklarga bag‘ishlangan bo‘lsa-da, u ko‘plab kinotanqidchilar, muxlislar va hatto olimlarning e’tirofiga sazovor bo‘ldi va pirovardida Oskar mukofotiga ham loyiq ko‘rildi. Buning boisi – film o‘zga sayyoraliklar mavzusining shu paytgacha ochilmagan jihatiga e’tibor qaratgan edi. Filmda ko‘tariladigan savol: o‘zga sayyoraliklar keldi ham deylik. Ular bilan qaysi tilda muloqot qilamiz? Qanday aloqa o‘rnatamiz?
Bu savol aslida ilmiy ufologiyada ko‘p bora ko‘tarilgan va hatto nazariy psixolingvistikaning rivojlanishiga omil bo‘lgan. O‘zga sayyoraliklarni izlovchilar ham, tilshunoslar ham fanlari kesishgan shu nuqtada turli fikrlarni ilgari suradi. “Hi-News.ru” ilmiy portalida shu masalaga bag‘ishlangan maqola chop etildi. Quyida uning tarjimasini taqdim etamiz.
Agar o‘zga sayyoraliklar koinotdan tushib, universal grammatikani buzadigan tilda so‘zlashsa, biz ularning tilini ingliz yoki suaxili tilini o‘rganganimiz kabi o‘zlashtira olmaymiz. Biz tabiatan ingliz, xitoy va bosh tillarni o‘zlashtirishga qodirmiz. Biroq universal grammatikani buzadigan ideal tillarni o‘rganishga qobiliyatimiz yetmaydi.
Yerdan tashqari ongni izlash tarafdorlarining (SETI) ta’kidlashicha, biz yaqin kelajakdagi bir necha o‘n yillikda o‘zga sayyoraliklarga duch kelishimiz mumkin. Konservativ nuqtai nazardan yondashadigan bo‘lsak ham, yaqin 50 yil ichida o‘zga sayyoraliklarning uchrash ehtimoli 5 foiz bo‘lishi mumkin — bu biz uchun yuqori ko‘rsatkich bo‘ladi. Odamzot koinotda yagona emasligini bilish katta tajribaga ega ekanimizni aks ettiradi hamda o‘zga sayyoralar sivilizatsiyasi bilan aloqa o‘rnatish hayratlanarli texnologik innovatsiya va madaniy o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi.
Demak, tabiiy ravishda savol tug‘iladi: o‘zga sayyoraliklar qanday fikrlaydi?
Rostdan, ular qanday fikrlaydi? Umuman ularda ong bormi? Ular qanday muloqot qiladi?
“Eng murakkab sivilizatsiya sun’iy ong shakli ko‘rinishida postbiologik bo‘ladi”, — deydi ilmiy tadqiqotlar instituti faylasufi Syuzan Shnayder. Keyin o‘zga sayyora sivilizatsiyasi yuqori ong shaklini qabul qiladi: har qanday parametr — ijtimoiy ko‘nikma, umumiy bilim, ilmiy ijodkorlik bo‘yicha inson ongi darajasidan yuqori ong.
O‘zga sayyoraliklar bilan uchrashganda ularning tilini o‘rganishimiz mumkinmi? Birinchi to‘siq bu uning muhitidir. Odamlar 85–255 Gs ovoz chastotasi va 430–770 TGs yorug‘lik chastotasi diapazonida muloqot qiladi. Bu ko‘rsatkich insonlar kabi rivojlanmagan o‘zga sayyoraliklar uchun mos emas. Va bu ko‘proq texnik masala hisoblanadi. Masalan, kitlarning tez chiqargan ovozlari (boshqachasiga inson qulog‘iga eshitilmaydi) ayrim “o‘zga sayyora” signallarini inson qabul qila oladigan shaklga aylantirish mumkinligini ko‘rsatdi.
Aslida o‘zga sayyoraliklar so‘zlashmay ham muloqotga kirisha oladi. Demak, o‘zga sayyora sivilizatsiyasi tilsiz aloqa yoki til prototipi bilan ham rivojlanishi mumkin.
“Mashhur lingvist Noam Xomskiy marsliklar yerga tushishganda, ular bizni bitta til dialektida so‘zlashyapmiz deb o‘ylashardi, chunki Yer yuzidagi barcha tillarning ildizi bitta strukturaga asoslanadi, deb ko‘p takrorlardi, — deya ta’kidlaydi Dug Vakoch. — Biroq o‘zga sayyoraliklarning tili bo‘lganda bizning tilimizga o‘xshash bo‘larmidi? Bu qiyin savol”.
O‘zga sayyoraliklarning insonlar kabi parametrlarga ega bo‘lishi ehtimoli juda kam. Bunday yondashuvning yetakchi tarafdorlaridan Xomskiyning so‘zlariga ko‘ra:
“Ko‘p olimlar o‘zga sayyoraliklar sivilizatsiyasini mavjud deb hisoblaydi. Ularni o‘zga sayyoraliklarni umuman ko‘rish mumkinmi degan savol emas, yaqin yoki uzoq kelajakda uchratishimiz mumkinmi degan savol o‘ylantiradi. Shuning uchun keling, to‘satdan o‘zga sayyoraliklar bilan to‘qnash kelgan vaziyatni tasavvur qilamiz. Eng avvalo nima qilish zarur? Albatta, gaplashish va tinchlik yo‘li bilan kelishish zarur. Biroq buning uchun o‘zga sayyoraliklar bilan o‘zaro bir-birmizni tushuna olamizmi?”
Keyingi masala o‘zga sayyoraliklar bilan ilmiy axborot almashuvini amalga oshirish hisoblanadi. Koinot qonunlari hamma yerda teng bo‘lsa, unda bu qonunlarning turli tavsiflari aslida teng bo‘lishi zarur. Buni o‘zga sayyoraliklarni qidirish va aloqa o‘rnatish kabi vazifalar bilan SETI yoki METI tashabbusi ilgari suradi.
Biroq o‘zga sayyoraliklar bilan “til topishish” qiyin masala, chunki til insonlar o‘rtasida hamkorlik qilish uchun yagona omildir. Aynan til vositasi orqali aloqa katta guruhlar bilan ishlash imkoniyatini beradi. Shunga ko‘ra, har qanday texologik jihatdan rivojlanish va chuqur sivilizatsiya faqat til vositasi orqali aloqa munosabatlariga bog‘liq.
Eng qiyin savol: biz qachondir begona tilning ichki tuzilishini o‘rganishimiz mumkinmi? Psixolingvistika hozir ikki keskin farqlanuvchi javob o‘rtasida turibdi.
Til strukturasi miyada kodlanishi bo‘yicha generativistik yondashuv bu imkonsiz ekanini ta’kidlaydi. Bundan kelib chiqadiki, insonlar universal grammatikaga ega bo‘lib tug‘iladi, kimda muayyan o‘rnatilgan to‘plamlar bo‘lsa, har biri so‘zlarning qabul qilingan tartibiga mos keladi va so‘z hamda so‘zning qismlari har qanday til tizimini o‘zida qamrab oladi. Biz birinchi marta eshitayotgan til shunday uskunalardan birini faollashtiradi va u keyin bizga so‘zlarni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri qo‘shish usulini farqlash imkonini beradi.
Eng asosiysi turli grammatikalar soni cheklangani hisoblanadi. Shunga qaramay, so‘zlashuv til qoidalarini farqlash mumkin, generativistik model tarafdorlari ular faqatgina qat’iy doirada farqlanishini ta’kidlaydi. Masalan, gap tuzish tartibi kesim bo‘lishini, egaga ergashish zarurligi yoki aksini belgilaydi. Ingliz tilida birinchi variant qat’iy (Bob gave a cake to Alice), o‘zbek tilida ikkinchi variant qat’iy (“Bob Alisaga shirinlik berdi”).
Kognitiv yondashuv boshqa bir tarafdan sintaksisdan ko‘ra (grammatika tuzilishi) semantikani (g‘oya tuzilishi) muhim vosita sifatida o‘rganadi. Bunday yondashuvga ko‘ra, gap sintaktik jihatdan yaxshi shakllantirilgan, lekin semantik jihatdan ma’nosiz. Shunga ko‘ra, kognitiv yondashuv tarafdorlari tilni tushunish uchun bitta grammatika yetarlimas deydi. Buning o‘rniga uni tildan foydalanuvchi qo‘llaydigan konsepsiya tushunchalari bilan birlashtirish zarur.
Biz, shuningdek, olamimizga qarab, turli muhitda rivojlangan organizmlar o‘ta o‘xshashligini ko‘rishimiz mumkin. Bu konvergent evolyutsiya deb nomlanadi. Masalan, qanot va ko‘z mustaqil ravishda turli jonzotlarda evolyutsiya davrida bir necha marta paydo bo‘lgan, ekologik jihatdan Yangi Zenlandiyada uchragan qushlarda sutemizuvchilarda kuzatiladigan harakatlar kuzatilgan. Kognitiv yondashuv inson va o‘zga sayyoraliklar tili o‘zaro tushunarli bo‘lishiga umid beradi.
Ba’zilar eng rivojlangan insoniy konsepsiyalar barcha turlarda mavjud bo‘lgan asosiy qurilma bloklaridan yig‘ilganini aytadi, masalan, o‘tmish va kelajak; o‘xshashlik va farq; obyekt va subyekt tushunchalarini misol qilish mumkin. Agar o‘zga sayyoralik ko‘rinishi obyektlarni manipulyatsiya qilsa, o‘ziga o‘xshash jonzotga o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi va fikr uzatadi, kognitiv yondashuv bizda o‘zga sayyoraliklar bilan bir-birimizni tushunishimiz uchun o‘xshash mental tomonlar bo‘lishini kafolatlaydi. Biroq nobiologik yo‘l bilan ko‘payadigan o‘zga sayyoraliklar genetik jihatdan bog‘liq bo‘lgan va bo‘lmagan guruhlarni tushunmaslik ehtimoli bor.
Qaysi yondashuv ko‘proq to‘g‘ri? Neyron tarmoqlarni tadqiq qilish bosh miyada maxsus strukturasiz ham tilni o‘rganish mumkinligini ko‘rsatadi. Bu tilni o‘rganish uchun hech qanday ichki universal grammatika bo‘lishi shart emasdir. Bundan tashqari, universal grammatika doirasiga kiritilmaydigan inson tillari ham mavjud. Garchi bu natijalar oxirgi xulosalardan yiroq bo‘lsa-da (masalan, ular til nima uchun faqat insonlarda borligini tushuntirishi mumkin), barchasi kognitiv nuqtai nazar bo‘yicha ketmoqda.
Shunday ekan, inson o‘zga sayyoraliklar tilini o‘rgana olishini taxmin qilish — oqilona fikr. Shubhasiz, begona tilning ayrim jihatlari doim ham bizga tushunarli bo‘lmaydi (she’riyat kabi). Xuddi shu tarzda ayrim turlar koinotning boshqa yeridan bo‘lishi mumkin. Bu esa insoniyatning muayyan darajadagi muqobili bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, fizika, biologiya va sotsiologiyaning universal tuzilishi insonlar va o‘zga sayyoraliklarning umumiy semantik asosda til orqali muloqot qilishida yetarlicha o‘xshash bo‘lishiga umid qilishimiz mumkin.
Izoh (0)