O‘zAda tarix fanlari nomzodi, dotsent To‘lqinjon Zohidovning belaruslar qalbidan joy olgan o‘zbek jangchisi Kazbek haqidagi maqolasi chop etildi. Quyida maqola to‘liqligicha e’tiboringizga havola etiladi.
Ikkinchi jahon urushida ko‘p millatli O‘zbekiston xalqi ham jang maydonlari va front ortida ulkan jasorat va matonat ko‘rsatib, fashizm ustidan qozonilgan g‘alabani ta’minlashga munosib hissa qo‘shdi.
Urushda qatnashgan 1,5 milliondan ortiq o‘zbekistonliklarning yarim milliondan ortig‘i halok bo‘ldi, 133 mingga yaqini bedarak yo‘qoldi, 60 mingdan ziyodi nogiron bo‘lib qaytdi. O‘zbekistonlik 120 mingdan ziyod askar va ofitser jang maydonlaridagi jasorati uchun jangovar orden va medallar bilan mukofotlangan. Ularning orasida 280 nafar Sovet Ittifoqi Qahramoni, 82 nafar uchala darajadagi “Slava” (Shuhrat) ordeniga sazovor bo‘lgan jasur insonlar bor.
Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, buyuk G‘alabaga hissa qo‘shgan vatandoshlarimiz hayoti, jasorat va matonatini yanada chuqurroq o‘rganishimiz, bu haqda yangi ilmiy tadqiqotlar, badiiy asarlar, kinofilm va spektakllar yaratishimiz kerak. Yoshlarimiz kimlarning jasorati tufayli qariyb 75 yil mobaynida urush balosini ko‘rmasdan, tinch va baxtli zamonda yashayotganimizni bilishi va buning qadriga yetishi zarur.
Farg‘ona viloyati Rishtonlik Sovet Ittifoqi Qahramoni, Ikkinchi jahon urushida mardlik va jasorat ko‘rsatgan Mamadali Topivoldiyev xalqimizning faxri va iftixoridir.
Mamadali Topivoldiyevning belarus xalqini nemislardan ozod qilishdagi jasorati beqiyos. Shuning uchun ham ular bugun o‘zbek xaloskorini yuksak qadrlashadi. U 1919-yil 20-sentabrda Rishton tumanidagi Pandigon qishlog‘ida dehqon oilasida tug‘ilgan. Otasi Topivoldi aka omoch va qo‘sh bilan dalaga chiqib dehqonchilik qilgan. Onasi Melibuvi esa farzandlari tarbiyasi bilan band bo‘lgan.
Mamadali mehnat faoliyatini Rishton aloqa bo‘limida pochtalonlik lavozimida boshlaydi. Keyinchalik traktorchilik kasbiga ishqi tushib Oqer qishlog‘idagi 1–MTS qoshidagi kursda o‘qiydi. Armiya safiga chaqirilguniga qadar kolxozda traktorchilik bilan shug‘ullanib, bo‘sh vaqtida rishtonlik rus, tojik, tatar millatiga mansub o‘rtoqlari bilan qo‘shni Bag‘dod qishlog‘idagi Serovo (hozirda Furqat) temir yo‘l stansiyasida oddiy ishchi lavozimida ishlab kun kechirarkan. Ushbu stansiyada o‘tgan damlari uni rus tilini o‘rganishda, hayot qiyinchiliklariga dosh berishda o‘ziga xos chiniqish maktabi bo‘ldi.
1939-yilda armiya safiga chaqirilib, rotada shofer (haydovchi) bo‘lib xizmat qilgan. Uning harbiy qismi Belorussiyaning Lomja shahri yonida 130-artilleriya polkidagi maxsus motoqism bo‘lgan.
1940-yilda maxfiy topshiriqni bajarish paytida davlat chegarasidagi Belostok shahridan polkka qaytayotganda Germaniyaning o‘ta muhim topshirig‘ini bajarayotgan josus – agentni tiriklay qo‘lga tushirishda mardlik, jasorat namunasini ko‘rsatganligi uchun oddiy askar M.Topivoldiyevga rahmatnoma e’lon qilinib, u hukumat mukofotiga taqdim etildi.
130-artilleriya polki Lomjadan Belosotok shahriga ko‘chiriladi. Ushbu shahar Risli daryosiga chegara bo‘lib, uning naryog‘ida Polsha davlati joylashgan bo‘lib, Germaniya bosib olgan edi. 1941-yilning boshlarida davlat chegarasi tez-tez buzilib, osmonda Germaniya harbiy samolyotlari xuruj qilish mashqlarini o‘tkazardi. 1941-yil 22-iyunda urush boshlaganida 22 yoshli oddiy askar Mamadali quroldoshlari bilan tong saharda dushmanning dastlabki hujumini qaytarish jangida yarador bo‘ladi.
Dastlabki tengsiz chekinish janglarda Mamadali xizmat qilgan polk qurshovda qoldi. U kichik bir guruh bilan dushman halqasini yorib o‘tib Mogilev viloyatidagi o‘rmonlarda jon saqlaydi. O‘rmonlarga tutash bo‘lgan Belarusning shahar va qishloqlari dushman tomonidan xonavayron qilinib, u yerlarda ahyon – ahyonda qariyalar, nogironlar va yoshlar nochor holda yashardi.
Oyog‘idan og‘ir yaralangan Mamadali ochlik-nochorlik va sarsonchiliklarga dosh berib, kichik bir Pisarevo qishlog‘iga yashirincha emaklab kelib boshpana axtaradi. Bir ayol yarador askarga eshik ochib, uyiga olib kiradi va yerto‘lasida uni davolaydi. Ushbu ayol Anna Vasilevna Rilkova edi, uning o‘g‘li Ivan ham armiya safida bo‘lib frontdagi janglarga safarbar etilgan edi.
Qishloqdagi sotqinlar partizan yashiringanligini yetkazishgach nemis harbiylari Rilkova uyini tintuv qiladi, uni qamchilab jazolaydi va uyini portlatib, yoqib yuboradi. Yerto‘ladagi kartoshka tagiga ko‘milgan Mamadali yong‘inda tasodifan tirik qoladi hamda bir amallab Ratsev o‘rmonidagi partizanlar otryadiga yetib oladi. 1941-yil noyabrida Mamadali quroldoshi desantchi Nikolay Pexota bilan fashistlar qo‘liga o‘tgan Borisova shahriga yashirincha kirib, nemislar lageridagi to‘siqlarni kesib o‘tib, u yerdan 146 nafar harbiy asirlarni ozod qiladi. Lager bo‘yidagi Berezin daryosidan o‘tishdagi janglardan eson-omon chiqqanlar o‘rmondagi partizanlar harakatiga qo‘shiladi.
1942-yilning fevralida Krugloye shahriga razvedkada bo‘lganida dushman politsaylari qo‘liga tushadi. U yerda hiyla ishlatib soqchini o‘ldirib qochadi hamda Pasirovka, Dudakovich, Oglobli qishloqlarida qolib ketgan 13 nafar harbiyni topib partizanlar guruhi tuzadi. Keyinchalik ular R.A.Kirpich rahbarligidagi partizanlarning “Chekist“ nomli otryadiga qo‘shiladi. Komandir Gerasim Alekseyevich otryadi keyinchalik partizanlar brigadasiga aylanib unda rus, belarus, ukrain, o‘zbek, tojik, qirg‘iz, moldavan va yahudiylar ham bo‘lib, dushman ortida kechayu-kunduz tinchlik bermay, unga talofatlar yetkazib, dushmanni sarosimaga soluvchi janglar uyushtirgan.
1942-yilning iyul oyida Orsha, Shklovsk, Kruglyansk va Tolochinsk rayonlarida harakat qilayotgan partizan otryadlari birlashtirilib, brigada tashkil etildi. Unga komandir Aleksandr Fedorovich Simdyankin (komandir) boshchilik qiladi. Mamadali boshchilik qilgan 5-otryadning razvedka bo‘limi partizanlari dastlab Smolenskdan Minsk shahriga qarab ketayotgan dushmanning poyezdiga hamla qilishib, Trotsilovo – Slavnoye stansiyasi yaqinida dushman ofitserlari to‘la bo‘lgan eshelonga hujum uyushtirib jasorat ko‘rsatadi. Portlash natijasida poyezd butunlay yo‘q qilinib, dushman asirlikka olinadi. “Relslar bo‘ylab olib borilgan janglar”da temir yo‘lning 30 kilometrli masofasidagi qaqshatqich to‘qnashuvlarda Mamadali bir necha marta shaxsiy jasorat ko‘rsatgan.
Mamadali har bir o‘tkazilgan maxsus operatsiya so‘nggida daraxt yoki devorlarga xanjari bilan o‘zining “Kazbek“ laqabini yozib qoldirib, dushmanni qo‘rquvda saqlash odatini tark etmagan. Ayniqsa, Tolochinsk yonidagi botqoqliklarda dushman kuchlari gruppirovkasiga qarshi janglarda fashistlarning yirik to‘dasi yo‘q qilinadi. Shu yilning oktyabr oyida Kazbek qoramollar, echkilarni aholidan tortib olib Podberezin qishlog‘iga to‘plagan dushmanni yo‘q qilish operatsiyasini o‘ylab topadi va cho‘ponni yer tishlatib podani otryad shtabiga olib keladi.
1943-yilda “Chekist“ partizan brigadasining 5-razvedka otryadi komandiri Mamadali Topivoldiyevning jasorati, mard va jasurligi Belorussiya bo‘ylab tillarda doston bo‘ladi, Oliy bosh qo‘mondonlik e’tiboriga tushdi. Ikkinchi Jahon urushidagi tub burilish pallasida dushman ortida partizanlar harakati ham kuchayib, hal qiluvchi, qo‘poruvchilik janglari davom etadi. “Chekist“ brigadasining “Relslar bo‘ylab olib borgan jangi”, o‘rmondan turib qilgan hujumlari dushmanlarga juda qimmatga tushadi.
1943—1944-yillar qish davrida M.Topivoldiyev jangovar topshiriqlarni bajarish paytida bir necha bor pistirmalarga tushadi, qurshovlarda qolishiga qaramay topshiriqni bajarish uchun jon-jahdi bilan harakat qiladi. Moskva, Minsk va Toshkent shaharlarida partizanlar harakatiga atab yozilgan hujjatli-tarixiy kitoblarda M.Topivoldiyevga maxsus to‘xtalib, u ko‘plab marta okkupatsiya qilingan hududlardan juda katta qiyinchilik hamda azob-uqubatlarga dosh berib, “Katta yer” (ya’ni Moskva, Kreml) bilan aloqani tiklab Oliy Bosh qo‘mondonga muhim paketlarni o‘z vaqtida yetkazib turgan. Belorussiya partizanlar shtabining qayd etilgan jangovar varaqalarida “Kazbek“, “Chekistning qahramonligi“ kabi maqolalar bosilib turgan.
Ko‘plab ma’lumotlarda Mamadali Topivoldiyev yakka o‘zi dushman kazarmalarini barbod qilganligi, 4 ta harbiy eshelonni portlatib 76 nafar fashist askarini va hatto nemis generalini asirga olganligi, Adolf Gitler Kazbekning boshiga 50 000 doychemarka pul “mukofot” va’da qilganligi keltirib o‘tilgan.
Kazbek o‘zining oxirgi jangini 1944-yil iyun oyida o‘tkazib bo‘lgach unga yana bir muhim paketni “Katta yer“ga yetkazish vazifasi topshiriladi. Maxfiy paketda Belorussiyaning taqdiri: respublikani ozod qilishda aholini xavfsizligini ta’minlab, muhim ob’ektlarni joylashuvi va qaqshatqich zarbalarni dushmanga qarshi qaysi yo‘nalishlarda olib borilsa maqsadga muvofiqligiga oid ko‘rsatmalar, partizanlar shtabida tayyorlangan maxfiy xaritalar bo‘lgan.
Natijada 1944-yil yozida Oliy bosh qo‘mondonlik qaroriga binoan Belarusni batamom dushman iskanjasidan ozod qilish boshlandi. Butun front bo‘ylab bir vaqtning o‘zida dushman kuchlariga qaqshatqich zarbalar berilib, 1944-yil 3-iyul kuni Belorussiya to‘laligicha ozod qilindi. Partizanlar harakati Belorussiya shtabining buyrug‘iga binoan (29-iyun 1944-yil) Mamadali Topivoldiyev 1-darajali “Vatan urushi partizani” medali bilan taqdirlandi. 1944-yil 5-iyul kuni Mamadali Topivoldiyev qo‘mondonlik ko‘rsatmasiga asosan Orsha shahar harbiy komendaturasiga maxsus lavozimga ishga qabul qilindi, quroldoshlari esa 2-Belorussiya fronti jangchilari safiga qo‘shilib, Yevropani fashistlardan ozod qilishga otlanadi.
1944-yilning 15-avgust kuni Oliy Soveti Prezidiumining farmoni e’lon qilinib, unga Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoni beriladi.
1945-yilning 8-may kuni Germaniya yengilganligi haqidagi bitimga imzo chekadi, 1941—45-yillardagi 1418 kechayu-kunduz davom etgan urushda fashizm ustidan g‘alaba qozonilgach, Mamadali Topivoldiyev demobilizatsiya qilinib, ona yurti – O‘zbekistonga, jonajon qishlog‘i Pandigonga qahramon bo‘lib qaytadi. Topivoldi ota to‘ng‘ich o‘g‘li Mamadalini Donoxon degan qizga uylantirib qo‘yadi. Oilada Muborakxon, Ahmadali, Homidjon, Mavludaxon Hasanboy va Farhodjonlar tug‘ilib voyaga yetdi.
Urushdan keyingi yillarda Mamadali Topivoldiyev bir necha marotaba Belarusga borib, ozod qilgan qishloqlarni, bepoyon o‘rmonlarni o‘z ko‘zi bilan yana bir bor ko‘rib quroldoshlarini yo‘qlar, tutingan onasi Anna Vasilevna Rilkovani holidan xabar olib, moddiy va ma’naviy madad berardi. Kruglyanskiy va boshqa rayonlarda uni “O‘zimizning Tolya – Kazbek“, “Xaloskorimiz“, “Chekist“, “Kazbek botir“ deb qutlardilar. O‘zbek urf-odatlarimizga ko‘ra, Mamadali tomonidan tutungan onasi A.V.Rilkovaning bosqinchilar tomonidan portlatib tashlangan uy o‘rnida zamonaviy xonadon qurib berganini ko‘rib havas qiladi.
Mamadali Topivoldiyev hayoti va faoliyatini o‘rganish jarayonida Rishton va Bag‘dod tumanida Ikkinchi jahon urushida ishtirok etgan ko‘plab faxriylar bilan suhbatlashildi, shuningdek, 1985-yilda nashr etilgan Jo‘ra Sarimsoqov va Tohir Hamroqulovlar muallifligidagi “Rishtonlik partizan” kitobi bilan tanishib chiqilib, uni qayta chop etish maqsadida ayni kunlarda amaliy ishlar olib borilmoqda. Mazkur kitob mualliflaridan biri T. Hamroqulov bizga 1944 yil iyun oyida Sovet Ittifoqi Qahramoni Mamadali Topivoldiyevning jangovar faoliyatiga bag‘ishlab yozilgan tavsifnoma qo‘lyozmasini taqdim qildi.
Unda shunday jumlalar bor: “Mamadali Topivoldiyev razvedka o‘tkazar ekan ko‘pincha qulay vaziyatdan foydalanib, o‘z gruppasi bilan dushmanga hujum qilar, ularning yuragiga qo‘rquv solar va natijada dushman qismlari orasida o‘zaro to‘qnashuvlar yuzaga keltirardi. Nemis politsiyachilari gornizonlari va otryadlari bilan kurashda uning tashabbuskorligi, topqirligi va jasurligi otryad va brigadamiz partizanlari orasida doimo havas uyg‘otardi.
Masalan, u Orshansk rayonidagi Lisuni qishlog‘ida joylashgan “Volost” boshqarmasiga hujum uyushtirib, kulini ko‘kka sovurdi. Volkonosovo qishlog‘idagi gornizonga tunda bostirib otishma uyushtirishi natijasida vahimaga tushgan politsiyachilar va nemislar bir-birovi bilan jangga kirib ketdi. Jasur va qo‘lga tushmas partizan M. Topivoldiyev “Kazbek” taxallusi ostida ish ko‘rishi bilan faxrlanardi. Fashistlar esa uni “Osiyo arsloni” deb atashar edi”.
1969-yil 6-may kuni Sovet Ittifoqi qahramoni, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan paxtakor Mamadali Topivoldiyev fojiali halok bo‘ldi.
Butun vodiy, O‘zbekiston xalqi motam tutib uni so‘nggi yo‘lga kuzatib qo‘ydi. Afsonaviy qahramon qabriga son-sanoqsiz gullar, O‘zbekiston va Belorussiya respublikalari hukumati nomidan gulchambarlar qo‘yildi. Ertasi kuni Belorussiyadan quroldosh do‘stlari ham yetib keldi: Igor Safronov, Anatoliy Machaxovskiy, Aleksandr Yakushka, Nina Kurusheva, Aleksandr Smetyankinlar qabrni ziyorat qildi. Ayniqsa, Mogilev oblastidan kelgan tutungan onasi Anna Vasilevna Rilkova hammani yig‘latdi: qabrni quchoqlaganicha Tolya, deb chinqirgani dillarni pora-pora qildi...
Mamadali qabrining tuprog‘idan olingan bir siqimni A.V.Rilkova umrining oxirgacha saqlaydi. U Mamadalining o‘limidan keyin uzoq yashamadi. Anna Vasilevna avaylab saqlagan tuproqni o‘z qabr tuprog‘iga qo‘shib dafn etishni vasiyat qiladi. Pisarevoliklar uning aytganini qildi.
Belarus Respublikasining Tolochinsk rayoni Pisarevo qishlog‘i hozirda Topivoldiyevka (shahar tipidagi posyolkaga aylantirilgan) deb atalib kelmoqda. Minsk shahridagi markaziy ko‘chalardan biri o‘zbek partizani nomiga qo‘yilgan bo‘lib, Krugloye qishlog‘idagi qahramonlar alleyasida granitdan byusti o‘rnatilgan.
Qahramonning ona yurti – Rishton tumanida markaziy ko‘chaga, mahalla fuqarolar yig‘iniga Mamadali Topivoldiyev nomi berilgan.
(Fotosuratlar muallif tomonidan O‘zbekiston Respublikasi markaziy foto-fono kinohujjatlar davlat arxivi fondidan olingan).
Izoh (0)